Бұл бақытсыздық қалам ұстаған ақын-жазушылардың басым көбін айналып өтпеді. Әйтпесе, Шекспирдің, Виктор Гюго, Вилла Сатерлердің дәуірінде жазушылықпен айналысқан қаншама қаламгер болды, өкініштісі, бізге олардың жазғандары жетпей қалды, тарих пен уақыттың сынынан өте алмады.
Әдебиет әлемінде сөзден мұнара тұрғызған жазушылар саусақпен санарлық. Бұл деңгейге оларды құштарлығы, қайсарлығы мен жігері, ең маңыздысы, еңбегі алып шықты. Үлкен әдебиет аталатын ағылшын әдебиетінде Шекспирден кейінгі төр Чарльз Диккенске бұйырды. Оның даңқын асқақтатқан романдары, кейіпкерлері, ұшқыр ойы мен білімі, сосын Лондон сияқты мұнарасын күн сүйген шаһары еді.
Чарльз Диккенстің өмірі, шығармашылық әлемі, атақ-даңқы бәрі-бәрі Лондонмен тікелей байланысты. Бұл қала оның барлық романдарында негізгі көрініс ретінде бейнеленген. Диккенстің әр романын парақтап қалсаңыз, ар жағынан Лондонның сол тұстағы кейпі, тыныс-тіршілігі менмұндалап шыға келеді. Романдарда көрініс тапқан орындардың Лондондағы орналасуын картографиялау бойынша тексеріп көрсеңіз, Диккенс атаған көптеген мекенжайды қаз-қалпында таба аласыз. Яғни ол романдарына өзіне жиі таныс жерлерді кірістіріп отырған. Әрине, оқиға желісі бойынша.
Диккенстің барлық романдарына, кейіпкерлеріне Лондонның рөлі маңызды болғанын диккенстанушылар көп жазды. Былайша айтқанда, Лондон оның қиялын оятып, сүбелі туындылар жазуға жетеледі. 1846 жылы ол жақын досы Джон Форстерге жазған хатында: «Лондон берген шабыт басқа шабыттан бөлек, ол бір күн де мені тыныш отырғызбайды, мені әсем қиялдарға, шытырман шығармашылық әлеміне бастайды» деп жазды. Сол үшін біз Чарльз Диккенс пен Лондонды бөліп қарай алмаймыз. Екеуінің үні бір сияқты. Оның адамдарды, сол кездегі әлеуметтік мәселелерді көркем шығарма арқылы беруі де Лондон үшін аса қымбат архив болмақ. Чарльз Диккенс өмірге келген кезде Лондон халқының саны бір миллионнан асатын. Бүгінде алып шаһардан Диккенстің кезінде жаяу аралаған ұзын көшелерін табуға болады. Тіпті Лондонда «Диккенс жүрген жолменен» атты туристік жоба бар, сіз осы арқылы Лондонның маңызды жерлерін, тарихи құрылыстарын, ескі көшелерін аралайсыз, көзбен көресіз. Blue Badge туристік нұсқаулығымен экскурсия жасағандар Чарльз Диккенстің өмірімен де таныса алады. Чарльз Диккенс өзінің ерекше бақылау қабілетін өмірінің көп бөлігін өткізген осы қалаға арнады. Ол үнемі қала көшелерімен әр күні 10 немесе 20 миль жаяу жүреді екен, ал оның ХІХ ғасырдағы Лондонның сипаттамасы сол қалпында қағазға түскені де тарихтың бір құпиясы. Виктория стиліндегі Лондонның көрікті жерлерін білуге, өзіне тән әуені мен өзгеше иістерін сезіну үшін өткен ғасырларға сапар шегудің қажеті жоқ, тек жазушы Чарльз Диккенстің романдарын оқысаңыз жетіп жатыр. Оқырман үшін де, Лондон үшін де бұл таптырмас мүмкіндік.
