– Сәбит Бекмағамбетұлы, алдымен мына сауалдан бастасақ: ауру қалай анықталады, онымен көбіне кімдер ауырады, нақты статистика бар ма?
– АИТВ-ты анықтау тестілеу арқылы жүреді. Ал тестілеу міндетті және ерікті түрде жүргізіледі. Міндетті топтарға донорлар, жүкті әйелдер, медицина қызметкерлері, сотталғандар және сот, прокуратураның сұранысы бойынша тұлғалар жатады. Қалғандары, оның ішінде осал топтар клиникалық және эпидемиялық көрсеткіштер бойынша АИТВ-ға тесттен өтеді. Нәтижесі оң болған кезде психолог маманның консультациясы беріледі. Кеңес кезінде міндетті түрде есепке тұрып, ем бастау керектігі айтылып, емделуден жалтарғаны және басқа адамдарға жұқтырғаны үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік туралы ескертіледі. Бұл Қылмыстық Кодексінің 118-бабы бойынша «Адамның иммун тапшылығы вирусын (АИТВ/ЖИТС) жұқтыру» және Әкімшілік құқық бұзушылық Кодексінің 430-бабымен «Айналасындағыларға қауіп төндіретін аурулармен ауыратын адамдардың емделуден жалтаруы» деп аталады. Еліміздегі «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексіне сәйкес, АИТВ әлеуметтік маңызы бар аурулардың қатарына жатады, сондықтан медициналық көмектен бас тартуға құқығы жоқ, тіркеуде тұруға міндетті.
Сұрағыңыздың екінші бөлігіне келсек, статистика жүргізіледі. 2021 жылдың 8 айында Нұр-Сұлтан қаласы бойынша АИТВ-тың 222 жағдайы тіркелді, 100 мың тұрғынға шаққандағы көрсеткіш 18,7-ні құрайды (Қазақстанда – орташа 12,5). 2020 жылмен салыстырғанда 64 жағдайға өсім бар (2020 ж. 8 айы – 158). Биылғы 8 айдағы өсу үрдісімен алғанда барлығы 2 429 жағдай тіркелді, оның ішінде шетел азаматтары – 197. Аурушаңдық көрсеткіші 100 мың тұрғынға шаққанда – 154,6 құрады (Респбулика бойынша – 149,1). 15-49 жас аралығында АИТВ инфекциясының таралуы 0,27%-ды құрап, Денсаулық сақтауды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы параметрлері шегінде ұсталуда – 0,35%.
– Осыдан тағы бір заңды сауал туындайды. Қазіргі уақытта неше адам емделіп жүр? Жас айырмашылықтары қандай және ерлер мен әйелдердің арасалмағы қанша?
– Бүгінде ЖИТС орталығында АИТВ-мен өмір сүретін 1 477 адам диспансерлік есепте тұрады. Биылғы 8 ай ішінде 273 науқас есепке тұрса, оның ішінде алғаш рет анықталған 222 жаңа жағдайдың 206-сы (2020 жылы – 127 адам) диспансерлік есепке алынды. Яғни есепті кезеңде диспансерлік есепте тұрушылардың 79 адамға ұлғайғаны байқалады. Бұл ішкі миграцияның белсенділігіне, АИТВ-ға тестілеумен қамту пайызының өсуіне (басқа өңірлермен салыстырғанда 2-2,5 есе артық) және республикалық ірі клиникалардың шоғырлануына байланысты. Қазір АРТ қабылдайтын науқас саны – 1 365 (2020 жылы – 1 053), бұл – диспансерлік есепте тұратын науқастардың 92%-ы.
Жас ерекшеліктеріне тоқталып кетсек, ерлер – 944 немесе 64% (19-49 жас аралығында – 825), әйелдер – 533 немесе 36% (19-49 жас аралығы – 445). Ең жасы үлкен пациент – 77, ең кішісі – 2 жаста. Әйелдер арасында жүктілер де бар. 1997 жылдан бастап 265 жүкті әйелде АИТВ анықталған, 227 тірі бала дүниеге келген, алтауында АИТВ анықталған, яғни анадан балаға жұққан. 8 ай ішінде 17 жүкті әйел тіркелген, оның 10-ы босанды. Балалар арасында соңғы 2 жылда ауру тіркелмеген. Жалпы 18 жасқа дейін 21 бала тіркеуде тұр.
– Көпшілікке түсінікті болуы үшін антиретровирустық терапия (АРТ) туралы жіктеп айтып берсеңіз.
