Қазақстан Республикасы өз егемендігін жариялағалы бері түрлі интеграциялық бірлестіктер мен әлемдік деңгейдегі форумдардың орталығына айналуда. Еліміздің сыртқы саясатындағы бұл құбылысты қалай бағалауға болады? Бұл сұраққа жауап беру үшін Қазақстанның соңғы жылдары жүріп өткен жолын әлемдік тәжірибемен салыстырып, саралап көру қажет.
Сонымен, 1990-жылдары Кеңестер Одағында ыдырау үрдістері кеңінен қанат жайды. Балтық жағалауы елдері өздерінің іргелерін аулақ салып, Еуропа мәдениетінің бір бөлігі ретінде өмір сүре бастаса, елдің басқа бөлігінде түрлі этностық қақтығыстар мен дүмпулер орын алды. Бұл күрделі саяси жағдай кең ауқымды экономикалық дағдарыспен тұспа-тұс келді. Әрине, Кеңестер Одағының ыдыраудан басқа амалы қалмады. Өзін саяси-экономикалық тұрғыдан нашар менеджер ретінде көрсеткен бюрократиялық аппарат өзінен іскер, беделді әрі жас топтарға жол беруге мәжбүр болды. Дәстүрлі құндылықтардың әлсіреуі осылайша 1991 жылы ТМД секілді құрылымды дүниеге алып келді.
ТМД – Қазақстан ұсынған алғашқы интеграциялық жоба болатын. Кеңестер Одағының экономикалық жүйесі бір-біріне тәуелді, бірін-бірі толықтырып отыратын, ыдыраған жағдайда көптеген қиындық тудыратын жүйе еді. Тәуелсіздік ала салып, ескі байланыстардан бас тарту Қазақстан үшін қиындыққа соғатын болды. Уақыт өте келе шикізат өндірісіне арқа сүйеген ел экономикасы біртіндеп дағдарыстан шыға бастады. Алайда, Қазақстанның интеграциялық бастамалары көбеймесе, азайған жоқ. Неліктен?
Елдің географиялық орналасуы – әрқашанда интеграция немесе дербестікке жетелейтін жол. Еуропа мемлекеттері екі бәсекелес топқа бөлініп, жаңа әлемді игеруге жол ашып, осы жаңа әлем үшін кең дәрежелі қақтығыс бастауға дайындалып жатқан ХХ ғасырдың басында Ұлыбритания өзінің географиялық орналасуын тиімді пайдаланудың арқасында «тамаша оқшаулану» саясатын ұстануға мүмкіндік алды. Қазақстанның жағдайы, керісінше, әлемдік мұхитпен байланысы жоқ мемлекет үшін көліктік инфрақұрылым әлеуеті өте шектеулі болып келеді.
Шын мәнінде, көлікті инфрақұрылым мағынасында да, экономикалық байланыстардың тиімділігі тұрғысынан да Қазақстан үшін ең жақын әріптес Ресей болып табылады. Әсілі, халқының саны аз, әл-ауқаты айтарлықтай жоғары емес мемлекеттердің даму қарқыны көп жағдайда өзге нарықтарға бизнестің икемделу мүмкіндігі мен жағдай жасау арқылы ерекшеленеді.
Еуропалық Одақ секілді экономикалық мағынада өте тиімді одақ құру үшін мемлекеттердің сыртқы экономикалық байланысында өзара айналым сауданың кем дегенде 60 пайызын құрағаны абзал. Әрине, Қазақстан үшін бұл жүзеге асуы мүмкін сценарий. Өйткені, бүгінгі күні Қазақстанның ең ірі сауда-экономикалық әріптесі Ресей екендігі баршамызға мәлім. Ресей секілді үлкен мемлекет Қазақстанның сыртқы сауда айналымының 60 пайызын құрамағанымен, ондай мүмкіндікке ие бола алады. Ал Беларусь болса, шикізатқа кедей ел болғандықтан, Қазақстан мен Ресейдің шикізатын тұтынуға мәжбүр.