Зерделеп қарасақ, Диккенс Лондонның сол шақтағы әрбір маңызды жерлерін ебін тауып шығармасына кірістіріп отырған. Бұл Лондонды сүйген, өзін оның асыл перзенті санаған жазушы үшін өскен ортасына деген шексіз құрметтің белгісі дер едік. Ол он төрт романында Лондондағы Вестминстер сарайын (Парламент үйлері мен Вестминстр залын қамтиды) артқы көрінісі етіпті. Себебі болашақ қаламгер өзінің еңбек жолын парламенттік репортер ретінде бастаған, сондықтан оның шығармаларында Вестминистр сарайының бейнеленуі заңдылық. Ал оның аяқталмаған «Эдвин Друд» және «Үлкен үміт» атты романдарында Вестминстр көпірінің сол тұстағы бейнесін айтады. Ал Әулие Пол шіркеуі, Англия банкі, Ковент Гарден базары, Холборн және Холборн көпірі, Лондон көпірі, Челси, Хаммерсмит көпірі, Ескі Бэйли, Храм, Лондон мұнарасы сияқты тарихи орындар Диккенстің тоғыз романының эпизодтарында көрініс табады.
Өзі таңдаулы шығарманың бірі деп бағалайтын «Кішкентай Дорритте» Диккенс Лондондағы жаңбыр аралас боранды былай сипаттайды: «Мұнда жаңбырдың мыңдаған хош иісі пайда болды, әрбір тамшы өсудің немесе өмірдің қандай да бір әдемі бар екенін сезіндірердей. Жаңбырдан кейін қаладағы жағымсыз иістер аспанға ұшардай».
Басқа ағылшын жазушылары да өз шығармаларында Лондонның тарихын қамтыды, осы аңыз қала туралы көптеген прозалық шығармалар, өлең-поэмалар жазылды, бірақ ешқайсысы Диккенс сияқты аталған қаланы үлкен тақырыпқа айналдыра алған жоқ. Чарльз Диккенс бұл жағынан ұтып тұр. Қала, адам, табиғат оның шығармашылығының маңызды үш тірегі. Әдебиетші Эндрю Сандерс бір сөзінде: «Ол (Чарльз Диккенсті айтып отыр) Лондонға ерекше көзқараспен қарады. Құдды Лондон оның шығармашылығындағы басты кейіпкер болды» дейді. Демек, Лондон жазушының қиял әлеміне өз қиялын қосып, көркем шығармада не бір сәтті образдар жасап шықты дегіміз келеді. Күн сайын дамыған қала қаламгердің досына айналып, қызығушылығын оятты. Күнделігінде Диккенс Виктория жазушысы Уолтер Багехотке: «Келесі ұрпақ үшін өзін арнайы тілші сияқты сезінетінін» айтады. Әрине, оның алдында күллі ағылшын әдебиетін әлемге таныту, «Екі қала ертегісін» жазу, тіпті, жаһан оқырманын ағылшын туындыларына тәнті ету міндеті тұрған еді.
Темза өзені ғасырлар бойы Лондонның қаны, мәңгі сарқылмас байлығы болып келді. Енді сол байлыққа Чарльз Диккенстің ұлы шығармалары келіп қосылды. Римдіктер дәуірінен бастап лондондықтар Темза өзенінің арқасында жақсы күн көрді. Яғни ағылшын әлемінде бүгінде екі Темза қаланы қақ айырып толассыз ағып жатыр. Бірі тарихтан белгілі Темза өзені, екіншісі Диккенстің романдары. Екеуі де қазіргі ағылшын мәдениетінің символы.
Біз айтып отырған Темза да Диккенстің шығармасынан таса қалған жоқ. «Үлкен үмітте» Пип қайықпен жүзу мүмкіндігін пайдаланып, Мэгвичті Темза арқылы елден заңсыз алып шығуға дайындалады, мұның соңы су үстіндегі күреске жалғасады. Диккенстің соңғы жазған «Біздің ортақ досымыз» романы Темза сушыларына арналған, олар суға батып кеткендердің мәйіттерін өзеннен іздейді. Сол шақта Темза өзені сауда мен байлықты қамтамасыз еткенімен, кейде өлім мен ауруды да тасымалдаушы болды. «Кішкентай Дорритте» Диккенс Темзаны өлім мен аурудың жаршысы ретінде «ажалға бастайтын кәріз» ретінде сипаттайды.
Бір дәуірдің соңы, жаңа ғасырдың басы, 1901 жылы Виктория патшайымның өлімімен Виктория дәуірі аяқталды. ХІХ ғасырдың көптеген жетімсіздігі жаңаша білім беру, технологиялық және әлеуметтік реформалар арқылы түзетілді. Әрине, бұған Чарльз Диккенстің танымал романдары көтерген әлеуметтік таным үлкен әсер етті.