– Аурудың пайда болуы бүкіл әлемдегі ғалымдарды біріктіріп, тиімді терапияны іздеуге мәжбүр етті. Бүгінде мұндай терапия бар. Бұл – антиретровирустық терапия деп аталады. Бүгін біз АИТВ инфекциясын жұқтыру қаупін төмендетуде АРТ терапияның жетістігі туралы айта аламыз. АРТ қабылдайтын және қандағы вирус анықталмайтын деңгейге жеткен адамдар жұқпаны басқа адамдарға жұқтыра алмайды. Бұл – емдеу тиімділігінің ең сенімді көрсеткіші және сырқаттанушылықты төмендету жолындағы жетістік. Себебі препараттың негізгі ингридиенті вирустық РНК-сын жояды, нәтижесінде вирустың репликациясы тоқтап, иммундық жүйе қалпына келе бастайды. Айта кететін жай, ем қабылдамаған жағдайда, ауыр қосалқы аурулар туындайды.
Вирусқа қарсы терапияның жетістіктері бүгінде індет ағымын толық өзгертті: АИТВ өлімге ұшыратпайтын, созылмалы басқарылатын аурулар қатарына өтті. Жоғары белсенді АРТ нәтижесінде вирустың балаға берілу қаупін айтарлықтай (2%-ға дейін және одан кем) төмендетуге қол жеткізілді, яғни инфекцияны жұқтырған әйелдер дені сау бала туады.
Қазіргі заманауи препараттар іс жүзінде жанама әсерлері жоқ, пациенттер үшін қауіпсіз және күніне бір таблетка ғана қабылдайды. Бұл таблеткаларда екі немесе үш препарат біріктірілген. Жыл сайын жаңа препараттар және тіпті жаңа препараттар топтары пайда болады, олардың уыттылығы үнемі төмендеуде. Яғни тәулігіне 5-6 таблетка қабылдаудың орнына пациенттер күніне бір таблетка қабылдайды. Сонымен қатар қазір инъекциялық терапия препараттары бар. Олар таблеткаларды күнделікті қабылдауды екі айда бір рет препаратты парентеральді қабылдаумен алмастыруға мүмкіндік береді, бұл емдеуді одан әрі жеңілдетеді. Әзірше тамыр арқылы енгізілетін препараттар клиникалық зерттеуден өтуде.
– Өткен ғасырда осы ауру тіркелгеннен бері қаншама ізденістер өтті. Соның нәтижесінде қазір ЖИТС созылмалы сырқаттардың қатарына өтті. Алайда оның вирусы мутацияға ұшырап отыратындықтан жылдар ішінде АРТ қаншалықты өзгерді? Келешекте де терапия өзгеріске ұшырауы мүмкін бе?
– 40 жылға жуық уақыт ішінде осы ауруды диагностикалау және емдеу саласында көптеген ғылыми зерттеу жүргізілді. Ғалымдар АИТВ иммундық жүйенің жасушаларына әсер ететінін және ағзаны иммунитетке шабуыл жасайтын сыртқы агенттерге осал екенін анықтады. Иммун тапшылығының әсерінен АИТВ жұқтырған адамдар сау адамдарға қарағанда туберкулезбен жүз есе жиі ауырады. Оларда онкологиялық аурулар, шартты патогендік вирустардан, бактериялардан немесе протозоидтардан туындаған аурулар, мысалы, герпес, кандидоз және адамның папиллома вирусы жиі кездеседі. Бұл инфекция созылмалы ауруларға жатады. Адамның иммун тапшылығы вирусы үнемі өзгеріп отырады. Мутацияның себебі – күшті иммундық жүйенің жұмысын бұзу. Яғни вирус қалайда иммундық жасушаларды әлсіретеді, сондықтан вирустың құрамында өзгерістер туындайды. Мұндай мутацияның салдары ағзаны әлсіретеді, инфекцияның белгілері ұзақ уақытқа созылады және де организмде ЖИТС тез дамиды, арнайы дәрі-дәрмектердің де әсері вирусқа тимейді. Бұл – АИТВ-тың емделмейтін аурулардың қатарына жататын басты себебі. Соңғы жылдары пайда болған антиретровирустық препараттар вирустың мутациясын балама препараттарға қарағанда анағұрлым тиімді етеді, әрі қабылдауы оңай және жанама әсерлері аз препараттар екенін көрсетті.