Интеграциялық үдерістер кең қанат жаюы үшін, жоғарыда аталғандай, интеграциялық үдерістердің тек тереңдеуі ғана емес, сонымен бірге, кеңеюі де керек. Қазақстан жағдайында бұл интеграциялық бірлестіктердің тиімділігі артып, өзара сауда айналымының өсу қарқыны жоғарылауы үшін Кеден одағына жаңа мүшелердің қабылдануын қамтамасыз ету қажет. Бұл елдердің қатарына Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан қосылса ұтымды болмақ. Неліктен? Біріншіден, бұл мемлекеттер географиялық тұрғыдан Қазақстан секілді құрлықтық аймақта орналасқан. Яғни көліктік инфрақұрылымдардың дамуына кеңінен жол ашылады. Екіншіден, мемлекеттердің өзара сауда қарқынын көтеру арқылы Кеден одағы өз ішіндегі тауар айналымын одан әрі кеңейтуге тырысады. Үшіншіден, Кеден одағының сыртқы шекараларының кеңеюі заңсыз еңбек миграциясын тоқтатып, ортақ еңбек нарығын қалыптастыруға тікелей ықпал ететіндігі сөзсіз. Бұл, әсіресе, еңбек ресурстарын экспорттаумен айналысатын аталған үш мемлекетке тиімді болмақ. Сонымен қатар, осы мигранттардың есебінен бюджетін толтырып, елін асырап отырған Тәжікстан, Өзбекстан, Қырғызстан секілді мемлекеттің азаматтарына Кеден одағы аумағында қауіпсіз әрекет ету мүмкіндігі туады. Ал білім беру жүйесінің ортақ стандарттарының айқындалуы мен өзара мойындалуы бүкіл кеңістікте еркін жүріп-тұруға жағдай жасары анық.
Дегенмен, мұнда да бірқатар шешілмеген мәселелер бар. Біріншіден, Қырғызстан Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше мемлекет болып табылады. Қырғызстан – аталған Ұйымға кірер кезде осы Ұйым мүшелері тарапынан белгіленген төмен тарифтерді орнату арқылы өзінің өндірушілерін қорғау мүмкіндігінен айырылған мемлекет. Кеден одағы заңнамасына сәйкес ДСҰ шарттары Кеден одағы заңнамасынан жоғары тұрады және тікелей қолданылады. Қарапайым тілмен айтқанда, Кеден одағы мемлекеттері ДСҰ-ға мүше болғанда, олардың қабылдаған шарттары автоматты түрде Кеден одағының басқа мүшелеріне де қолданылады. Яғни Қырғызстан төмен тарифтік саясат ұстанып, өз нарығын қорғамастан, сыртқы саудаға ашық деп мойындаса, Қырғызстанның Кеден одағына мүше болуы бұл режімді өзге мемлекеттерге де жаяды. Осылайша Қазақстан өз өндірушілерін қолдау мүмкіндігін шектейді. Бұл мәселені шешудің негізгі жолы Қырғызстанның ДСҰ шарттарынан бас тартып, аталған ұйымнан шығуы болып табылады. Бұл жағдайда, әрине, Қырғызстан ДСҰ-ның өзге мүшелерімен тең дәрежеде сауда жасау мүмкіндігінен айырылады.
Бірақ, ұтатыны да бар. Біріншіден, қырғыз экспортының негізгі бөлігі Кеден одағы елдерінің үлесіне тиесілі. Ал бұл елдердің өзара сауда режімдері Кеден одағы шеңберінде қабылданатын біртұтас нарық қағидаларына арқа сүйейді. Яғни, сауда мағынасында өзінің негізгі әріптестерінен Қырғызстан қосымша жеңілдік алу мүмкіндігіне ие болады. Екіншіден, Қырғызстандағы ауыр әлеуметтік шиеленістің салдарынан шетелге жұмыс іздеп шыққан мигранттардың негізгі бөлігі Кеден одағы елдерінде жұмыс табуда. Оларға байланысты ортақ саясат ұстану елге шетел валютасы мен белгілі бір дәрежедегі қаржының ағылуына жол ашады.