Диккенстің данышпандық ойлары қала дамуына да оң ықпал жасады. Оның жиі баратын жері Лондонның Флит көшесіндегі Ye Old Cheshire ірімшік дүкені еді, 1666 жылғы үлкен өрттен кейін қайта салынған көне үйге Диккенс «Екі қаланың ертегісінде» арнаулы сілтеме жасайды. Бұл да тарихтың бір архиві.
Чарльз Диккенс көп жазды. Бірақ Сомерсет Моэмше айтсақ «Нені жазуды жақсы білді». Ол 1836-1870 жылдар аралығында он бес роман жазыпты. Өнімді еңбек етіп жүрген қаламгер үшін көп емес, бірақ аз да емес. Осы шығармалардың ішінде ағылшын тілінде кең таралғандары «Оливер Твист» пен «Рождестволық Кэрол» романы еді. Соңғысы Рождествоны Ұлыбритания мен Америкада мереке ретінде танымал етуімен, күркетауық жеу және сыйлықтар беру сияқты Рождестволық кейбір әдет-ғұрыптарды насихаттаумен оқырман арасына танымал кітап болды. Диккенс қаламы бұдан сырт Ұлыбританиядағы кедейлер мен жұмысшы отбасыларының көзқарасын жақтады, әрине, көркем шығарма арқылы. Ол өзі еңбек еткен журналистика саласында осындай мәселелер туралы жиі хабарлады. Бар ойы – байлар мен кедейлер арасындағы әділетсіздікті жою. Оның көптеген кітабында кедей кейіпкерлер жеңіске жетеді, бұл сол кездегі қаламгердің өз ойы деуге толық негіз
бар. Өйткені Диккенс кедейлік моральдық сәтсіздіктерден туындайды деген Виктория идеясына әдейі қарсы тұруға тырысты. Демек, Лондон оған сәтті шығармалар жазуға шабыт беріп қана қоймастан, қоғамда азаматтық көзқарас айтуға дем берді, жігер сыйлады. Тағы да оның артында өнеріне қоса алып Лондон тұрды. Лондон оның арқа сүйері бола алды.
Лондонды сүйген қаламгер «Оливер Твист» атты шығармасын осы қаладағы Доутти көшесі, 48 мекенжайында тұрғанда жазды, сол кезде ол небәрі 25 жаста еді, Оливер Твист оның екінші романы ретінде оқырманға жетті. Жазушы бұл шығармасын жинақы стилдегі шағын кітапшаларға бөліп шығарды. Ай сайын мәлім бөлімін аяқтап, оқырманға ұсынды. Әр бөлімде бірнеше тараулар сөз болды. Кітап сүйер оқырман оның бұл романын дәл қазір біз теледидардан серияларды күн сайын күтіп тамашалайтындай асыға күтіп оқыды. Бұл бір жағынан толық кітапқа қарағанда, әлдеқайда қолжетімді болу әдісін пайдаланды. Әне, сол кезде қарапайым зауыт жұмысшыларынан ұлы патшайымға дейін Диккенстің шығармаларын оқуға ден қойды. Осыған дейін күллі әлемді жаулаған Диккенс әлемі осындай қарапайым әдіспен жүзеге асырылды. Енді Диккенссіз арысын айтқанда, әлем әдебиеті, берісін айтқанда, ағылшын әдебиеті қан-сөлсіз күйге түседі. Диккенстің данышпандығы сонда, ол шығармаларын жазып қана қойған жоқ, оның екінші жағы саналатын таралым мәселесін де терең оймен шешті.
Стефан Цвейг Чарльз Диккенс туралы мақаласында оны ағылшын оқырманы қалай қабылдағаны туралы: «Оның көне көзтаныстарының бірінің айтуынша, Диккенстің келесі кітапшасын сөмкесіне салып әкелетін пошташыны олар үйлерінде күтіп, шыдап отыра алмайды екен. Тіпті олар бұл кітапшалар келгенше бір-бірімен шығарма кейіпкерлері туралы әңгімелесіп, «Копперфил Дореге үйлене ме, әлде Агнессаға үйлене ме?» деген мәселе төңірегінде дауласады… Пошташы келетін күні әрқайсысы өзіне тиесілі кітапты тезірек қолына алу үшін екі миль жерден оның алдынан шығатын. Олар үйлеріне қайтып келе жатып, жол бойы Диккенстің кітабын оқып келе жатады», деп жазады. Шынында, бұл осыған дейінгі әдебиет жұлдыздарының ішіндегі ең кереметінің басында болған бақ іспетті. Қаласы шабыт берсе, халқы қадір тұтып құрметтесе, оқырманы әр жазғанын қалт жібермей оқыса, жазушы үшін одан артық қандай бақыт бар? Диккенс сол бақытты басынан өткізген дегдар қаламгер.
