Базалық пайыздық мөлшерлеме банктер арасындағы ақша айналымын реттеу және банктер жұмысының тиімділігін сақтау үшін қолданылады. Оның тағы бір маңызды міндеті – инфляция деңгейін мемлекеттің ыңғайына сәйкес ұстап отыру (инфляция – тауарлар мен қызметтер бағасының ұзақ мерзімде қымбаттауы), яғни базалық ставканың мейлінше төмен болуы төл валютаны құнсызданудан қорғайды. Түсінгеніңіздей, Ұлттық банк ставканы көтерсе, банктердің де қарызы қымбаттайды. Бұл кәсіпкерлер мен жеке тұлғалардың қалтасына салмақ салады. Сөйткен ставка 9-дан 9,25 пайызға қымбаттап отыр.
Ұлттық банк былтыр 21 шілдеде базалық мөлшерлемені 9,25-тен 9 пайызға төмендеткен еді. Долларды кең көлемде пайдаланудың өсу тәуекелдері айтарлықтай азайып, бұл базалық ставканы төмендетуге себеп болған. Содан бері 9 айға жуық уақыт бойы базалық мөлшерлеме 9 пайыз деңгейінде сақталды. Бұған дейін бірқатар сарапшы ставка төмендеуі керек, сонда несие де арзандайды деген ой айтқан. Алайда экономист Жалғасбек Ақболаттың пайымы басқаша.
«Базалық мөлшерлеме төмендесе, несие де арзандайды, тиісінше азаматтар арзан несие ала бастайды. Тұтынушылық мақсатта техниканы да көптеп сатып алады. Бір кезде техникаға деген сұраныстың артуына байланысты оның бағалары өседі. Бағаның өсуі инфляцияға алып келеді. Ал біздің базалық ставканың мақсаты – инфляцияны барынша тежеп ұстап, оның өсуіне жол бермеу», дейді сарапшы.
Ставканың жоғары болуы инвестициялық климат үшін де тиімді дейді ол. Сарапшының сөзіне сүйенсек, базалық мөлшерлеме жоғары болса инвесторлардың кірісі де көбейеді. Ал ақшаның көп келуі – ел экономикасы үшін пайдалы. Бірер күн бұрын телеграмдағы RiskTakersKZ каналы базалық ставка өсуі керек деген пікірді жария еткен еді.
«Айырбас курсын, осыған дейінгі инфляцияларды есепке ала отырып 2021-дің қорытындысы бойынша инфляция 7,2-7,4 пайызға жетеді деп болжаймыз. Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, маусымда тауарлар мен қызметтер 1,1 пайызға қымбаттап, жылдық мәнде 7,9 пайызға жеткен. Инфляцияның ең басты компоненті – азық-түлік тауарларының қымбаттауы 10,6 пайызға дейін көтерілген. Біздің бағалауымызша, Ұлттық банк ставканы өсіруі керек және оны 9,25 пайызға көтереді деп болжаймыз. Бұл Ұлттық банктің келесі кезеңдерде инфляциялық тәуекелдерге ден қоюға және нарықтағы реакцияны бағалауға дайындығын көрсетуге мүмкіндік береді» деп жазады.
Бұл ретте канал Ұлттық банк дәл қазіргі несиелеу қарқынын төмендетуге болмайтынын жақсы түсінуі қажет, сондықтан ставканы 0,5 пайыздан жоғарылатып жіберуге де болмайды деген байлам жасайды.
Маусым айында елдегі инфляция деңгейі 7,9 пайыз болды (мамыр айында 7,2 пайыз болған еді). Қазақстан бағаны бақылаудай-ақ бақылап отыр. Бірақ нәтиже шығар емес. Мемлекет бағаны бақылаудың бірнеше механизмін қолданды. Олар – сауда желілеріне жергілікті бюджеттен пайызсыз займ беру арқылы азық-түлік тауарларын төмен бағамен сатқызу. Бірақ несие тоқтағанда не болады деген сұрақ туады. Екінші механизм – тұрақтандыру қорын қалыптастыру. Алайда соңғы кезде бұл қорлардың жұмысы көп күмән туғызуға себепші болып жүр. Мәселен, жазда көкөніс пен жеміс-жидек тапшылығы кезінде қорлар көмекке келе алмады.
