Мәселені әріден бастасақ, 2019 жылы банк секторының активтер сапасын бағалау (AssetQualityReview – AQR) процесі жұртшылықтың көз алдында өтті. Банктердің проблемалы активтерін жеңілдету үшін кредиттік амнистия жарияланды. AQR нәтижелері бойынша, тәуекел аймағында болған банктер бір-біріне жұтылмай-ақ шықты. Бұл жағдай қаржы секторының 2008-2018 жылдардағы дағдарыстан ес жиып қалғанын, мемлекеттің қолдауынсыз жұмыс істеуге дайын екенін көрсетті. Алайда Ұлттық банк жекешеленбей тұрып, банктер мемлекеттің ықпалынан шыға алмайды. Сарапшылар да тоқтамды пікір айтуға асықпай отыр. Қаржыгер Ерлан Ибрагимнің айтқанына ден қойсақ, мұның нәтижесін ертерек сезу үшін біраз мәселені қайта құрылымдау қажет. Соның ішіндегі ең өзектісі – Ұлттық банкті жекешелендіру. «Ұлттық банк негізгі қызметінен ауытқып, Ұлттық қор, Үкімет және ЕДБ арасындағы оператор қызметімен шектеліп қалған, егер ол дербес шешім қабылдауға мүмкіндігі болса, банктер асыранды һәм еркетотай баланың күйіне түспес еді» дейді ол.
Қаржы секторында халықтың емес, Үкіметтің ықыласына бөлену көзқарасы басым. Бұл көзқарас әлсіз банктерді микроқаржылық ұйымдарға, ал азулы микроқаржы ұйымдарын дербес банкке айналу мүмкіндігін шектеп келгені белгілі бола бастады.
«Ұлттық банк жекешеленбей тұрып, банктер мемлекеттің ықпалынан шыға алмайды. Американың, Англияның орталық банктері жекеменшіктің қолында. Ал біздің елде Ұлттық банк – мемлекеттің құзырында. Ұлттық банк жекенің қолына өтпесе, қаржы институттарын мемлекеттен бөлу мерзімі де созыла береді. Ал барлық салада, соның ішінде банк секторында мемлекеттің үлесі болса, банктердің дербес шешім қабылдау мәселесі екінші орынға ысырыла береді» деді Е.Ибрагим.
Естеріңізде болса, мемлекеттің банктерге көмекті тоқтататыны туралы мәселе осыған дейін де бірнеше рет көтерілген. 2008-2009 жылдардағы қаржы дағдарысы кезінде екінші деңгейлі банктерге мемлекет бірнеше млрд доллар шамасында көмек көрсеткен. Тіпті Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев жекеменшік банктерге мемлекет ақшасын беруді тиімсіз деп атап өтіп, бұл тәжірибені тоқтату керегін ашық айтқан. Жөн-ақ. Бүгінге дейін банктерді «тығырықтан шығару» үшін бюджеттен қыруар қаржы бөлінді. Осыдан келіп «банктер мемлекеттің бөлген қаржысын қашан қайтарады?» деген заңды сұрақ туындайды. Бұл – талай айтылып жүрген мәселе. «Үкімет пен Ұлттық банктің қолында банктерге мемлекет бөлген ондаған млрд долларды қайтару мерзімінің кестесі бар ма?» деген сауалды Алматыда өткен қаржы саммиті кезінде таңдауды төрттіктің қатарында болған банктің, сол жиынға қатысқан министрліктің өкілдеріне қойғанбыз. Банк өкілдері мемлекеттің көмек ретінде бөлген қаржысының көп бөлігін инфляция жеп қойғанын айтса, Үкіметтің экономикалық блогының министрлері бұл сауалды Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі өкілдеріне қою қажеттігін жұқалап жеткізген.
