Қазақтың тұңғыш стенографисі әрі осы кәсіптің негізін салушы, сөз зергері Данабике Байқадамованың туғанына – 100 жыл
1. Тарихты парақтағанда...
...1972 жыл. Жоғары оқу орнына түсуге бағымды сынап көргенмен, конкурстан өте алмадым. Бір жыл болса да уақытымды босқа өткізбейін деп, стенографистер даярлайтын Алматыдағы №135 кәсіптік-техникалық училищенің жарнамасын қиып алып қойдым. Бірақ, қандай мамандық екенін білмеймін. Алматыға телефон шалып, жездемнен сұрап едім: «Керемет мамандық. Шапшаң жазуды үйреніп, сөйлеген адамның сөзін түгел жазып үлгеретін боласың», деп қызықтырып қойды. Содан училищеге емтихан тапсырып, оқуға түстім. Бір топта 30 қыз оқыдық. Стенографиядан Рахима Жолдыбаева деген апай берді. Курста оқып, теориясын меңгергенмен, стенографистка болып машықтанып жұмыс істемеген. Байқаймыз, апай сыртын қаптап алған бір тал оқулықты көзінің қарашығындай сақтап, ешкімге ұстатпайды. Сұрағанымызда, оқулық 1961 жылы 600 дана таралыммен басылып шыққан, авторы – Данабике Байқадамова, деді. Бірақ, автор туралы еш мәлімет айтпады.
Қазақтың тұңғыш стенографисі әрі осы кәсіптің негізін салушы, сөз зергері Данабике Байқадамованың туғанына – 100 жыл
1. Тарихты парақтағанда...
...1972 жыл. Жоғары оқу орнына түсуге бағымды сынап көргенмен, конкурстан өте алмадым. Бір жыл болса да уақытымды босқа өткізбейін деп, стенографистер даярлайтын Алматыдағы №135 кәсіптік-техникалық училищенің жарнамасын қиып алып қойдым. Бірақ, қандай мамандық екенін білмеймін. Алматыға телефон шалып, жездемнен сұрап едім: «Керемет мамандық. Шапшаң жазуды үйреніп, сөйлеген адамның сөзін түгел жазып үлгеретін боласың», деп қызықтырып қойды. Содан училищеге емтихан тапсырып, оқуға түстім. Бір топта 30 қыз оқыдық. Стенографиядан Рахима Жолдыбаева деген апай берді. Курста оқып, теориясын меңгергенмен, стенографистка болып машықтанып жұмыс істемеген. Байқаймыз, апай сыртын қаптап алған бір тал оқулықты көзінің қарашығындай сақтап, ешкімге ұстатпайды. Сұрағанымызда, оқулық 1961 жылы 600 дана таралыммен басылып шыққан, авторы – Данабике Байқадамова, деді. Бірақ, автор туралы еш мәлімет айтпады.
Училищені үздік бітірген мені жолдамамен Қазақ радиосына жіберді. «Шалқардың» бас редакторы Мадрид Рысбеков ағай стенографияны қаншалықты меңгергенімді білгісі келген болуы керек, «кәне, жазып көрші», деп қолына түскен газетті алды да, оқи бастады. Тырысып жазып жатырмын. Артынша жазғанымды қайыра оқуды өтінді. Оқыған сайын басын шайқап, таңырқап: «Мынау өзі керемет дүние ғой», деп риза болады. Осылайша, жұмысқа қабылдандым. Жұмысым – Қазақ радиосының облыстағы меншікті тілшілерінен соңғы хабардың жаңалықтарын телефонмен жазып аламын да, машинкаға басып редакторға беремін.
Бірде «Социалистік Қазақстан» газетінің жауапты хатшысы Мыңбай Ілес ағай телефон шалып, Талғарда өтетін күрделі сот отырысын стенографиялап беруімді өтінді. Келістім. Қайтар жолда редакция кәсіби стенографисканың жоқтығынан 60-тан асқан екі апайды зейнетке жібере алмай отырғанын айтып, егер келсең, қарағым, бізде пәтер мәселесі де тез шешіледі, деп қолқа салды.