Бүгінгі күні 2 миллионға жуық тәжік азаматы, 5 миллионға жуық Өзбекстан азаматы шетелдерде жұмыс істеуге мәжбүр. Үшіншіден, бұл одақ өз шеңберінде белгілі дәрежедегі мәдени және этностық теңдікті ұстауға ықпал етеді. Яғни өзге мемлекеттер тарапынан мәдени экспансияға ұшырау мүмкіндігін азайтып, шет елдерде де, өз отандарында да түрлі этностық топтардың мәдени автономиясын сақтауына және қалыпты дамуына жағдай жасайды. Өзбекстан, Тәжікстан секілді шикізат экспортымен айналысатын мемлекеттер үшін бұл – транзит еркіндігі.
Ал бұл одаққа Әзербайжан мен Түркіменстан қосылса, одақтастар әлемнің шикізат нарығын анықтайтын қуатты геосаяси бірлестікке айналуы ғажап емес. Яғни бөлек жүріп бәсекелес болғанша, ортақ сауда саясатын ұстану арқылы одақтас болудың тиімділігі айқын. Әрине, одақ деңгейінде емес, бірақ, әріптестік деңгейінде мұндай саясатты тиімді жүзеге асыра алған ұйымдардың қатарында Мұнай экспорттаушы мемлекеттер ұйымын (ОПЕК) атауға болады. Бұл ұйым көп жылдар бойы әлемнің энергетикалық саясатын айқындады. Бірақ, осындай деңгейдегі одаққа айналу үшін аймақтың барлық мемлекеттері амбицияларын ысырып тастап, ортақ мүддеге тең дәрежеде қызмет етуге атсалысуы керек.
Тиімді, тең дәрежелі интеграция – экономиканың толыққанды тыныс алуына жағдай жасайтын біздің заманымыздағы ауадай қажетті құбылыс.
Шыңғыс ЕРГӨБЕК,
Абылай хан атындағы халықаралық қатынастар
және әлем тілдері университетінің проректоры.
Сонымен, 1990-жылдары Кеңестер Одағында ыдырау үрдістері кеңінен қанат жайды. Балтық жағалауы елдері өздерінің іргелерін аулақ салып, Еуропа мәдениетінің бір бөлігі ретінде өмір сүре бастаса, елдің басқа бөлігінде түрлі этностық қақтығыстар мен дүмпулер орын алды. Бұл күрделі саяси жағдай кең ауқымды экономикалық дағдарыспен тұспа-тұс келді. Әрине, Кеңестер Одағының ыдыраудан басқа амалы қалмады. Өзін саяси-экономикалық тұрғыдан нашар менеджер ретінде көрсеткен бюрократиялық аппарат өзінен іскер, беделді әрі жас топтарға жол беруге мәжбүр болды. Дәстүрлі құндылықтардың әлсіреуі осылайша 1991 жылы ТМД секілді құрылымды дүниеге алып келді.
ТМД – Қазақстан ұсынған алғашқы интеграциялық жоба болатын. Кеңестер Одағының экономикалық жүйесі бір-біріне тәуелді, бірін-бірі толықтырып отыратын, ыдыраған жағдайда көптеген қиындық тудыратын жүйе еді. Тәуелсіздік ала салып, ескі байланыстардан бас тарту Қазақстан үшін қиындыққа соғатын болды. Уақыт өте келе шикізат өндірісіне арқа сүйеген ел экономикасы біртіндеп дағдарыстан шыға бастады. Алайда, Қазақстанның интеграциялық бастамалары көбеймесе, азайған жоқ. Неліктен?
