Ресми Бішкек болса «Талибан» содырларының кесірінен жылы орнын тастап, босып келген бауырларын қабылдайтыны жайында мәлімдеп, адамдарға үй-жай, малдарына жайылымдық жер қарастырып жатқаны жөнінде мәлімдеген болатын. Бірақ «қырсыққанда қымыран іриді» дегендей, Тәжікстан билігі шекара асып келген қырғыздарды келген жағына қарай кері асырып салды.
«Бұл іске «шекара бұзған босқындарға бұдан былай қауіп жоқ» деген Кабул тарапынан берілген кепілдеме себеп болды», депті шолушы. Бірақ оқиғаның осылай өрбуіне біраздан бері ширығып тұрған қырғыз-тәжік шекара дағдарысы әсер етуі де ықтимал. Атам қазақ «көршіңмен тату болсаң, іргең сөгілмейді» дегенді бекер айтпаған сияқты. Қалай десек те, 1991 жылдан бері атажұртына оралуды аңсаған ауғанстандық қырғыз ағайындардың кезекті қадамы сәтсіз аяқталды.
Осы орайда мына жайт ойға оралады. Соңғы 50 жылда бүліктен бас көтермеген Ауғанстан елінде қазақтар да болды. Дүниежүзі қазақтар қауымдастығында ұзақ жыл қызмет атқарған жазушы-драматург Сұлтанәлі Балғабайдың мәліметіне жүгінсек, 1990 жылдардың өзінде Ауғанстанның Балқ провинциясының орталығы Мазари-Шариф пен ел астанасы Кабул қаласы маңында 30 мыңға жуық қазақ өмір сүрген. Осылардың барлығын тәуелсіз Қазақстан мемлекеті 1991 жылдан бастап, бес жылдың ішінде түгелдей дерлік көшіріп алды. Егер ел ағалары ертерек қамданып, әрекет етпегенде ауған жеріндегі қандастарымыз қазіргі қырғыз ағайындар секілді тар жолда, тайғақ кешуді бастан өткізіп жүрер ме еді, кім білсін! Нақтырақ айтқанда, ауған жерінде тірлік жасап жатқан қандастарымызды марқұм ақын Жәркен Бөдештің «Жем қылмай ит пен қасқырға, Қор қылмай қашқын-босқынға, Қазақты жисақ шіркін-ай, Бір шаңырақ астында» дегеніндей, бауырларымызды бір шаңырақ астына жинап алғанымыз қандай жақсы болған.
* * *
Осы орайда, өткен ғасыр соңында Кабулдан басталған қазақ көшінің тарихына тереңірек үңілер болсақ, ең әуелі еліміз тәуелсіздігін жариялаған тарихи дата – 1991 жылы 16 желтоқсаннан дәл екі апта өткенде, яғни 1992 жылдың 30 қаңтар күні Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев отандық бұқаралық ақпарат құралдары арқылы шетелдерде өмір сүріп жатқан этностық қазақтарға арнап «Алыста жүрген ағайындарға ақ тілек» («Егеменді Қазақстан». №1 (20076).
01.01.1992 ж) атты тарихи сәлемін жолдады. Осы сәлем-сөзде: «Қымбатты отандастар! Ежелгі атамекенінен жырақтап қалған Сіздерді кешегі күнге дейін ата-баба жеріне қайтып келе аламыз ба деген сұрақ алаңдатып келгенін мен жақсы білемін. Туған жердің түтіні де ыстық дейді халқымыз. Қандас бауырларымызды байырғы ата қонысына тарту мақсатында адам правосы туралы еларалық ережелерді басшылыққа ала отырып, Қазақстан Үкіметі «Басқа республикалардан және шетелдерден селолық жерлерде жұмыс істеуге тілек білдіруші байырғы ұлт адамдарын Қазақстанда қоныстандыру тәртібі мен шарттары туралы» арнайы қаулы қабылдады. Сондықтан атамекенге келемін деуші ағайындарға жол ашық. Ата-баба аруағы алдарыңнан жарылқасын» дегені алыста жүрген ағайындарға атамекенге шақырған үндеу іспеттес әсер етті.