Осылайша, «СҚ-ға» жұмысқа қабылдандым. Мыңбай ағай стенографискалар бөлмесіне ертіп барып, Данаш апаймен таныстырды. Шашын артқа түйіп, жып-жинақы киінген әдеміше келген апай бірден көзіме жылы ұшырады. Міне, керемет! Данаш деп таныстырған апай – қазақ стенографиясы оқулығының авторы Данабике Байқадамова, екіншісі – Ораз Исаевтың келіні Мәриям Исаева. Бірден демалысқа жіберудің реті келмеді ме, екі апаймен кезектесіп бір жылға жуық жұмыс істедім. Ол маған тіпті жақсы болды. Мариям апайдың стенография жүйесі өзгешелеу әрі жылдамдығы аздау. Ал Данаш апайдың жылдамдығы керемет, шапшаң жазу, қысқарту, таңба белгілеу әдіс-тәсілін сұрап, машықтануыма көп көмегі тиді. Маған сенгені ғой, газет жұмысымен шектеліп қалмай, апай жанынан тастамай, съезд, пленум, Жазушылар одағының жыл қорытындысы, театр қоғамындағы талқылау, басқа да жиналыстарды екеулеп жазып жүрдік. Байқаймын, мені жас бала демейді, өзімен тең ұстап, жақын тартып, барлық ойымен бөлісіп, ақыл-кеңесін айтып, үлкен жанашырлық танытады.
...Адамзат баласы ауыздан шыққан сөзді қаз-қалпында жазып алуды ХVІІІ ғасырдың аяғында ойлап тауып, бұл өнерді стенография деп атаған. Егер кәдімгі жазумен минөтіне 20-25 сөз жазатын болсаңыз, стенографияны қолдану арқылы 90-100 сөз еркін жазылады. Оның ерекшелігі де, қиындығы да сол, стенография алфавиті бүгінгі қолданатын алфавиттен мүлдем өзгеше. Оның өз алфавитін жаңадан үйреніп, оған жылдамдық қосып, жазғаныңды қайтадан жазып шығу оңай шаруа емес. Біреу асықпай, жай, біреу шапшаң сөйлейді. Ондайда қалайда үлгеріп жазуың керек. Меніңше, стенографияны тек қабілетті, зерек адам ғана меңгеріп, кәсіби білікті маман бола алады. Оның үстіне, күрделі, қиындығы – орыс алфавитінде 33, қазақта 42 әріп бар, ол да таңбаны көбейтіп қол байлайды. Ертеректе Габельсберген, Штольце, Терне жүйесі ресми түрде қолданылса, орыс стенографиясының негізін салушы профессор Н.Н.Соколов орыс тілінің фонетикасына сүйеніп, өзінің бірегей жүйесін жасаған.
Жалпы, қазақ стенографиясының тарихы Қазақстанда 1930 жылдан бастау алып, ол мемлекеттік тұрғыда мәселе болып көтеріледі. Бұл ұсынысқа Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің Ұлттар Советі де жедел назар аударады. 1931 жылы Мәскеуде түркі тілдерінде сөйлейтін ұлт республикалары үшін профессор П.Р.Бурлаковтың НУС (Национальная унитарная стенография) жүйесі ұсынылып, әр республикадан 2-3 адамнан шақыртып, оқытады. Оған Қазақстаннан Насиха Оспанова барады. 1933 жылы Алматыда екі жылдық стенография курсын ашады. Оған 100 қыз-келіншек қабылданып, оларға Н.Оспанова сабақ береді. Олардың қатарында Р.Алдоңғарова, Ф.Бармақова, Д.Байқадамова, Л.Ластаева, екінші топта қазақ зиялыларының әйелдері – С.Сейфуллиннің зайыбы Гүлбаһрам, республика комсомол ұйымының хатшысы Қ.Тәштитовтің жұбайы Сағадат, Совхоздар Халық Комиссариатының төрағасы Дүйсеновтің әйелі Үрмет, Гүлбаһрам Құлқашева, т.б. болады.