Елдің географиялық орналасуы – әрқашанда интеграция немесе дербестікке жетелейтін жол. Еуропа мемлекеттері екі бәсекелес топқа бөлініп, жаңа әлемді игеруге жол ашып, осы жаңа әлем үшін кең дәрежелі қақтығыс бастауға дайындалып жатқан ХХ ғасырдың басында Ұлыбритания өзінің географиялық орналасуын тиімді пайдаланудың арқасында «тамаша оқшаулану» саясатын ұстануға мүмкіндік алды. Қазақстанның жағдайы, керісінше, әлемдік мұхитпен байланысы жоқ мемлекет үшін көліктік инфрақұрылым әлеуеті өте шектеулі болып келеді.
Шын мәнінде, көлікті инфрақұрылым мағынасында да, экономикалық байланыстардың тиімділігі тұрғысынан да Қазақстан үшін ең жақын әріптес Ресей болып табылады. Әсілі, халқының саны аз, әл-ауқаты айтарлықтай жоғары емес мемлекеттердің даму қарқыны көп жағдайда өзге нарықтарға бизнестің икемделу мүмкіндігі мен жағдай жасау арқылы ерекшеленеді.
Еуропалық Одақ секілді экономикалық мағынада өте тиімді одақ құру үшін мемлекеттердің сыртқы экономикалық байланысында өзара айналым сауданың кем дегенде 60 пайызын құрағаны абзал. Әрине, Қазақстан үшін бұл жүзеге асуы мүмкін сценарий. Өйткені, бүгінгі күні Қазақстанның ең ірі сауда-экономикалық әріптесі Ресей екендігі баршамызға мәлім. Ресей секілді үлкен мемлекет Қазақстанның сыртқы сауда айналымының 60 пайызын құрамағанымен, ондай мүмкіндікке ие бола алады. Ал Беларусь болса, шикізатқа кедей ел болғандықтан, Қазақстан мен Ресейдің шикізатын тұтынуға мәжбүр.
Интеграциялық үдерістер кең қанат жаюы үшін, жоғарыда аталғандай, интеграциялық үдерістердің тек тереңдеуі ғана емес, сонымен бірге, кеңеюі де керек. Қазақстан жағдайында бұл интеграциялық бірлестіктердің тиімділігі артып, өзара сауда айналымының өсу қарқыны жоғарылауы үшін Кеден одағына жаңа мүшелердің қабылдануын қамтамасыз ету қажет. Бұл елдердің қатарына Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан қосылса ұтымды болмақ. Неліктен? Біріншіден, бұл мемлекеттер географиялық тұрғыдан Қазақстан секілді құрлықтық аймақта орналасқан. Яғни көліктік инфрақұрылымдардың дамуына кеңінен жол ашылады. Екіншіден, мемлекеттердің өзара сауда қарқынын көтеру арқылы Кеден одағы өз ішіндегі тауар айналымын одан әрі кеңейтуге тырысады. Үшіншіден, Кеден одағының сыртқы шекараларының кеңеюі заңсыз еңбек миграциясын тоқтатып, ортақ еңбек нарығын қалыптастыруға тікелей ықпал ететіндігі сөзсіз. Бұл, әсіресе, еңбек ресурстарын экспорттаумен айналысатын аталған үш мемлекетке тиімді болмақ. Сонымен қатар, осы мигранттардың есебінен бюджетін толтырып, елін асырап отырған Тәжікстан, Өзбекстан, Қырғызстан секілді мемлекеттің азаматтарына Кеден одағы аумағында қауіпсіз әрекет ету мүмкіндігі туады. Ал білім беру жүйесінің ортақ стандарттарының айқындалуы мен өзара мойындалуы бүкіл кеңістікте еркін жүріп-тұруға жағдай жасары анық.
