Уақыт өткен сайын араны ашыла түскен, тойымсыз, ғылымда «суицид» деп аталып кеткен бұл бәлекет жасыңды да, жасамысыңды да «жұтып» жатыр. Өлімге өз еркімен иығын беріп, жұрт көзінен сытылып тасаға шыққанның әп-сәтте жұлынын үзетін бұл «ішкі жаудан» жыл сайын әлем бойынша миллиондай адам көз жұмады екен. Бұған қоса, жаһанда бір жылда 20 миллионға жуық адам өзін өзі өлтіруге әрекеттенетін көрінеді. Бұл сандардың осынша көп болуына Қазақстан да өзіндік «үлесін» қосып отыр. Олай болса, еліміз өзіне өзі қол салу синдромын өзекті мәселелердің бірі, дәлірегі – экономикалық, демографиялық шығын, қоғамдық көңіл күйді төменге тартатын жағымсыз үрдіс ретінде қарастырып, онымен ел-жұрт болып күресудің ұтымды жолын айқындауы қажет деп білеміз.
Кешегі ата-бабаларымыздың заманында өзіне өзі қол салатындар некен-саяқ, тіпті мүлде болмаған деседі. Өйткені салт-дәстүрге, дінге беріктігі, тыйымы, сол кездегі туыстық қатынастардың шынайылығы, кімнің болсын басына түскен ауыртпалықты қоғамдасып көтеріп алу, бір-бірін тыңдай білу мәдениетінің жоғарылығы, отбасылық құндылықтардың қастерленуі, әрбір адамның өз ата-анасының, бауырларының алдында аман-есен жүру жауапкершілігінің биіктігі және басқа да маңызды жағдаяттар ата-бабаларымызды өзіне өзі қол салу сияқты жат қылыққа жақындатпақ түгіл, тіпті ол туралы ойлатпаған, яғни, өзіне өзі қол салу пиғылынан санасы таза болған.
Ата-бабаларымыздың өз өмірлеріне ұстын еткен берік қағидаларынан қатал тағдырдан қаншама соққы жесе де айнымаған. ХХ ғасырдың өн бойында небір нәубетті көрген қазақ аштан бұратылып, есеңгіреп, өзегі талып өлген, бала-шағасының, бауырының, Құдай қосқан қосағының, ата-анасының бір түйір дәнге зар болып жантәсілім еткенін көріп зар жылаған, «халық жауы» ретінде иттің басына тілемейтін азаптың неше атасын бастан өткерген, қанды соғыста ажал төніп тұрса да қалтырамай, өмірден өзінше мән іздеген, концлагерьлерде бұ дүниенің нағыз тозағына түсіп, алыс түкпірлерде ауыр еңбекке жегіліп, еліне қайту орындалмас арманы болған, бірақ басқа түскен тауқыметтен құтылудың шешімі ретінде өзіне өзі қол салу амалына жүгінбеген.
Бүгінгі қоғамда да жеке басы өте ауыр қасіретке тап болса да ата-бабаларымыз ұстанған қағидаларымен, һәм бойындағы иман күшімен Алланың, салт-дәстүрдің тыйымынан аттап өтпей, талайлар секілді болмашыға бола сынып кетпей, басындағы қайғысын қайсарлықпен күресе жүріп жеңіп, қоғамға да, өз ортасына да пайдасын тигізіп жүргендер аз емес. Олар – қапылыста ерлерінен, ұл-қыздарынан айырылып аңырап қалған аналар, жұбайлары, перзенттері оқыс оқиғадан көз жұмып қу басы қалған әкелер, ата-аналарынан, туған бауырларынан ажал ажыратып кетіп, зар жылап жалғыз қалған ұл мен қыз, ойламаған жерден мүгедек болып қалған не туғаннан тәнінде кінәраты бар әр жастағы адамдар және тағы басқалар.
Елімізде суицидке барып өлгендердің, не өзіне өзі қол салу әрекетін жасағандардың басым көпшілігінің өмірден баз кешуге итермелеген себеп-салдарларын зерделегенде түйгеніміз мынау болды: олардың басына түскен іс (эмоциялық күйзелістер, психологиялық факторлар, отбасы проблемалары, қаржы тапшылығы және т.б.) біз жоғарыда үлгі ете айтқан адамдардың басына түскен қиындықтардың жанында түкке тұрғысыз секілді. Осындайда Аллаға деген сенімін, имандылық күшін, салт-дәстүр тыйымын ту етіп, қандай қиындық көрсе де мойымай, ерік-жігерін танытып жүргендерге разы боласың.