1935 жылы екі жылдық курсты үздік бітірісімен апайға Халық ағарту комиссариатына жолдама береді. Онда Қазақстан Үкіметінің Халық ағарту комиссары Т.Жүргенов қабылдап, профессор Құдайберген Жұбановтың қарамағына жібереді. Сонда жүріп ғалымның қазақ тілінің грамматикасын, лекцияларын жазуға үлес қосады.
Ол кезде бүгінгідей жазатын диктофон, магнитофон жоқ, тек қана жазу машинкасы. Мамандығын жетік меңгерудің арқасында жақсы ортаға түседі, алқалы жиындарға қатысып көзге түсе бастайды. Осында жүргенде болашақ жұбайы Алматы облыстық комсомол комитетінің қызметкері Арыстан Қожахметовпен танысып, кейін екеуі қосылады. 1936 жылы жұбайын Батыс Қазақстан облыстық комсомол комитетінің бірінші хатшысы етіп тағайындайды. Сол жылы қыздары Қаламқас дүниеге келеді. 1938 жылы 7 ақпанда Арыстанды «халық жауы» деп ұстап, 1938 жылы 9 қарашада атылады.
Әрине, кеңестік кер заман тұсында «халық жауының» қызы, «халық жауының» әйелдерінің зардап шегіп, қуғын-сүргінге ұшырамағандары кемде-кем. Данабике де жұмыстан шеттетіледі. Одан кейінгі соғыс жылдарының өз қиындығы өтті. Тек 1947 жылы Алматы облыстық кеңесінің ХІV сессиясын стенографиялауға шақырғанда барып, сең қозғала бастайды. 1948 жылы Данабикені білетін Ғылым академиясындағы біраз зиялы қауым өкілдерінің өтінішімен, оны Мұхтар Әуезов өзіне стенографиска-машиниска және хатшы етіп, жұмысқа қабылдайды. Бес жылдың ішінде «Абай жолы» романының екі томын, басқа да шығарма, лекцияларын стенографиялайды.
1949 жылы 5 қазанда Алматыда ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің слеті өтеді. Жиынға қатысқан К.Е.Ворошилов өзінің оң жағында отырып, сөйлеген шешендердің сөзін жазып отырған Данаш апайды байқайды. Сөйтеді де, «орыстың, шетелдіктердің стенографиямен жазатынын білемін, бірақ қазақтарды бірінші көруім, жиын біткен соң мына кісінің жазғанын тексеріңдерші» деп тапсырма береді. Тексере келгенде бір үтірден ғана қателескен ғой. Осылайша, Ворошиловтың бұл «емтиханы» оның жолын ашады. 1952 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің органы «Социалистік Қазақстан» газетіне жұмысқа шақырылып, 1976 жылға дейін, яғни зейнеткерлікке шыққанша ұзақ жылдар қызмет істейді.
Бұған дейін, сондай-ақ, Т.Ахтанов пен С.Бабаевскийдің «Ардагер», Ғ.Ахметов пен Н.Ановтың «Ақ мешіт», М.Жанғалин мен А.С.Макаренконың «Педагогикалық поэма» кітаптарын, Қ.Жабасов пен Ы.Алтынсариннің 80 хатын стенографиялап түсірді. Мұндай ауқымды жұмыстар сөзді орнықтыруға, тәжірибе жинақтап, жылдамдықты арттыруға өз септігін тигізері сөзсіз. Стенографиямен тыңғылықты айналысып, көп ізденудің нәтижесінде оның қыры мен сырын, тез жазудағы қазақ тілінің ерекшеліктерін ескере келе, оны бір жүйеге келтіріп, 1961 жылы тұңғыш рет өзіміздің «Қазақ стенографиясы» оқулығын жазып шығарады. Данабике Байқадамова ұлттық стенографияны биік дәрежеге көтеріп, мемлекет ісінде қаншама құжаттардың мұрағатта қатталуына өлшеусіз үлес қосумен бірге, артында кереметтей мол мұра жазып қалдырған қаламгер, ақын, сөз зергері еді...