Дегенмен, мұнда да бірқатар шешілмеген мәселелер бар. Біріншіден, Қырғызстан Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше мемлекет болып табылады. Қырғызстан – аталған Ұйымға кірер кезде осы Ұйым мүшелері тарапынан белгіленген төмен тарифтерді орнату арқылы өзінің өндірушілерін қорғау мүмкіндігінен айырылған мемлекет. Кеден одағы заңнамасына сәйкес ДСҰ шарттары Кеден одағы заңнамасынан жоғары тұрады және тікелей қолданылады. Қарапайым тілмен айтқанда, Кеден одағы мемлекеттері ДСҰ-ға мүше болғанда, олардың қабылдаған шарттары автоматты түрде Кеден одағының басқа мүшелеріне де қолданылады. Яғни Қырғызстан төмен тарифтік саясат ұстанып, өз нарығын қорғамастан, сыртқы саудаға ашық деп мойындаса, Қырғызстанның Кеден одағына мүше болуы бұл режімді өзге мемлекеттерге де жаяды. Осылайша Қазақстан өз өндірушілерін қолдау мүмкіндігін шектейді. Бұл мәселені шешудің негізгі жолы Қырғызстанның ДСҰ шарттарынан бас тартып, аталған ұйымнан шығуы болып табылады. Бұл жағдайда, әрине, Қырғызстан ДСҰ-ның өзге мүшелерімен тең дәрежеде сауда жасау мүмкіндігінен айырылады.
Бірақ, ұтатыны да бар. Біріншіден, қырғыз экспортының негізгі бөлігі Кеден одағы елдерінің үлесіне тиесілі. Ал бұл елдердің өзара сауда режімдері Кеден одағы шеңберінде қабылданатын біртұтас нарық қағидаларына арқа сүйейді. Яғни, сауда мағынасында өзінің негізгі әріптестерінен Қырғызстан қосымша жеңілдік алу мүмкіндігіне ие болады. Екіншіден, Қырғызстандағы ауыр әлеуметтік шиеленістің салдарынан шетелге жұмыс іздеп шыққан мигранттардың негізгі бөлігі Кеден одағы елдерінде жұмыс табуда. Оларға байланысты ортақ саясат ұстану елге шетел валютасы мен белгілі бір дәрежедегі қаржының ағылуына жол ашады.
Бүгінгі күні 2 миллионға жуық тәжік азаматы, 5 миллионға жуық Өзбекстан азаматы шетелдерде жұмыс істеуге мәжбүр. Үшіншіден, бұл одақ өз шеңберінде белгілі дәрежедегі мәдени және этностық теңдікті ұстауға ықпал етеді. Яғни өзге мемлекеттер тарапынан мәдени экспансияға ұшырау мүмкіндігін азайтып, шет елдерде де, өз отандарында да түрлі этностық топтардың мәдени автономиясын сақтауына және қалыпты дамуына жағдай жасайды. Өзбекстан, Тәжікстан секілді шикізат экспортымен айналысатын мемлекеттер үшін бұл – транзит еркіндігі.
Ал бұл одаққа Әзербайжан мен Түркіменстан қосылса, одақтастар әлемнің шикізат нарығын анықтайтын қуатты геосаяси бірлестікке айналуы ғажап емес. Яғни бөлек жүріп бәсекелес болғанша, ортақ сауда саясатын ұстану арқылы одақтас болудың тиімділігі айқын. Әрине, одақ деңгейінде емес, бірақ, әріптестік деңгейінде мұндай саясатты тиімді жүзеге асыра алған ұйымдардың қатарында Мұнай экспорттаушы мемлекеттер ұйымын (ОПЕК) атауға болады. Бұл ұйым көп жылдар бойы әлемнің энергетикалық саясатын айқындады. Бірақ, осындай деңгейдегі одаққа айналу үшін аймақтың барлық мемлекеттері амбицияларын ысырып тастап, ортақ мүддеге тең дәрежеде қызмет етуге атсалысуы керек.
Тиімді, тең дәрежелі интеграция – экономиканың толыққанды тыныс алуына жағдай жасайтын біздің заманымыздағы ауадай қажетті құбылыс.
Шыңғыс ЕРГӨБЕК,
Абылай хан атындағы халықаралық қатынастар
және әлем тілдері университетінің проректоры.