Қазіргі таңда тиісті органдар тарапынан суицидтің арынын басу амалдары қолға алынып жатқанымен, олардың оң әсері төмен. Мәселен, білім беру жүйесінде 7 мыңнан астам педагог-психолог күнделікті өмірде қиын жағдайға тап болған балаларға көмек көрсетеді. Алайда олардың басым бөлігі шетелдік, оның ішінде батыстық таным-түсінікке, ойлау жүйесіне негізделген теориялардан, зерттеулерден, тұжырымдардан, атеистік көзқарастарға шырмалған идеялардан сусындаған. Олардың осындай білім-білігі қазақстандық әлеуметке, қазақ қоғамына зиянын тигізбесе, біз күткендей пайдасын бермейді десек, қателеспеспіз. Сондықтан отандық педагог-психологтердің батыстан келген теориялар мен тұжырымдардың, көзқарастардың жетегіне көзсіз еріп кетпеу жағын ойластыра отырып, шығыс даналығынан, халқымыздың ұлттық құндылықтарынан, салт-дәстүрінен, халықтық педагогикадан жақсы деңгейде хабары бар мамандар даярлау мәселесін қолға алғанымыз жөн. Мұндай мамандардың діннен де білгені мол болғаны өте маңызды. Өйткені суицидке қарсы күресте имамдардың әлеуетін пайдалану да қажет болғанымен, оларды қосымша тірек ете отырып, негізінен, дін саласынан хабары мол психолог мамандардың қызметін пайдаланған орынды. Өйткені олар арнайы штаттар негізінде тиісті орындарда жұмыс істейді. Нақтылай айтқанда, біз суицидке қарсы іс-қимылда жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін педагог-психологтердің қызметіне сүйенгіміз келсе, алдымен олардың жан дүниелерін, білім-білігін, рухани ұстанымын батыстық емес, өз қоғамымыздың болмысына, өз халқымыздың құндылықтарына сәйкестендіру жағын ойластырғанымыз жөн. Сол үшін болашақ педагог-психолог мамандарды даярлау, бұл бағыттағы семинар-тренингтерді өткізу ісін ұлттық болмыс, көзқарас аясында ұйымдастыратын уақыт келді.
Әдетте, халықтық санада суицидтің белең алуы елдегі әлеуметтік-тұрмыстық жағдайдың төмендігімен байланыстыра қарастырылады. Шын мәнінде, мұны дұрыс көзқарас деу қиын. Өйткені біріншіден, халқымыздың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы талай елден жоғары болмаса төмен емес. Екіншіден, халқының аузынан ақ май ақтарылып отыр деп есептелінетін елдерде де өзіне өзі қол салушылар саны дамушы не дамуы кенжелеп қалған мемлекеттердікінен әлдеқайда көп. Мысалы, соңғы кездері Мажарстан, Финляндия, Эстония, Литва, Латвия, Германия, Аустрия, Швейцария, Нидерланд, Жапония сынды мемлекеттерде «суицид синдромы» асқынып тұр. ДДҰ суицид кедей елдерде емес, дамыған елдерде көп тіркелетінін айтуда. Бұл тұста өзіне өзі қол салу синдромының өршуін материалдық тұрғыда аз қамтамасыз етілуден емес, қоғам мүшелерінің рухани жұтаңдыққа душар болуынан іздеген жөн секілді. Нақтылай айтқанда, мәдени-рухани құндылықтар шетке ысырылған жерде адамдардың өмірге деген құлшынысы төмендеп, басына түскен кез келген істі тақсірет санап, одан өлім арқылы құтылып кету әдісіне жүгінгісі келіп тұрады. Атақты әлеуметтанушы Эмиль Дюркгейм «Қоғамдық қарым-қатынас әлсіреген және адам бойындағы сенім мен рухани құндылық жойылған жерде суицид көбейеді», депті.
Мамандардың зерттеуіне қарағанда, өзіне өзі қол жұмсау әрекеті көбіне атеистер арасында көп кездесетін көрінеді. Оның себебі – дінсіздердің Аллаға және ақыретке иман келтірмеулерінде. Осы арада бір көңіл аударарлық жайт, халқы Ислам дінін жаппай ұстанатын елдерде суицид өте төмен: 100 мың адамға шаққанда 0,1 адам. Ал өзге діндерді ұстанатын қоғамдарда бұл синдром жоғары: 100 мың адамға 11,2 адамнан келеді.
Иә, суицидке барлық діндер қарсы. Солардың ішінде Ислам дінінің өзіне өзі қол салу әрекетіне деген ұстанымы өте қатал. Сондықтан да суицид мәселесінің шешімін Ислам дінінен іздеу тиімді сияқты. Өйткені өзіне өзі қол жұмсау – Исламда өте ауыр күнә. Бұл Жаратқанның пешенеге жазғанына қарсы шығу. Алла тағала «Сондай-ақ бір-біріңді (өз-өздеріңді) өлтірмеңдер. Шүбәсіз, Алла сендерге өте мейірімді. Кімде-кім осы айтылғандарды қасақана істеп, шектен шығып, өзіне һәм өзгелерге қиянат жасайтын болса, біз оны шыжғырып азаптау үшін алапат отқа тастаймыз. Бұл Алла үшін оп-оңай» (Ниса, 29-30), дейді.