Сөйтіп алыс және жақын шетелдерде өмір сүріп жатқан қазақтар көші басталды. Ресми дерекке жүгінсек, осы жылдары еліміз территориясынан тыс жерлерде 5 млн-ға жуық қандастар өмір сүріп жатты. Бұл әлемдегі барлық қазақтың үштін біріне тең. Осылардың ішінде қазақтар тығыз орналасқан елдің бірі – Ауғанстан еді. Бұл елдегі қазақтар негізінен Мазари-Шариф төңірегінде және Кабул қаласында және басқа жерде тыныш өмір сүріп жатқан еді. Бірақ 1978 жылғы сәуір төңкерісінен кейін мұндағы қазақтардың жағдайы күрделенді. Елдегі берекесіздік, әсіресе Кеңес әскерінің елге басып кіруі ондағы ағайындардың алаңсыз өмірін бұзды. Қым-қиғаш қақтығыс әлі жалғасып жатыр. Оған дәлел – жоғарыдағы ауғанстандық қырғыз туғандардың жайы.
* * *
Бұл жерде бұған дейін көп айтылмай келген дүние – Кеңес Одағы кезінде елімізде шетелдегі қазақтармен мәдени байланыс орнату үшін құрылған «Қазақстан» атты қоғам болды. Бұл құрылым сырттағы қандастар ахуалын жіті қадағалап отырды. Аталған қоғамның президиум төрағасы, мемлекет және қоғам қайраткері Шәнгерей Жәнібеков 1992 жылы 15 қаңтар күні Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевқа Иран және Ауғанстан елінде өмір сүріп жатқан қазақтардың жағдайын таныстырып ресми хат жолдаған екен. Осы құжатта, Иран жерінде 20 мыңнан астам қандасымыз өмір сүріп жатқаны туралы, олардың дені Горган, Бендер-Түркмен, Күнбет-Каус қалаларында тұратыны, бұлардың дені Ауғанстаннан ауып барған ағайындар екені, бұлар атамекенге ат басын бұрғысы келетіні жайлы хабардар етіп, оларды Түрікменстанның Гасан-Құли бақылау бекеті арқылы қабылдаудың тиімділігі зор екендігі жайлы мәлімдепті (75-Н-қ., 1-т 14-іс. 169-171-пп).
Шындығын айтқанда, от бүркіп, ойраны шығып жатқан Ауған елінен қандастарды көшіріп алу оңай іс емес еді. Билігі бүлініп, бірін-бірі тыңдамайтын басқару жүйесі қалыптасқан елден қазақтарды ресми жолмен алып шығу аса қиын болатын. Осы жайды білген біздің мемлекеттік мекемелер 90-жылдары Ауғанстандағы ағайындардың Ирак-Иран арқылы Түркия жеріне өтуіне ықпал етті. Бұл бұған дейін айтылмай келген шындық.
Дәл осы орайда, нақтырақ айтқанда 1992 жылы 28 қазан күні Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Түркия Республикасына ресми сапармен барып, еліміз тарихында тұңғыш рет шет мемлекетте елшілік – дипломатиялық өкілдігін ашты. Одан кейін сапарын одан әрі жалғастырып, 31 қазан күні Иранға ат басын тіреді. Мемлекет басшысы осы сапарында Түркия және Иран жерінде бұрыннан өмір сүріп жатқан, сонымен қатар Ауғанстаннан ауып барған қазақтар ахуалымен толық танысып, әсіресе босып жүрген қандастарды елге қайтару жайында аталған елдердегі дипломатиялық өкілдіктерге тапсырма жүктеді.
Жоғарыдағы тарихи сапар кезінде Елбасының қасында бірге жүрген, сол тұста Үкімет басшысының орынбасары Мырзатай Жолдасбеков 2007 жылы «Астана ақшамы» газетінде жарық көрген сұхбатында: «1992 жылы қазан айының 30-ында Елбасымен бірге Қазақстан Республикасы делегациясы құрамында бірге бардым. Ирандағы қазақтар Президентпен кезігеміз деп үлкен бір мейманхана жалдап, өз үкімет басшыларына қолқа салып, кездесуге әрекет жасаған екен. Бірақ Елбасының қолы босамады да, орнына мені жіберді. Тегеран көшесінде бір машина жоқ, полицияның арнайы көлігімен қиқулатып жетіп барғанымда қазакеңдердің қуаныштан естері шығып кетті. Бәрі Аллалап қарсы алды. Бір-ақ ауыз сөз: «бізді елге қайтар» деді. Көбі Ауғанстаннан босқан қазақтар екен» деп еске алады.