Иә, инфляция бізде ғана емес, бірқатар елде байқалуда. Осыған орай Қазақстаннан басқа ЕАЭО-ға мүше елдердің барлығы ақша-несие саясатын қатаңдатты. Мәселен, Ресей Орталық банкі инфляцияның күшеюіне байланысты маусымда базалық пайыздық ставканы 5,5 пайызға дейін көтерді. Одан бөлек Түркия, Чили, Украина, Грузия, Армения, Беларусь, Қырғызстан елдері де базалық пайыздық ставканы өсірді. Бұл шараны олардың барлығы баға өсіміне қарсы дайындалған шектеу шарасы ретінде түсіндірген. Сарапшылардың айтуынша, бұдан әрі қарай ЕАЭО елдерінен келетін капитал ағыны мен инфляция импортына жол бермес үшін ұлттық валютаны жоғары пайыздық ставка арқылы бәсекеге қабілетті етуге тура келмек.
AERC аға сарапшысы Евгения Пактың айтуынша, базалық ставканы көтерудің пайдасы көп болып тұр. Тура қазіргі қымбатшылық жағдайында.
«Негізі инфляция мамырдың қорытындысы бойынша-ақ 7,2 пайыз деңгейінде тұрды. Бірақ базалық ставка 9 пайыз деңгейінде сақталып қала берді. Сірә, комитет экономикалық қалпына келуді әлі де тұрақты емес деп бағалап, ставканы өзгертпеген секілді. Алайда күтпеген жерден «Дельта» штамм пайда болды. Енді базалық ставканы көтермесе болмайды. Базалық мөлшерлемені 9,25 пайызға дейін көтеру елдегі инфляция қарқынын төмендетеді» дейді Е.Пак.
Ұлттық банктің хабарлауынша, мөлшерлеменің артуы теңгелік активтердің тартымды бола түсуіне жол ашады.
«Азық-түлік инфляциясы 2021 жылғы маусымда 10,6 пайызға дейін жылдамдап, жалпы инфляцияға негізгі үлес қосуды жалғастырды. Бұл – көкөністердің, атап айтқанда, картоп, сәбіз бен қызылшаның күрт қымбаттауына байланысты. Жалпы алғанда, азық-түлік бағасының көтерілуі бүкіл әлемде байқалып отыр. Инфляцияның азық-түлікке жатпайтын компоненті 2021 жылғы маусымда 6,9 пайызға дейін үдеді. Өндірушілер бағасының өсуі, сондай-ақ сұраныстың қалпына келуі жағдайында бензин бағасының жылдық өсу қарқыны үдеуін жалғастырды. Қалпына келе бастаған тұтынушылық сұраныс киім-кешектің, аяқкиімнің, автомобильдердің, тұрмыстық техника мен жиһаздың қымбаттауына ықпал етті. Сауда әріптес елдердегі инфляцияның жеделдеуі және шикізат пен аралық материалдарға әлемдік бағаның өсуі жағдайларында импорттық жеткізілімдер бағасының өсуі азық-түлікке жатпайтын тауарларға қосымша проинфляциялық қысым көрсетуде» делінген ҰБ хабарламасында.
Халықаралық валюта қорының болжамынша, биыл әлемдік экономиканың өсу қарқыны 6 пайыз деңгейінде болып, 2022 жылы 4,4 пайызға дейін баяуламақ. Сонымен қатар сауда серіктес елдерде де экономикалық өсім қалпына келе бастайды деп күтілуде: 2021 жылы ЕО экономикасы – 4,4, Ресей – 3,8, Қытай 8,4 пайызға өспек. Дегенмен «Дельта» штамының едәуір таралуы, соған байланысты шектеу шараларының қайта күш алуы өнеркәсіп пен қызмет көрсету салаларындағы іскерлік белсенділікке теріс әсер етеді. Дәл осы «Дельта» штамм мұнай нарығындағы бағаны да күніге мың құбылтып тұрған жайы бар. Бұл орайда ҰБ инфляцияға қарсы факторлар ұлғая берсе ақша-несие талаптарын одан әрі күшейтуге дайынбыз дейді. Яғни жылдың екінші жартысында инфляция одан әрі үдей түссе, ҰБ базалық ставканы да тағы да жоғарылату туралы шешім қабылдауы әбден мүмкін. Базалық мөлшерлемеге қатысты келесі шешім 13 қыркүйекте қабылданады. Телеграмдағы Tengenomika каналының жүргізген сауалнамасында оқырмандардың 37 пайызы ақша-несие саясаты жөніндегі комитеті келесі отырыста ставканы тағы да көтеруі мүмкін деп болжам жасаған. Ал 31 пайызы «сөзсіз көтереді» деген жорамал айтыпты.
