Қызбелде оянған «Мөлдір махаббат»

еліміз бас театрының жүйелі қойылымымен көрермендерді рухани ләззатқа бөлеп келеді ...Алматы. Өткен қаңтардың ең соңғы күні мол қарлы болды. Жапалақтап жауып, жарылқап тастады. Күні кешелер селдетіп жаңбыр құйып тұрды дегенге кім сенеді?! Алматыға бәрібір, қай­та табиғаттың қандай да тосын мінезімен құлпыра түседі... ...«Әкемтеатрға» келе жатып, Алатауға қараймын. Кешқұрымда аппақ шыңдары сұрлана мұнартады. Көз алдыма өзімнің Қызбел тауым көлбең ете қалғаны несі? Қызбелден сәлем, Алатау! Қазір көрсетілетін «Мөлдір махаббат» драмасының (С.Мұқановтың «Мөлдір махаббат» романының желісі бойынша жобасын жазған әрі қоюшы режиссері Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Әубәкір Рахимов) оқи­ғасы қарт Торғайдың төсіндегі Қыз­бел ауылында болғаны белгілі ғой. Ата-бабалар арпалысымен өткен тап күресінің кикілжіңдері, 1916 жылдың майданға әскер бер­меу қамындағы дүрбелеңі – Сұлтанбек (Бүркіт) пен Бәтиманың (Бәтес) бір-біріне рулас жақын болуына қарамастан, ғашықтық дертке шалынуы, қысқасы, мөлдір махаббаттың балдай әрі удай ащы баяны театр тілімен қалай өрілген екен? Соны білмекке құмарлық өнебойды оттай шарпып, жалын-қызуымен лапылдата түседі. Ма­хаб­батсыз не маңыз бар мына дүниеде. Жегілген қызметің, тойып ішкен тамағың, жасанып киген киімің, аузыңнан жырып жиған дүние-мүлкің махаббаттың бір ертегі-елесіне тати ала ма? Ұлы Абай­дың: «Махаббатсыз – дүние бос, Хайуанға оны қосыңдар», дейтіні қандай шындық! Е-е-ей-е-ей, Алатау! Қызбел тауының баурайында бүлдірген теріп «тіл сорысқан» сол уыз ма­хаб­баттан баяғы астанамыз Қы­зылордада уланып қалған қос тағ­дырдың тауқыметті тарихы сенің аңғарыңдағы киелі өнер ордасында әлімсақтан бері тарқатылып келе жатыр екен... Махаббаттан ғана адасқандар ма екен?.. Енді адастыра көрмеші сондай бейбақтарды, Алатау! Бауырыңа басып түрлендір, түлеттір, қазақтың қамқоршыл да қасиетті тауысың ғой!.. Қолыңнан келеді... Қызбелде оянған балғын махаббаттың мөлдір бастауын басқа арнаға бұрып, сүріндіріп те, күйіндіріп те «қанды тамұққа» тірелген күйінде машақатты азап шектірілгенмен, түбінде – біздің Сарықопадағы «ыстық сүйіске» (С.Мұқанов) не жетуші еді... Беу, дүние – тек сондай «ыстық сүйістен» ғана мелдектеп тұрса ғой, мына жұмыр жер әлдеқашан махаббаттың тал бесігіне айналып кетер ме еді?.. Ойланшы, Алатау! Жәрдемшіл жүрегіңнің шапағатына бөлеші! Сағынысқан, сарғайтқан, дандайсыған, дарақы қапалы махаббаттар саған қарап мұңын шағатынын сезіп жүрсің ғой! Көмектесе көр! Көмектесші!.. ... Шымылдық сырғығанда Қызбелдің құмдақ даласы: қамыс­ты, көлді Сарықопаның сағасы сұлбаланды. Он жыл айдаудан азып-тозып қайтқан Бүркіт («Сер­пер» сыйлығының иегері Еркебұлан Дайыров) көрінді. Туған топырағын жербауырлап құшып, өкси-өкіре, адасқанына кешірім өтіне жалбарынады, алдағы жаңа өмірінде шалыс баспауға анттасады. Іштегі шері не шиыршықталған, налыған қапасы не Бүркіттің? Қайтіп жолынан жаңылды? Ессіз махаббаттың құрбаны болу – қашан тыйылады? Есеңгіреу, дерттену, дәл­дүрлену, ақыр соңында не өліп, не өлтіріп тыну – тағдыр жазмышы ма? Бұл азап – қай азап? Жанып-күйіп, жалындап сүйгенің үшін кінәлісің бе? Махаббатты әспеттеген періште сынды күнәсіз «көбелектер» неге жүректерінде өздері тұтатқан алауға алаңсыз жан жылытпайды? Ылғи бір ің­кәріне қолы жетпей жығылу, то­сын сүріну мен мүдіру, махаббат­тан бал емес у жалағандай усой­қы күй кешу, көңілін оның то­тияйынмен күйдіру... Әрі­ге бармасақ та: Қалқаман-Ма­мыр, Төлеген-Қыз Жібек, Қозы Көр­пеш-Баян сұлу, Сырым-Қара­көз... Махаббат жолы неткен ауыр?! Махаббат мөлдірлігінің де лайсаңы, тұнбасы, өлшеусіз құмарлығына сай есеп­­сіз азап-қатыгездігі тарамдалып жатады екен-ау! Сонда ма­хаб­бат кім­ге дәру? Кімге ем? У.