2.Данабикенің данагөйлігі
Данаш апаймен 1975 жылдан өмірінің соңына дейін, яғни он сегіз жыл бірде анамдай, бірде сырлас құрбымдай, бірде ет жақын әпкемдей сыйласып, араласып өттік. Осы жылдары өзімді шексіз де шетсіз «кеннің» ішіне кіріп кеткендей сезіндім. Апайдың өмірбаяны өте бай, көрген тауқыметі де, тағдыр-талайы да шырғалаң. «Халық жауының» қызы, «халық жауының» әйелі деп жағылған қаракүйеден көп теперіш көріп, өмірдің отына түсіп ойнайды, қазанына түсіп қайнайды. Әсіресе, өзіне етжақын адамдарды ақтап, әке атына кір келтірмеу үшін бел шешіп бір жатпайды, ақиқатты іздеп шырылдап, ақыры оны табады.
Әкесі Байқадам Қаралдин (1877-1930) оқыған, орысша сауатты, көзі ашық, өз заманының бетке ұстар азаматы болған. Қазақ мемлекетін қалыптастыру жолында тер төккен адам. Алғашында Торғай генерал-губернаторының тілмашы, 1916-1920 жылдары жауапты қызметтер атқарады. 1919 жылы В.И.Ленин Қазақ совет автономиясын құрудың және оның территориялық тұтастығын қамтамасыз етудің дайындық жұмыстарына Ұлт істері жөніндегі Халық комиссариатына Дала өлкесінен барған өкілдің ішінде Ә.Жангелдин, А.Байтұрсынов, М.Тұнғаншинмен бірге Байқадам Қаралдиннің де болуы көп жайтты аңғартса керек. Жалпы, Б.Қаралдин өмірі мен атқарған қызметтері жайлы тарихшылар, журналистер зерттеп көп жазды. Мәселен, 1992 жылы белгілі журналист-жазушы Жанболат Аупбаев пен Әділбек Жақыпұлының мұрағат деректеріне сүйенген «Әулет» атты кітабы жарық көрді. 1998 жылы 120 жылдық мерейтойына орай ғылыми-теориялық конференция өтсе, 1992 жылдан қазіргі Қостанай облысы, Аманкелді ауданындағы бұрынғы «Қазақстанның 40 жылдығы» атындағы совхоз Б.Қаралдин атындағы шаруашылық ұжымшары деп аталады. Сол елді мекенде мектеп пен бір көшеге сол кісінің есімі берілген.
Анасы Үрзипа (1888-1980) Сарыторғайдағы мектептің үш класын тәмамдаған, Петербордағы Бестужев қыздарға арналған екі жылдық жабық пансионатында оқыған, сауатты, домбыра тартып, ән салатын, орысша білетін, сол кездегі көкірек көзі ашық қазақ қыздарының бірі болған. Аналары дүниеге 18 бала әкеледі. Данабике 7-шісі болғанмен, оның алдындағы алты ұл кішкене кезінде шетінейді. Апайдан кейін де алты бала дүниеге келеді.
1928 жылы әкелері ұсталғанда Данаш апай 15 жаста екен. Шиеттей бала-шағаның үлкені әрі туыстарының естияры болған соң жұмыс таңдамай ертеңнен қара кешке дейін тырбанып, бір үйлі жанды өзі асырайды. Әкесі жағылған жаладан құтылмайтынын біліп, өзі үміт күткен балаларының үлкені, суының тұнығы Данабикеге Қостанай түрмесінен арнау хат жазады.
...Қарағым, көзімнің нұры қалқам Данаш,
Қоршады-ау бақытсыздық болмай толас.
Қандыра мейірімді сүйем десем,
Жетпейді, амалым не, жайған құлаш.., – деген алты шумақ өлеңде елжірей сағынышын білдірсе, Семейден жазған екінші хатында:
...Бала егер ақылды боп туса бүгін,
Ақтайды ата күшін, ана сүтін.
Баладан осал мінез көре қалса,
Ішіне ата-ананың толар түтін.
Анаңа болғын тіреу жаным, Данаш,
Әр іске ақыл жұмсап, еппен жанас.
Анаңды сенен басқа тапсырарлық,
Кімім бар ес білетін өзің санас! – деп анасын, бауырларын тапсырады. Данашы болса әке сөзін өміріне бойтұмар етіп, аманатқа адал болуға тырысады.