– COVID-19 тәрізді бұл ауру да иммундық жүйеге шабуыл жасайды. Сондықтан сіздің пациенттердің пандемия уақытында қорғануы қалай жүргізіледі? Медициналық тұрғыда алдын алатындай жағдайлар қарастырылған ба, әлде көпшілік сияқты гигиеналық, әлеуметтік қашықтықты сақтау тәрізді қорғанумен шектеле ме? Жалпы пациенттер КВИ жұқтырған жағдайда қалай емделеді?
– АИТВ инфекциясы кезінде иммундық жүйе зақымданады, Коронавирус инфекциясының патогенезі кішкене басқаша, өйткені бұл инфекциямен тыныс алу жүйесінің зақымдануы көбірек және бұл оның берілу жолдарына байланысты.
АИТВ-мен өмір сүретін адамдар үшін де COVID-19-ға қатысты сақтық шараларының жалпы жұртшылықтан айырмасы жоқ. Ерекшелігі – дәрімен қамтылуда. АИТВ-мен ауыратын адамдар өздері ішетін антиретровирустық препараттармен ұзақ мерзімге (3-6 ай) қамтамасыз етілуі маңызды. Сонымен қатар АИТВ-мен ауыратын адамдар уақтылы вакциналаудан өтуі керек (тұмауға және пневмококк инфекциясына қарсы) және аралас инфекциялар мен қатар жүретін ауруларды емдеу немесе алдын алу үшін жеткілікті мөлшерде дәрі-дәрмектер болуы керек.
– Орталық қашаннан бері жұмыс істеп жатыр? Тікелей мемлекеттің қолдауымен қызмет атқара ма? Қанша қызметкер жұмыс істейді?
– Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігінің ЖИТС-тың алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі орталығы 1996 жылы Ақмола облысының тұрғындарына арналған мемлекеттік мекеме ретінде құрылды. 1998 жылдан бастап қала елорда және республикалық маңызы бар қала мәртебесіне ие болған кезінде орталық қалалық деңгейдегі мекеме болып қайта құрылды. Алғашқы жылдары орталықта бірнеше ғана маман жұмыс істеген. Бүгінгі таңда орталық материалдық-техникалық базасы, білікті мамандары және заманауи медициналық құрал-жабдықтары бар алдыңғы қатардағы орталықтардың біріне айналды. Орталық толығымен заманауи медициналық құрал-жабдықпен қамтылған, оның ішінде ПТР автоматтық анализатор, СД4 жасушалары санын анықтайтын цитометр бар.
Орталық тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шегінде АИТВ жұқтырғандарға және ЖИТС-пен ауыратындарға мамандандырылған амбулаториялық-емханалық медициналық көмек көрсетеді және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етеді. Республикамыздың ЖИТС орталықтары арасында рейтинг бойынша біз соңғы үш жылда алдыңғы үштікке кіреміз. Орталығымызда 5 бөлім бар: АИТВ-инфекциясын эпидемиялық қадағалау бөлімі, диагностикалық зертхана, алдын алу бөлімі, ұйымдастыру-әдістемелі бөлімі және АИТВ-инфекциясына компьютерлік қадағалау, ақпараттандыру бөлімі және әкімшілік-шаруашылық бөлімі. Барлығы 110,25 штаттық бірліктер, оның ішінде 33 дәрігер жұмыс істейді. Атап айтсақ дәрігер-инфекционистер саны – 6, дерматовенеролог – 2, дәрігер-гинеколог – 2, психолог – 1, фтизиатр – 1, педиатр – 1, дәрігер-лаборанттар – 5, дәрігер-эпидемиологтар – 13.
Орталық өз кадрларының біліктілік деңгейін мақтан тұтады және персоналдың білімін жетілдіру, жас мамандарды даярлау бойынша үнемі жұмыс істейді. Орталықтың медицина қызметкерлерінің 90%-дан астамының жоғары және бірінші біліктілік санаттары бар. Бұған қоса орталықта алдын алу қызметтерін көрсету үшін осал топтар арасынан тартылған 49 аутрич-қызметкерлер жұмыс атқарады.
Бізді толығымен мемлекет өзі қаржыландырады. Яғни денсаулық сақтауды дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес республикалық бюджеттен қаражат бөлінеді. Дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету мемлекетімізде түгел тегін, соның нәтижесінде АРТ-ға 1 365 науқас тартылды. Бұл диспансерлік есепте тұрғандардың 92 пайызын құрайды.
– Әңгімеңізге рахмет.