Оның күнделіктерін парақтасаңыз да, ішінен Лондон туралы жазбаларды таба аласыз. «Бейсенбі 25 шілде, 1827. Сағат таңғы 7:30-ды көрсетіп тұр. Мен өте көңілдімін. Әдемі күндердің бірі – шуақты таң. Менің жатын бөлмемнің терезесі көшеге қараған, екі терезесі де ашық» деп суреттейді ол Лондонның таңғы тіршілігін.
«Оливер Твист», «Қиын күндер», «Күңгірт үй», «Кішкене Дорритте» жазушы Англия қоғамындағы кей келеңсіздіктерді ешкімнен қорықпастан батыл жазады. Ол көтерген мәселелер кейде оң шешімін тауып жатты. Сол үшін де Диккенстің өзі қазір ұлттық институтқа айналды. Ағылшын жазушысы Джордж Оруэлл ұстазы Диккенс туралы: «Он жасқа әлі толмаған кезім, мектеп мұғалімдері Диккенспен тым ерте таныстырды, тіпті, қайда жүрсем де Диккенс алдымнан шықты.
Оған ұқсап шығарма жазуды да ойлағам. Бірақ жұртқа әйгілі нәрсені қайталаудың қажеті жоқ еді», дейді. Шындығында Диккенс өзінен кейінгі жазушыларға үлкен мектеп болды, бәрі соны үлгі тұтты.
Диккенс шығармаларының негізгі арқауы үнемі орта таптың, басқаша айтқанда, буржуазиялық таптың арасында өтеді. Оның романдарын егжей-тегжейлі зерттеу арқылы біз өзімізге керекті ақпараттармен қоса сол кездегі Лондон халқының өмірге деген ынтасын, көзқарасын, ұмтылысын түсіне аламыз.
Егер сіз Диккенсті оқыған қарапайым оқырманнан оның кейіпкерлерін сұрасаңыз, еш ойланбай тізбелеп айтып бере салуы мүмкін. Себебі Диккенс кейіпкерлері ағылшын жұртының өзі, сол тұстағы қоғамның мүшесі. «Мен қателеспесем, «Дэвид Копперфилдті» алғаш оқығанда шамамен тоғыз жаста едім. Алғашқы тараулардағы эмоционалды көңіл күйі маған соншалықты жақсы әсер етті, сондықтан мен бұл кітапты бала жазды деп ойладым. Кітапты ересек адам ретінде қайта оқып көрсеңіз, ежелде өмір сүрген алыптар, Мурдстоундар сізге жартылай комикстерге ұқсайтынын байқатады, сонда сіз баяғыда оқыған бұл шығарманың әлі де ештеңе жоғалтпағанын түсінесіз», деп жазады Джорж Оруэлл. Шынымен Диккенс баланың санасында осындай құбылыстар болатынын байқай алды.
Оның кейіпкерлерінің өзі жұрт арасына кең тарап кеткені шындық. Адамс, Барделл, Томас сияқты кейіпкерлерінің есімі оқырман жұрттың ауызынан түспеді. Тіпті адвокаттар сержант Бузфузды жақсы көретін. Бүгінде көркем әдебиеттен, әсіресе ағылшын әдебиетінен тұлға іздегіміз келсе, алдымен Чарльз Диккенске бұрыламыз. Бұл заңды құбылыс. Осының бәрін жазушыға Лондон сыйлады, оған абыройды, атақты да Лондон сыйға тартқан деуге толық негіз бар.
Диккенстің жүрегіндегі, ойындағы Лондон бейнесі оның төл перзенттері саналатын мәңгілік шығармаларында тарих болып сөйледі, ескі күннің, көне қаланың адал ұлы болып іңгәлады. Әрқашан ескінің орнына жаңа келетіні шындық. Бірақ ғасырлар өтсе де, әдебиеттегі Диккенс мектебі өз қуатын әйгілеп келеді. Енді оның күшіне ешбір саяси ұйым, жеке тұлға қарсы келе алмайды.