Бір байқағаным, апайды бауырлары Бақытжан ағай да, Гуля апай да Төкем деп отыратын. «Осы сізді неге Төкем деп атайды?» дегенім бар. Сөйтсек, анасы Үрзипа қызының еңбекқорлығына, бауырмалдығына риза болып, балаларына: «Әкелерің атылып кеткелі бәрімізді асырап жүрген осы Данаш. Ол бізге әкем Төлебайдай қамқорлық жасауда. Жаратқан ием, оны бізге Байқадамның орнына жіберіп, «әке орнына әке» болсын дегені ғой. Ендеше, Данабике емес, Төкем деңдер», деп осылай атауды өтініп, өзге балаларынан ерекше көріп, құрметтеген.
Данаш апай қанша қиындық көргенімен, мәнді де мағыналы өмір сүріп өтті. Ол кісінің өмір сүру, жұмыс істеу стилі де өзгеше еді. Әсіресе, есте сақтау қабілетіне таңғалатынмын. Сексен жыл өмір сүрсе, соны күнде жоспарлап, уақыттың қадіріне жетіп, дұрыс пайдалана білді. Еңбекқорлығы, жанкештілігі өз алдына, пендешіліктен, әйелдік ұсақ-түйектен өзін жоғары қоятын. Зейнет демалысына шықса да, таңертеңгі сағат алтыда тұрып, шай-пайын ішкен соң жазу машинкасына отыратын. Одан босаса кітап оқитын. Жұмысты өте шапшаң істейтін. Бастаған ісін бітіргенше жаны қалмайтын. Тамақты да тез, дәмді жасайтын. Сөйлеп тұрып-ақ алдыңа неше түрлі тамақ әкелгеніне таңғаласың. Қызы Қаламқас пен ұлы Дастанға қатаң талап қойып, бақылап, қадағалап отыратын. Кейде мені ілестіріп туған-туыстарының үйін аралайтыны бар. Анасы Үрзипа тірі кезінде жиі бардық. Бірде інісі атақты композитор, қазақтың Дунаевскийі атанған Бақытжанның үйіне барып, аты аңызға айналған генерал Панфиловтың қызы Валентина Ивановнаның қолынан шәй ішсек, бірде қызы Қаламқастың, бірде Құрманғазы атындағы консерваторияның профессоры, филология ғылымдарының кандидаты Күнімжан (Гуля дейтін) апайдың үйіне барып, өткен-кеткенді еске алып, жадырап шығатын. Ал Қазақ КСР-нің халық әртісі, опера әншісі, халық арасында екінші Күләш атанған сіңлісі Айсұлу туралы да көп айтатын.
Данаш апай өмірінің соңғы оншақты жылында ұлы Дастанның қолында болды. Өзінің жеке бөлмесіндегі кітап, мұрағаттары бір қабырғаны алып, рет-ретімен жиналып тұратын. Соңғы барғанымда бүкіл жазған қолжазбаларын баспаханаға апарып, түптетіп қойғанын көрсетті. 500-дей өлеңдері мен естелік, әңгімелері он үш том болыпты. Онда 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, оның басшылары әкесі Байқадамнан бастап Әбдіғаппар хан, Амангелді Иманов, Кейкі батыр, Ә.Жангелдин, өзімен қызметтес немесе жақсы қарым-қатынаста болған қазақ әдебиетіне, мәдениетіне, өнеріне, зор үлес қосқан алыптар тобы – С.Сейфуллин, Құдайберген және Ахмет Жұбановтар, М.Әуезов, І.Қабылов, І.Омаров, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, И.Қарағұлов, М.Ғабдуллин, Е.Смайылов, Т.Жүргенов, т.б. жайлы естеліктер бар. Апайдың көзінің тірісінде 1991 жылы інісі Бақытжан туралы сегіз жыл баспада жатқан «Алма ағаштар гүлдегенде» кітабы ғана жарық көрді.