Қаржы сарапшысы Айбар Олжаев «мемлекет 2009 жылы банк секторына акционер ретінде кіргендіктен бөлінген қаржыны қайтару мәселесі туралы сөз болмауы мүмкін, бірақ қандай да бір дағдарыс жағдайларын банктермен бірге көтеруге дайын болған» деген пікірде. Демек банктерге қаржы бөлгенде қарыз деп емес, бөлінген қаржының тәуекелін бірігіп көтеру туралы сөз болған. Мемлекет бөлген қаржының сұрауы мен салмағы барын екі тарап та білген. Үкіметтің банк капиталына акционер болып кіруіне 2007-2008 жылдардағы әлемдік қаржы дағдарысы мен ипотекалық облигациялар дағдарысы себеп болған. Әлемдік қаржы дағдарысы қос өкпеден қысып тұрғанда, Қазақстанның бұл процестен тысқары қалуы мүмкін емес еді. Қаржы, әсіресе, ипотекалық облигациялар дағдарысының біздің қаржы жүйесін солқылдатып кеткені 2000 жылдардағы тұрғын үй нарығындағы жағдайдан белгілі. Сол жылдары банктер несие бере бергенін, ал салымшылар ала бергенін ел ұмыта қойған жоқ.
2009 жылы Үкімет жүйе құраушы деп танылған ірі банктердің капиталына акционер ретінде кіріп, оларды жойылып кетуден сақтап қалды. Сол кездегі Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Ұлттық банкке, Үкіметке банк секторының жұмысын қалпына келтіру үшін қажетті шешімдер қабылдауды тапсырды, нәтижесінде арнайы қаржылық тұрақтылықты сақтап қалу туралы бағдарлама қабылданды. Бұл ретте Үкімет банк секторындағы тәуекелге жол бермеу үшін банк акционерлерімен бірге капиталдандыруға қатысты, осы тетік арқылы банктерді, экономиканы қаржыландыруды міндеттеді, оның тәуекелін де бірге көтеруге шешім қабылдады. Бұл шешімнің әлемдік дағдарыс жағдайында тәуекелі жоғары шешім болғанын тәуелсіз сарапшылар да мойындайды.
Қаржы сарапшысы А.Олжаев айтып өткендей, салымшылардың басым бөлігінің депозиттері мемлекет тарапынан қосымша қаржыландырылған таңдаулы 4 банкте сақталды. Бұл банктерді сақтап қалды және сол арқылы экономиканы қаржыландыруды тоқтатпауға мүмкіндік берді, салымшылардың депозиттері де сақталды. Бұл дағдарыс жылдарында экономиканы қолмен басқару идеологиясы шеңберінде жүзеге асты. «Қазір 2009 жылы қабылданған бағдарламада айтылған негізгі бағыттар орындалды. Бағалау (AssetQualityReview – AQR) процесі жекелеген банктердің тәуекел деңгейі қандай екенін алдын ала біліп отыруға мүмкіндік берді. Осы процестің нәтижесінде банктер бір-біріне қосылды немесе жабылды. Басқаша айтқанда, қазір жұмыс істеп жатқан банктер сауықты, қолмен басқарылатын шеңберден шығып, дамудың жаңа деңгейіне көтерілді», дейді А.Олжаев.
Дегенмен сарапшылар арасында Үкіметтің банктерді құтқарып қалу шешімдерін құп көрмейтіндер баршылық. Осы пікірді жақтайтындар «банктерді қолдан қоректендірмей-ақ, мемлекет «шок» терапиясы жағдайына түсіріп, естен тандыра отырып, тығырықтан шығатын жолды өздері табуына мүмкіндік беруі керек еді» деген пікірге басымдық береді. Мұндай ұсыныстар айтуға ғана оңай екенін алға тартқан А.Олжаев 2009 жылдары әлемдік дағдарыс қос өкпеден қысып тұрған кезде жан-жақты зерделенбей қабылданған шешім экономиканы күйретіп, әлеуметтің жағдайына кері әсер ететін еді, дейді. «Сол сәтте банктерге көмектеспесе, жағдайдың неге апарып соғарын ойлаудың өзі қорқынышты еді. Күйреген банктің соңынан салымын жоқтап, әлеумет алаңға шығады, экономиканың жекелеген секторлары қаржы көзінен айырылады. Мұның соңы әлеуметтік қақтығыстарға алып келер еді. Үкімет әлеуметтің қамы үшін мол қаржы арқылы банкті сақтап қалып, әлеуметтік қақтығыстардың алдын алды. 2009 жылдары қабылданған шешімнің экономикаға әсерін тұрақтылықпен және ІЖӨ деңгейімен ғана емес, әлеуметтік, саяси тұрақтылық деңгейімен де бағалаған жөн», деп сөзін түйіндеді А.Олжаев.