Егер ағылшын әдебиетінде екі үлкен жарылыс болды десек, соның бірі де бірегейі Чарльз Диккенстің жарылысы еді. Оның әлемі таланттан, ойдан, еңбектен және темірдей тәртіптен тұрады. «Егер адамдар өздерін абыроймен ұстаса, онда мына әлем абыройлы болып қалар еді», дейді ол бір сөзінде. Ағылшын жұрты Диккенстің әр көзқарасын оңай қабылдады, өйткені оның әрбір іс-әрекеті, жазған шығармасы халықпен тығыз байланыста болды.
Диккенстік көзқарас ағылшындық көзқараспен бірдей, бұл оның ұлттық дәстүрге терең бойлаған, содан мейлінше сусындаған қаламгер екенін аңғартады. Диккенс көп жыл тұрған Доути көшесінен кеткеннен кейін, ол тұрған үйді 1923 жылы Диккенс стипендиатының штаб-пәтері ретінде пайдаланды. Үй 1925 жылы көпшілікке ашылды, Дик-
кенс пен оның шығармашылығына
байланысты маңызды коллекция әлі сақтаулы тұр. Ал Лондондағы Чарльз Диккенс мұражайында жазушыға тиесілі жиһаздармен, портреттермен және әшекейлермен жабдықталған, көрер көзге кәдімгі кезіндегі Викторияның орташа деңгейлі үйі сияқты көрінеді. Лондондағы тарихи орындардың біріне айналған бұл мұражай сізге 1830-жылдарға оралуға көмектеседі әрі бірден таныс, бірақ таңғаларлықтай әлемді көруге мүмкіндік береді. Ағылшын тіліндегі ең ұлы жазушылардың бірі шабыт алған әлемнің, Лондондай алып шаһардың кешегі келбеті мен бүгінгі бет-бейнесін салыстыра отырып, тарихқа көз жүгіртесіз.
Ағылшын жұртының ардақты ұлы Чарльз Диккенстің 130 жылдығына арналған іс-шарада оның атақты портреті жоғалып кетеді. Бұл портретті 1843-жылдың соңында Маргарет Гиллис салған екен. 31 жасында әдебиет жұлдызы ретінде танылған Диккенстің аталған портреті Оңтүстік Африкадағы әшекейлер орталығынан табылады. Осыдан кейін жоғалып табылған портрет Ұлыбританияға қайта оралып, Чарльз Диккенс мұражайына қойылады. Бұл оқиғаны да Лондон өз архивіне жазып алды. Таланты асқан жазушының жеке өміріне қатысты мұндай оқиғалар өте көп. Бұл тек соның біреуі ғана.
Сүйіспеншіліктің күші мәңгілік екенін де Диккенс дәлелдеп тұрған сияқты. Оның шығармашылық бастауы Лондонмен қандай байланысты болса, аяқталуы да дәл солай. Чарльз Диккенс қайтыс болғанда, оның соңында үлкен байлығын айтпағанда, сүйікті жұртшылығы қалды. 1870 жылы 8 маусымда ұлы жазушы мәңгілік сапарға аттанды. Ол «Эдвин Друд» атты шығармасын жазып жатқан сәтте құлап қалады да, сол күйі тұрмайды. Ең соңғы айтқан сөзі «On the ground...» (жерде...) деген сөз екен. Бұл сөзді жатып, дем алуын өтінген қайын әпкесіне айтыпты. Мүмкін, «жерде қағаздарым шашылып қалмасын» дегенді ишараласа керек.
Вестминистрлік мансапты Артур Стэнли мемориалдық элегияны оқығанда, жазушы қабіріне қойылған жайнаған гүлдерді көрсетіп тұрып: «бұл жер бұдан былай жаңа әлем мен ескі әлемнің арасындағы қасиетті шекара болмақ, өйткені Диккенс шығармашылығы, өмірі тек бізге ғана емес, ағылшын тілінде сөйлейтіндердің бәріне ортақ» деген азалы сөз айтады. Иә, Диккенстің том-том кітаптары, өр мінезі, таңғажайып өмірі бәріне ортақ. Тек оның жүрегіне жақын қала Лондон оны туған халқына мәңгілік қызмет ете бермек.