Міне, сол қазынадан, естеріңізде болса, 2004-2006 жылдары «Ана тілі» газеті кертіп-кертіп, алдымен М.Әуезов туралы, артынша «Дерекнама» айдарымен тамаша естеліктерін жариялады. Оқырманның жылы ықыласын, қызығушылығын тудырған Мұхаң туралы естелігі 2006 жылы «Өлке» баспасынан «Мен білетін Әуезов» деген атпен жарық көрді. Осы естеліктердің газетте де, кітап болып басылуына да қолдау көрсеткен белгілі жазушы, сол кездегі «Ана тілі» газетінің бас редакторы Мереке Құлкенов пен қолжазбаны оқып, дайындаған марқұм Зияда Ижановтың орасан еңбектерін атап өткеніміз абзал болар.
Сондай-ақ, туған сіңлісі, профессор Күнімжан Байқадамова жан-жақты қамтылған танымдық мұрағат деректеріне бай 2009 жылы шыққан «Байқадамовтар әулеті» деректі хикаят кітабында аяулы әкесі, апасы Данабике, ағасы Бақытжан, сіңлісі Айсұлу жайлы кеңінен тоқталады.
– Анам өте жинақы адам болатын. Босбелбеу, ынжықтықты жаны сүймейтін, – дейді анасының мұрағатын көзінің қарашығындай сақтап, олардың кітап болып шығуына өте ықыласты Қаламқас тәте. – Ол кезде жақсы киімді талонмен аласың. Қолыма екі талон түсіп, екі кофта сатып әкелсем, анам: «Неге бір талоныңа ініңе жейде сатып алмадың?» – деп ренжісін. «Менде қайбір жетіскен кофта бар дейсіз», десем: «Ол саған қарағанда әлсіз, бос. Сондықтан оған көмектесуің керек. Ал сен мықтырақсың, қашанда аяғыңнан нық тұрып кетесің, саған сенемін», деді. Рас, анам мені ешқашан аяған жоқ, көп жұмсады, қатаң талап қойды. Ол кісіге еш өтініш айтып келмейтінмін. Айтқанмен тыңдамайтын. Өйткені, өзі өмірдің қиыншылығын көп көргендіктен, ешкімге еңкеймеген ғой. Менен де соны талап ететін. Шынында да, анамның сол тәрбиесінің арқасында аяғымнан нық тұрдым. Алайда, дәл сол жинақылықты мен өз қызымнан да талап еттім. Қазір бір Алла тағала мен анамның сол тәрбиесінің арқасында қызым аяғынан нық тұр. Барлық жағдайға бейімді, кез келген қиындықтан шыға алатынына сенемін. Менің білгенім, баланы қатаң тәртіппен тәрбиелеу керек екен. Оны өзімнің немеремнен көріп отырмын. Жақсы көріп, маңдайынан қақпай өсірдім. Немерем бос, анам мен қызым сияқты бола алмайтынына көзім жетіп отыр.
Анасының қайсар мінезі есіне түсті ме, әлде өзіне ең жақын болған адамды сағынды ма екен, Қаламқас тәте көзіне жас алды. Ол кісі медицина ғылымдарының кандидаты, ұзақ жылдар Қазақ көз аурулары ғылыми-зерттеу институтында 22 жыл хирург, кейін дәрігерлердің білімін жетілдіру курстарында сабақ берген. Республикада көзге диагностика жасайтын УДЗ (УЗИ) аппаратын бірінші енгізген дәрігер. Ал апайдың редакцияға ертіп әкелетін немересі Әсем техника ғылымдарының кандидаты, жұбайы белгілі жазушы Жаппар Өмірбековтің ұлы Ахан екеуінен Нұржан деген апайдың шөбересі ержетіп келеді.
Апайдан кейін қайтыс болған ұлы Дастан жоғары санаттағы геолог, кезінде Оңтүстік Қазақстан геологиялық барлау экспедициясын басқарған. Жұбайы Валентина да геолог. Қыздары Аян Алматы шетел тілдері институтын аяқтаған, қазір Испанияда тұрады.
Бүкіл үрім-бұтағымен өнер дарып, құт қонған Байқадамовтар әулеті жайлы бір үзік сыр осы.
Гүлзейнеп СӘДІРҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан».