Осы оқиғадан кейін Түркия мен Иран аумағында босып жүрген осы қазақтарды Қазақстанға жеткізу туралы 1993 жылы 20 қыркүйек күні Қазақстан Республикасы Үкіметінің №6-11 санды өкімі шықты. Бұл іске ең әуелі, жергілікті әкімшілік құрылымдар тартылып, азаматтық авиация басқармасына, аталған елдердегі дипломатиялық өкілдіктерге, Сыртқы істер министрлігіне қарасты визалық рәсімдеу мекемелеріне нақты тапсырмалар берілді. Сонымен қатар жұмысты ойдағыдай атқару үшін Еңбек министрлігі Халықтық көші-қон департаментінің төрағасы Ғ.Е.Есмұқанов басқарған жұмыс тобы құрылды.
* * *
Жоғарыдағы жұмыс тобының құрамында болған көші-қон қызметінің ардагері Марат Тоқсанбаев: «1993 жылы күз айында Қазақстан Республикасы тарапынан Иран Ислам Республикасы жерінде босып жүрген қандастарды тарихи отаны – Қазақстанға көшіріп алу жөнінде Үкімет қаулысына сәйкес Түрікменстан Республикасының астанасы Ашғабад қаласына Еңбек министрлігі, Кеден комитеті және Шекара қызметі мамандары іссапарға жіберілді. Осы құрамда мен де болдым» деп еске алады бізбен сұхбатында. – Мұндағы босқын қазақтарды Түрікмен аумағы арқылы темір жолмен тасымалдау оңайға соққан жоқ. Иранның Горган, Бендер-Түркмен және Гомбат қалаларынан жинап алған отбасы мүшелерін автобуспен, жүктерін «КамАЗ» көлігімен тасымалдап, екі эшелон қандастарымызды Оңтүстік Қазақстан және Алматы облысына 20 күн дегенде зорға жеткізген едік. Одан кейін тағы бір айта кететін мәселе, Ауғанстанда болып жатқан талибандардың қақтығысы салдарынан бұл елдегі қандастарымызды соғыс ошағынан аман-есен алып шығудың жолын қарастырдық. Ақыры ел астанасы Кабул қаласы маңында орналасқан АҚШ әскери базасымен келісімге келіп, оқтың астында босып жүрген қазақтарды америкалықтардың бақылауындағы қауіпсіз аймаққа жинап, әскери базаға ұшақ қондыру арқылы 100-ден астам қазақты Қызылорда облысына алып келген болатынбыз. Бұл сапарды сол кездегі Көші-қон департаменті басшысының орынбасары Мұхит Ізбанов оқтың астында жүріп атқарып шыққан еді, дейді Марат Есімқұлұлы.
Сол сияқты Иран жерінде босып жүрген ауғандық қазақтарды да атажұртына жеткізу ісіне өте үлкен еңбек сіңірген адамның бірі – мемлекет және қоғам қайраткері Мырзатай Жолдасбеков. Ол кісі өзінің естелігінде: «1993 жылы Иранға елші болып бардым. Елшілікке сәулетті ғимарат алдым. Үш автобус жіберіп 300 шақырым жердегі қазақтарды алдырдым. Нұришат деген қария бар еді, сол бастап келді. – Мырзатай шырақ, деді ол кісі: – Жасым тоқсанға келді, Нұрсұлтан екеуің Тегеранның төріне үй, төбесіне ту тіктіңдер, мұндағы өлген қазақты тірілттіңдер, шырақтарым екі дүниеде ризамын, дегенде жиналған жұрттың бәрі жылады. Бұл күзде болған оқиға еді. Келер жылы наурызда елшіліктің барлық қызметкерін алып, қазақтарға өзім бардым. Олар түрікмендермен бірге тұрады екен. Түрікменнің шалдары: «Әй, қазақтар, не деген бақытты халықсыңдар, сендерді елшілерің іздеп келді» деді. Осы басқосуда бір қария: «Шырағым, Мырзатай, шетте елін аңсап жүріп өлген қазақтың сүйегі көрде қызып жатады дейді. Сен мына қазақтардың сүйегі көрде қызбасын десең елге жеткіз» дегені. Осы сөз сай-сүйегімді сырқыратты. Бұлардың бәрі Ауғанстаннан қуғын көріп қашып келген қазақтар екен. Содан дереу елден үш ұшақ алдырып барлығын көшірдім. Олар климаты қолайлы Оңтүстікке қоныстанды» деп еске алыпты.