Шекс­пир­дің «Отеллосы», «Ромео және Джульет­тасы» жырлаған махаб­бат машақаты мен ләззатын кім көтере алар екен? «Ләйлі-Мәж­нүн» ғашықтық дерті ше? Осы мысалдардан-ақ қазақ сахна өнерінде махаббат тақырыбындағы қойылымдардың қаншалықты сапалық деңгейде игеріліп келе жатқанын аңғаруға болатындай. Тәубе дегізерлік тұшыныс бар еке­ні анық. Махаббат бәрібір – әр жүректің дәрумені де, әл-дәрмені де екен! Режиссерлік мықты шешімнің нәтижесінде Бүркіт пен Бәтестің (әр­тіс Зарина Карменова) мөлдір махаббаты сол зар-налалы заманның содырлы-сұрқиялы саясатының мағынасыз мазағына айналып кетпей, қысқа да болса нұсқа өмір сүр­гендігінде еді. Қызыл кеңестік-аппараттық машинаның езгілеп турауына шыдайтын не бар? Күллі рухани қазына күйретілді. Адам жады өшіріліп, мәңгүрттік мәуеледі. Тарихынан, тілінен, ділінен, дінінен айырылған ұлттан тұтастық пен еркіндік сусып түсті. Мысалы, теріс ықпал әсер-әлегінен Бүркіттің әкеден безінуі, Ахмет пен Міржақыпты жау санатына жатқызып, олардың алаштық көз­қарасына жиіркенішпен түйсінуі,т.б. биліктің әлеуметтік әділетсіздіктеріне күрессіз мо­йын­­сынуы – ертеңінен күдер үз­гендіктің, бодандықтың бұ­ғауына жантәсілім көнгендігінің айқын нышаны еді. Дегенмен, өршіл рух алдында үмітсіздік дәрменсіз екен. Бұл тұста режиссер таптаурыннан тө­телеп тартып, тың соқпаққа түсі­реді. Тапқырлық, әрине. Айта­лық, Әбутәліп (Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Саят Мерекеұлы) баласы Бүркіттің және кезінде жазалаушы офи­цер­дің оғынан өзі арашалап қал­ған Еркіннің («Дарын» жастар сыйлығының иегері Жандарбек Садырбаев) үш тағанды бағыт-бағдарлы желісіндегі идеялық тартысын барынша шыншылдықпен, кей тұста қатыгездікпен аша бі­луі, әрине, ол кейіпкерлердің өміршеңдігіне сын болатын. Бір кездегі сол тәжірибелік көрініс күні бүгінге дейін өзінің мол бояу­лы реңкімен көрермендерін табиғилығымен тамсандырып келеді. Болашақты болжағыш Әбутәліп, әзірше солқылдақ көз­қарасты Бүркіт, заманның мың құбылғыш қолшоқпары, заты мен зәузатынан ат үркерлік, кеңес­тік кесапатшы Еркін типтері арқы­лы режиссер тұтастай бір ұлттың үміті мен арманын, қай­ғы­сы мен қасіретін, қызық-шы­жығын қатарластыра өреді. Со­ның нәтижесінде характерлер қақтығысы шарықтау шегіне көтеріліп, болат құйындысындай шарлана түседі. Бұл, әрине, режис­серлік ұтымды шешім еді. Бір тәнті етерлігі сол, бұлардың арасындағы бітіспес күресте Бүркіт бойындағы махаббатқа іңкәрлік сезім одағайлап ерек­шеленіп, өзге тіршілік сипа­тындағы қимыл-әрекетті жаныштап басып, тұншықтырып тастайды. Махаббат билігі мен үстемдігі, еркелігі мен шолжыңы қайбір оспадар, жосықсыз тізгінді де тежей алуымен құдіретті-ау! Сол себепті де драмадағы махаббат сипаты алғы кезекке көлбеңдеп шыға беретіні – қисынды тұжырым екен. Драма персонаждарының көрермендер ықыласын аударып, пейілін үйіріп отыратын екін­ші бір үш бұрышты – желілік жүйесі: Бүркіт, Бәтес және Мүсәпір (әртіс Нұрлан Әбілов) төңірегінде шыншыл өрбиді. Ақ махаббат бетіне түскен қара дақтай Мүсәпір мүсіркеулі бейнесімен-ақ жүрек сыздатып, сезіктендіріп отырады. Ақыры, оның арамза ойы Бүркіт пен Бәтестің сеніміне селкеу салады. Қара ниетпен ластанған ақ махаббат Бүркіт алдында күнәға батып еді... Жүректі қырғыштай қырнаған қызғаныш түптің-түбінде қанды оқиғаға ұласып ты­нады. Кекті Бүркіт айламен адал махаббатының сілікпесін шы­ғарған, сөйтіп, Бәтес екеуінің ор­тасына әзәзіл сөз жүгіртуімен дегеніне жеткен Мүсә­пірді атып тас­тайды... «Ненің қызығын көп ізде­сең, соның күйігін бір тар­тасың», деп Абай данышпан ескерт­кенімен, жүдә, махаббаттан жаппай жерініп зәрезап болу да жарамас. «Өлшеуін білмек – бір үлкен керек іс», деп аңдап басуға меңзеген де осы ұлы ақын емес пе! Ретсіз аңғалданып шоқ баспасаң, ақыры дұрыс болары кәміл-ау! Бүркіт Мүсәпірді атып өлтір­ді екен деп, өмір шіркін жүрі­сінен жаңыла қоймапты-ау! Жы­лыстап жалғасып жатыр... Қа­зақ қоғамындағы небір аласа­пы­ран зұлматты кезең алмаса келіп, түбінде Алаш зиялыларының көксегеніндей дара да даңғыл жолға ұласатынына он жылғы айдаудан оралған Бүркіттің де сенімі зор. Міне, ол: «Алғашқы мөлдір махаббатымды қадірлеп қорғай алмағаныма өкінем!»– деп аһ ұрып, туған топырағынан кешірім өтінеді... Адасқанын ендігі адал өмірімен өтемекші. ...Махаббат өлмейді екен! Өл­ме­гені ғой, Бүркітті де осыншама жыл жетегіне алып, туған жеріне жетелеп әкеліп тұрғаны. Шымылдық жабылғанда, жүрек тұс шым етіп, шаншып кетті. Осы оқиға Қызбелімде болған еді. Сұлтанбектің (Бүркіттің): «Сәбит! Сізді абақтыда көріп сөйлескенде, басымнан кешкен ойларымның көбін бүгіп қалып едім... Қысқасы, менің трагедием де, Бәтиманың (Бәтестің) трагедиесі де осы тетрадтарда толық», деп «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің атынан сотқа қоғамдық айыптаушы ретінде қатысқан жазушы С.Мұқановқа тапсырған өз өмірі туралы дастанын түнде бастап, таң бозарып атқанша Төнтер ағамыздың домбыраға қосып жырлағанына бала кезімізде куә болған едік. Көп шумағы есімізде... «Бәтима, қош болып тұр, көргенімше, Кетпессің сен есімнен өлгенімше, Қайғырып қапалықпен өтер күнім, Қайтып кеп дидарыңды көргенімше», – деп сорғалататын еді... Сүйіскен жүрек дертіне суарылған бұл дастан желісімен кейін «Адасқандар», «Мөлдір махаббат» романдары жазылғаны мәлім. Сұлтанбек (Бүркіт) 1942 жылы 13 наурызда 34 жасында өкпе ауруынан қайтыс болды. Артында тұяқ қалмаған. Ал Бәтима (Бәтес) кейін үйлі-баранды болып өмір сүрген... ...Театрдан шыққанда қар әлі үдете жапалақтап жауып тұр екен. Түн тылсымынан Алатау көрінбейді... Мөлдір махаббаттарды бауырына басып, маужырай тыныстап жатқандай. Сүйінші, Алатау! Бүркіт пен Бәтес мөлдір махаббатының соңы қуанышқа – елдік мұраттың орындалатынына: егемен елдікке, шат-шадыман тұр­мысқа, баянды бақытқа ұла­са­тынына сенім нығая түсті... Иә, сәт! ...Махаббатсыз мына дүниенің түр-түсі нілдей оңып, қудай бозарып, гүлдей солып кетер ме еді?! Жас-кәріні әлдилеген махаббат нет­кен құдіретті едің! ...Әуезов театры!.. Махаб­баттың маздағын әр жүрекке жеткізіп келе жатқан тынымсыз да табанды, шабытты тірлігің үшін!.. Әубәкір Рахимовтай талантты режиссерің көп болсын! Қайсар ӘЛІМ, «Егемен Қазақстан». АЛМАТЫ. Суреттерде: «Мөлдір махаббат» спекта­клі­нен көріністер.