Елдегі макро-микро экономикалық көрсеткіштердің нәтижесіне сын көзбен қарап, көзқарасын ашық айтып жүрген ғалым, экономика ғылымдарының докторы Тоқтар Есіркепов соңғы 10-15 жылда экономикалық саясаттың банк секторына ерекше ықыласты болғанын, мұның негізгі себептерін талдауға үлгермей жатқанымызды айтып берді. Бір салаға ерекше басымдық беру, экономиканы әрі қарай дамытуға кедергі болғаны енді байқалып жатыр. «Экономикамыздың негізгі ресурстары (шикізат секторы) экономиканы дамытудың басты факторы функциясын жоғалтып келе жатқаны да құпия емес. Мемлекет басшысы бұл тұста заңнамалық негіз қажет екенін айтып, бұл «дерттің» нақты диагнозын анықтап отыр. Демек алдағы уақытта мемлекеттің банктер «еркелігін» көтеру мүмкіндігі шектеліп келеді. Парламент заң жобасын дайындауға 100 пайыз жұмылуы керек», дейді Т.Есіркепов.
Келесі қаржыгер Мақсат Халық банк секторындағы 2009 жылғы жағдай мен қазіргі жағдайды бір-бірімен салыстыруға болмайтынын айтып берді. Мысалы, Moody’s және Fitch Ratings рейтинг агенттіктерінің қорытындысы бойынша, біздің елдегі банктердегі қаржылық жүйесі тұрақты. Бұл банктердің негізі жағдайы тәуір, еш мемлекеттік қолдауға зәру емес екенін білдіреді. Қазақтың «ауру қалса да, әдет қалмайды» деген сөзін еске түсірген М.Халық банктердің арнайы мемлекеттік бағдарламалар арқылы қаржы алсам деген ниетіне шектеу қою қиын екенін де ескертіп өтті. Ондай банктер әлі де болса бар.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев айтып өткендей, бұл мәселе заңмен шегеленсе, мәселе реттелуі мүмкін. Бірақ сарапшы айтқандай, мемлекет банк жұмысына араласуды бірден тоқтата алмайды. Бұл жұмысты мемлекет сырттан бақылау арқылы кезең-кезеңмен жүргізуі де әбден мүмкін. 2016 жылдан бастап ішкі нарықта өздерін банкрот деп жариялаған банктердің төбесі көріне бастаған. Нақтыласақ, 2005 жылдары ішкі нарықта 33 банк болса, қазір олардың қатары 23-ке төмендеді. ДСҰ жағдайында банктерді азайтып алсақ, олардың қатарын өзге елдің банктері толықтыруы мүмкін. Қазірдің өзінде ішкі нарықта Ресей және ҚХР банктерінің күш ала бастағаны байқалып қалады. Кейбір инвестициялық қаржы институттары мен коммерциялық банктер бір-бірімен бірікті, дербес ұйым ретінде жұмысын тоқтатты.
«Банктердің банкротқа ұшырай бергені жақсы емес. Мұның соңы банк жүйесіне деген сенімге селкеу түсіруі мүмкін. Халық банкке сенбесе, мұның соңы банк секторының қаржылық дағдарысына жалғасуы мүмкін. Банктердің азаюы монополиялық немесе олигополиялық пиғылды күшейтіп жібереді деген де қауіп жоқ емес. Дәл қазір 23 банкті сақтап қалу маңызды. МҚҰ қатарынан басқа банктер шықса, оларға да қолдау білдіру керек. Олар сапалы қызмет көрсетуді қолға алса, ішкі нарықта бәсеке болады. Бәсеке болған жерде таңдау құқы бар», дейді М.Халық.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жолдауынан банктерге Ұлттық қордан қаржы бөлу тоқтатылатынын білдік: Парламентке бұл мәселені заңмен негіздеп беріңдер деген пәрмен берілді: ендігі салмақ заңды дайындап беру міндеті тапсырылған Парламенттің кәсіби біліктілігіне түсейін деп тұр. Шала-шарпы дайындалған заңдарды нарық заңы ханталапайға айналдыратынын да, Парламенттің түрлі топтардың лоббиінен аса алмайтынын, кесімді шешім қабылдауға батылдары жетпесе, ертеңгі уақытқа ысыра салатынын көріп жүрміз. Бұл жолы ешкімнің де қателесуге құқы жоқ.
АЛМАТЫ