Осылай Кабулдан басталған көш 1991-1995 жылдары Пәкістан, Иран, Түркия және Сауд Арабиясы арқылы әртүрлі жолмен елге тасымалданды. Ресми дерекке жүгінсек, 1991 жылдан бері «ауғанстандық» деген атқа ие 13 282 қандасымыз атажұртына табан тіреген екен. Олардың дені, яғни 1 736 адам Ақмола облысына, 2395 адам Батыс Қазақстан облысына, 1 454 адам Нұр-Сұлтан қаласына, 1 115 адам Ақтөбе облысына, 1 480 адам Маңғыстау өңіріне, 1 059 адам Солтүстік Қазақстан жеріне, 874 адам Павлодарға, 915 адам Түркістан өлкесіне қоныстанып аман-есен ел қатарлы өмір сүріп жатыр. Ал қалған бөлігі: Алматы, Жамбыл, Қостанай облыстарымен қатар Шымкент, Алматы қалаларына тұрақтаныпты.
* * *
Осы орайда, мына бір тарихи суретке назар аударған жөн сияқты. Бұл фотода жоғарыда сөз еткен ауғанстандық қандастардың атажұртына табаны тиіп, туған жерінің топырағын сүйіп жатқан сәті таспаланған. – Бұл оқиға 1994 жылы қазан айының 3-і күні Қызылорда қаласының әуежайында болған еді, дейді көші-қон ардагері Марат Тоқсанбаев ағамыз. Бұлар Түркия арқылы ұшақпен жеткізілген ауғанстандық ағайындар екен. Қара топырақты құшырлана сүйіп жатқан ақсақалдың аты – Сағынтай Қарабазар. Қасындағы бәйбішесі – Шагүл апай. Бұлардың артында қолын ұмсына созып түрегеп тұрған жігіт – Шәрібай Тобжанов. Шәкеңнің де туған жері – Мазари-Шариф. Ата-анасы қуған-сүргін жылдары Ауған асып кеткен. Бірақ Сыр бойында қалған әкесінің ағайындары Мәскеуге арызданып жүріп 1972 жылы бұлардың отбасын көшіріп алған. Сөйтіп Шәрекең осында өсіп-өніп, 1986 жылы ҚазМУ-ді бітірген. Суреттегі жер сүйіп жатқан қария Шәрібайдың туысы. Яғни Шәкең ауғанстандық ағайындарын әуежайдан күтіп алып тұр. Фотодағы жер иіскеп жатқан Сағынтай қария ел ауғанда сегіз жастағы бала екен. Жарықтық туған топырағымен 60 жылдан кейін осылай қауышыпты. Бұл кісі алты жылдың алдында дүниеден өтсе, бәйбішесі Шагүл апамыз да жуықта бақилық болыпты. Қос қариядан тараған ұрпақ қазір Қаскелең қаласында аман-есен тұрып жатыр.
* * *
Қазақта «елге ел қосылса құт» деген тәмсіл бар. Ең соңғы ресми дерекке жүгінсек, тәуелсіздік жылдары елімізге сырттан 1 079 192 қазақ көшіп келіпті. Бұл сан тек шекара асып сырттан келген қандастарға ғана тән цифр екенін ескерсек, ағайындарымыз қоныстанғаннан кейінгі демографиялық қарқыны, олардың еліміздегі тілдік ахуал мен ұлт руханиятына қосқан үлесі өлшеусіз екені анық. Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы бір сөзінде, «Шетелдерге барған сапарымда сол елдің басшылары тарапынан аталған мемлекеттерде өмір сүріп жатқан қазақтар жайлы бірде-бір жаман сөз естімедім, барлығы дерлік жақсы пікір айтады» дегенін сырттағы бауырларымызға берілген баға деп түсінген жөн. Осы орайда айтпағымыз: біз еліміздің экономикалық әлеуетін көтеру үшін шетелдерден инвестор тартып жағдайымызды түзеудеміз. Ал ұлттық руханиятымыз мен тілімізге ешқандай шет мемлекет инвестор бола алмайды. Бірақ бұл сала бойынша қазақтың ұлттық инвесторы тілін, ділін, салт-санасын берік сақтаған – сырттағы қандастары.
