Қостанайдағы Ыбырай Алтынсарин атындағы дарынды балаларға арналған мектеп-интернаттың іргесіндегі қазіргі Алтынсарин көшесі мен Әл-Фараби даңғылының түйіскен тұсы қаладағы қастерлі де, қасиетті орындардың бірі саналады. 1884 жылы Ыбырай Алтынсарин дәл осы жерде тұңғыш рет орыс-қазақ мектебін ашты. Бір қабатты үлкен мектептің қабырғасы қызыл кірпіштен өрілген деседі. Маңдайларына ұлы ағартушының өзі салдырған осы тұңғыш мектепте білім алу бақыты бұйырған кешегі шәкірттер, бүгінгі өңірге белгілі зиялы қауым өкілдері бұл ғимараттың жер қозғалса да мыңқ етпейтін мықты болғанын жиі айтып отырады. Өкінішке қарай, кезінде Ілияс Омаров, Спандияр Көбеев сынды ұлт зиялылары оқыған білім ошағы тыңға түрен салған өктем саясат күшейген дәуірде қаланың сыртқы сәулет-сәнін бұзып тұр деген желеумен бір кірпіші мүжілмеген қалпы жермен-жексен болып, сүріліп кеткен. Қазақтың талай қара домалақ баласын жылы қарсы алып, білім-тәлім беріп, қанатын қатайтып, үлкен азамат боласың деген үмітке мінгізіп үлкен өмірге ұшырған ыстық ұяның орнында қазір облыстық прокуратураның суық ғимараты тұр.
1968 жылы Қостанай қалалық атқару комитеті ұлы ағартушы салған мектеп ғимаратын бұзу туралы шешімі қабылдайды. Бұл шешім сол тұстағы ұлт зиялыларының наразылығын тудырып, әсіресе, мектеп ұстаздары мен шәкірттері тарихи мұраны сақтап қалуға күш салады. Бірақ соған қарамастан 1969 жылы мектеп бұзылып, орны ғана қалады.
Бұл туралы белгілі журналист, Ыбырай мектебінің шәкірті Сәлім Меңдібай: «Мектептің бұзылуына ұстазымыз Мырзахмет Шайхин ағамыз қатты қарсылық көрсетті. «Бұл болашақ алдындағы үлкен күнә. Ыбырай сияқты ұлы тұлғаның өз қолымен салған мектебі мәңгілікке сақталуы керек», деп шырылдап жүріп қарсы шықты. Бармаған жері, баспаған тауы жоқ. Бірақ маңдайы тасқа соғылып, бюрократтық кедергілерді жеңе алмады. Оның есесіне өзіне айып тағылды, жаңалыққа ұмтылысы жоқ, ескі көзқарастың адамы ретінде танылып, жаны жараланды. Қанқұйлы соғыстың алдыңғы шебінде жүріп, жаудан отанын қорғап қалған қарт майдангер қазақ баласының алтын ұясы болған мектебімізді сол кездегі партия сүйменінен құтқара алмады. Ақыры мектеп күл-талқан етіліп бұзылды», деп өкінішпен еске алады.
Сәлім ағайдың айтуынша, қабырғасының қалыңдығы 1 метр болатын қамалдай берік ғимаратты бұзу да оңай болмапты. Тіпті болмай бара жатқан соң, қала басшылары саяжайға үй салып алыңдар деп жұртқа үлестіруге мәжбүр болыпты. Осылайша, мектептің кірпіші әркімнің қолында кеткен.
Бірақ 2000 жылы Ыбырай мектебінің шәкірттерін елең еткізген бір оқиға болды. Қаланың орталығын абаттандыру барысында бұрын білім ошағы тұрған орынға төселген асфальт қопарылады. Оның астынан тарихи мектептің іргетасы жарқ етіп шыға келеді. Мұны құрылыс жүріп жатқан көшеден өтіп бара жатқан Ыбырай мектебінің тағы бір түлегі, қазіргі А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай өңірлік университетінің профессоры Қалқаман Жақып ағай көріп қалып, шаңға көмілген іргетасты құшақтап, отыра кетеді.
«Ол кезде мен облыстық архив және құжаттама басқармасы бастығының орынбасары едім. Ахаң университетінің ұстаздары студенттердің мемлекеттік емтиханына төраға болыңыз деп шақырған соң сол жаққа қарай бара жатқан бетім еді. Әдеттегідей, жаңа шыққан бірнеше газетті қолтығыма қысып, өзіме алты жыл бойы алтын ұя болған Ыбырай атамыздың мектебі тұрған жерден өтіп бара жатқанмын. Анадай жерде жұмысшылар жер қазып жатыр екен. Кенет мектептің табалдырығы көзіме оттай басылды. Жақындап бардым, өз көзіме өзім сенер емеспін. Қираған табалдырықтың екі қызыл кірпіші ғана бүтін күйінде сақталыпты. Үстімдегі күртемді шешіп, жұмысшылардан сүймен сұрап алдым да, екі жарым кірпіш қазып шығардым, – дейді Қалқаман Хасенұлы.
Қалқаман аға олжасын газетке орап жатқанда, жанына жақындап келген жұмысшылардың бірі:
– Молодой человек, что вы нашли, клад? – деп күледі. Сонда анау-мынаудың алдында сөзден тосыла қоймайтын сұңғыла профессор:
– Это бесценный клад! – деген екен.
– Золото, что-ли? – деп тақақтап қоймаған соң, Қалқаман аға:
– Берите выше, это дороже золото и бриллианта, это для меня бесценный дар! – деп, кірпіштерді құшақтап музейге жетуге асығады.
Ал әлгі жұмысшы:
– Ох ты чудак, – деп күліп қала береді.
Қалқаман Хасенұлының айтуынша, кезінде Мырзахмет Шайхин, Әукен Молжігітов, Қожантай Оспанов, Бекет Қалмақов Ыбырай салған мектептің оншақты сыныбы, кітапханасы мен асханасы, оқу және жатын бөлмесі, тіпті дербес ауруханасы, ол аурухананың ішінде тұмау тиген балаларды оқшаулайтын бір-екі төсегі бар арнайы инфекциялық бөлмесі болған. Бұдан Тобыл жағалауындағы тұңғыш білім ордасын салу барысында ұлы ағартушының заманауи мектепке керектің бәрін жан-жақты қамтығанын аңғаруға болады.