Негізінде, өзін өзі өлтіру – көбіне асқынған эгоистердің ісі. Ондайлар өзгені емес, өзін ғана ойлап, басына түскен істен өлім арқылы азат болуды ғана ойлайды. Олар соңында аңырап қалатын ата-анасын, бауырларын, ет жақындарын қаперіне де алмайды.
Ислам діні өмірдегі қиыншылықтарды жай ғана сынақтар деп түсіндіреді, оның артынан жақсылық болатынын ұқтырады. Бұл өз кезегінде Алладан үміт үздірмейді, сабыр сақтатады, өзін өзі өлтіруден тыяды.
Елімізде аталған жағымсыз үрдістің белең алуына бұрынғы атеистік қоғамның салдарларының азаймай отырғаны, қоғамдағы рухани жұтаңдық және Ислам дінінен хабарымыздың аздығы әсер етіп отыр. Сол үшін елімізде осы бағытта жан-жақты зерттеулер жүргізу қажеттігі айқын көрініп тұр.
Суицид құрбаны болғандардың жойдасыз амалына, өзіне өзі қол салуға бой алдырғандардың әрекеттеріне олардың ата-аналары, мұғалімдері, көршілері, бірге жүрген жолдастары және осынау қатерлі үрдісті ауыздықтай алмаған мемлекет те жауапты. Мемлекет қоғамды суицид синдромынан «емдеу» ісін өз деңгейінде ұйымдастыруы қажет.
Біздің қоғамда Ислам діні кең тараған. Бұл – біздің баға жетпес мүмкіндігіміз. Бірақ осы қолда бар әлеуетті тиімді пайдалану ісінде кінәраттар бар. Осы кінәратты жою басты міндеттердің бірі болуға тиіс.
Иә, біздің ата-бабаларымыз өзіне өзі қол салғандарға салқын әрі теріс қараған. Олардың мүрделері бөлек көмілген деген сөз бар. Басқа елдерде де, мәселен, Грекияда өзін өзі өлтірген адамдардың мәйітін өртеп жіберетін болған. Өткен ғасырларда Еуропаның бірқатар мемлекетінде өзін өзі өлтірген адамдарды діни көзқараспен қылмыскерлер деп есептеген екен. Бүгінде басқасын айтпағанда, қоғамымызда суицидпен өлгендерге деген көзқарас айқын емес. Мұндай санаттағы қазаны табиғи немесе түрлі себептермен болған қазамен қатар қарастырамыз.
Қайдан енгені белгісіз, ел ішінде суицидке барғандардың жаназасы шығарылмауы керек деген сөз жиі айтылады. Шын мәнінде, солай ма? Олардың жаназалары оқылып жатыр. Мұны кейбір ағайын имамдардың шариғат талабын бұзуы деп қарайды. Шын мәнінде, бұлай топшылау дұрыс емес.
ҚМДБ Шариғат және пәтуа бөлімі меңгерушісінің орынбасары Хасан Аманқұл: «Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы шығарған «Жаназа және жерлеу рәсімдері» кітабында өзін өзі өлтірген адамның жаназасы туралы былай делінген: «Адам баласының өз өзіне қол жұмсауы – адамдық тұрғыдан да, дін тұрғысынан да үлкен күнә. Өйткені жан – Алланың адам баласына берген ең қасиетті аманаты. Өз өмірін қию – сол аманатқа жасалған қиянат әрі үлкен күнә. Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) көптеген хадисте өзіне қол жұмсаған адамның үлкен күнәға бататынын, тозақта азап шегетінін айтқан. Өзіне қол жұмсау бұрынғы үмбетте де тыйым салынған. Бір хадисте: «Сіздерден бұрынғы үмбеттер арасында жараланған бір адам ауруына шыдай алмай қолын пышақпен кесіп, қан тоқтамай қансырап өлді. Сонда Алла тағала: «Құлым мен берген жанымды қолдан алды. Мен оған жұмақты харам (мақұрым) еттім», деген. Өзін өзі өлтірген адамның жаназасын Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) оқымағандығы айтылады (Мүслім риуаят еткен). Алайда сахабаларға өзін өзі өлтіргенге жаназа намазын оқуға тыйым салмаған. Сондықтан бұрынғы уақытта бізде күнәнің ауырлығын білдіру әрі басқаларға сабақ болу мақсатында өзіне қол жұмсаған адамдардың жаназасы оқылмаған. Ал бүгінде ҚМДБ мұндай жаназаларды көп адам жинамай, барынша тезірек өткізу керектігін айтады. Бұл да жастарға және рухани өресі төмен кісілерге ғибрат болары анық», дейді.
Қалай десек те, қоғамымызда өзіне өзі қол салу синдромын болдырмау маңызды. Бұл жалпыхалықтық міндет екенін қаперден шығармалық.
