Ақселеу туралы аңыз шарана шырылдап жөргекте жатқанда басталыпты. «Естіген құлақта жазық жоқ», аңыздың ақиқатын көзбен көрген адам томсарып тұрып тіл қатты. Бұл – Жаңарқаның Қызылтау ауылы еді. Ақаңның 50 жылдығы. Сонда әкесінің көзін көрген ақсақал:
– Слан соғысқа кетіп бара жатып, қара жолдан қайырылып кеп, жөргекте сап-сары боп жатқан Ақселеуге шұқшиып бір еңкейіп кеткенде... ішіміз шым ете қалды. Үлкен жолдан бұрылу жаман ғадетке саяды. Ұзамай әкесінен қара қағаз келді. Оған да елу жыл болыпты-ау, − деді.
Бұл әңгімені бұрын да естігенбіз. Мерейтойдың қадірлі қонақтары – Кәдірбек пен Серік Әбдірайым, Қуанышбай мен Кәрібай, Шерағаң мен Асанәлі тым-тырыс бола қалды. Аңыз түбі ақиқат екен. Ақаңды аңыздан жаралған демей не дерсің. Жүрген жері – есте қалар елеулі оқиға, айтқыштық пен көргіштік. Тағдыр осы бір қасиетті бесіктен бұйыртқан ба дерсің.
Жаңарқаның Мәдениет үйінде салтанат өтіп, Ақаңның әндері мен күйлері тыңдалды. Жергілікті әнші «Дәурен-ай»-ды орындады. Бұл әннің де бойына шақ аңызы бар. Міне, былай. ...Ақаң ақын Несіпбекке қолқа салады. «Осындай бір әуенге сөз жаз. Мұңдылау болсын, бірақ өмірге деген құштарлық көрініп тұрсын» деп. Несіпбектің «мақұлы» ұзаққа созылады. Бір күні шұғыл үйіне шақырып, алдына қазы-қарта мен көңіл тербер орыстың «қымызын» қойып, сыртынан құлыптап кетеді. Түсте келсе, «Дәурен-ай» дайын...
– Жастық дәурен тұрмас,
Қайта мойын бұрмас,
Тоқтамастай,
Шапқан аттай,
Атқан оқтай, дәурен-ай!
Өмір көркі тозбас,
Одан ешкім озбас,
Ескен желдей,
Көшкен сеңдей,
Аққан селдей, дәурен-ай!
Аспандап алатын,
Асқақ қанатым,
Саған да кез келер,
беу, шіркін,
Тыным табатын... – дейді.
Ән орындалғанда алдыңғы қатарда отырған анасы Кәтеп «үһілеп» қалды. Сланнан он тоғызында қалған өзінің, әкесінен жөргекте қалған ұлының күншуақты сағынған кездерін ойлап, «үһілемеді» дейсің бе?!
– Саған да кез келер, беу, шіркін,
Тыным табатын, – деп аяқталған «Дәурен-ай»-дың артында қалған аңыз – осы.
Тау етегіндегі қалың қоғалы қорысқа шықтық.
– Мынау – Сәкен ойнап өскен тау. Мына тастың үстіне бала Сәкен талай шығып, түсе алмай шырылдап тұрған. Сейфолланың Сәкені өз биігінен түсе алмай кетті ғой, − деді Ақаң тау етегіндегі қой тастың үстінде тіп-тік боп тұрып.
– Көріп тұрғандай ғып айтуын карашы, – деді Кәдірбек.
– Мынау – қалың қопа. Осы жерде жергілікті жұрт жолбарыс аулаған. Жолбарыс кірпік қаққан сәтті аңдып тұрып атылады ғой. Тарақтылардың кірпігі бұйра, күн өтпейді, кірпік қақпайды. Олар оқ шығындамай-ақ аңды көзбен арбап алады екен...
− Тыңдап тұра береміз бе?! – деді Кәрағаң-Кәрібай.
− Тегін сөзді тыңдай берейік те, – деді Қуағаң-Қуанышбай ішек-сілесі қатып...
50 жылдығында Ақаң туған жеріне таяқ ұстап келді. Кәдімгі барондар ұстайтын қоңыр қара түске боялған сып-сидам таяқ. Ақ сақалы алқымына түсіп алдынан шыққан ақсақал Ақселеудің сұңғақ та сұлу сұлбасына сүйсіне қарағанмен қолындағы тіп-тік таяғына тіксіне көз салды.
− Ақселеу-ау, таяқ сүйеніп қалыпсың ғой, бір жерің ауыра ма? – әкесін көрген адамның көз алдында аяныш пен бір алыс елес тұр.
– Бір қияннан келген киелі таяқ еді...
Ақаңның аяқ-қолының амандығын білген ақсақал көңілін демдеп, басқа мақамға бұрды. Бірақ тіп-тік таяққа әлі де тіксіне қараған сыңайы бар.
Қызылтауға келдік. Алдынан аңқылдап шыққан сыныптасы бірден таяғына жармасты.
– Не болды сонша, елуге келмей таяқ ұстап тұқшыңдап...
Ақаңның сары өңінен қызғылт рең жүгіріп өтіп, қасында тұрған маған сыбыр етті.
– Енді сен ұстап жүрші, – деп алақанынан сидам таяқты сырғыта салды.
Жаңарқадан қайтқанша қырыққа жетпеген жасымда таяқ ұстап жүрдім. Жақсы ырымға балаймын, жасамаған жасын маған берсін деген көнтерлі тілек те бар көңілімде.
Ақаңның 60 жылдығы. Астана-Ақмоланың атшаптырым мейрамханасы. Ығай мен сығай. Жаңа астана, жаңаша тіршілік, жаңаша көңіл күй. Мұның бәрі қолымызға тиген тәуелсіздік деген тізгіннің әсері.
Бір ұста досы Ақселеуге қылыш сыйлады. Қолына ұстаған күйі: «Мұны мен Асекеңе сыйлаймын», деп «Бекежан-ағасына» табыс етті. Асанәлі зілдей ауыр қылышпен ауа қармап тұрып:
− Кімнің басын кессем екен?! – деп тісін қайрады.
− Депутаттардың, – деп айқайлады Хасен Қожа-Ахмет.
− Кессең кес. Жанпида! – деген Шерағаңның жан даусы шықты.
Бұл кеште Әбдіжәміл Нұрпейісовтен басқа ешкімге сөз берілмеді. Ән мен күй, «Ақселеу айтыпты, Ақселеу куә болыпты» деген жанды әзіл-күлкі мерейтойдың мәртебесін көтерді. Бұл да бір өзгешелік еді. Бұл – Ақаңның соңғы мүшелге бет алуы – өзі көрген ақырғы мерейтойы болатын.
1970 жыл. Коммунистік партияның Бас хатшысы Л.И.Брежнев Қазақстанның 50 жылдығына арналған салтанатты мәжілісте республика ауыл шаруашылығының тарландары жайлы айта келіп, 13 бала тәрбиелеген «Батыр Ана», күріш өсіріп, мол өнім жинаған Қызылорда облысының Шиелі ауданындағы Ұлбала Алтайбаеваға тоқталды. «...Демек Алтайбаева жолдас екі мәрте Ер» деп түйіндеді сөзін. «Социалистік Қазақстанның» қызметкері Ақселеу Сейдімбек салып ұрып, Шиелідегі әпкесін іздеп келді. Қасында мен бармын. Әуелі сексеннің төріндегі ақ күріштің атасы Ыбырай Жақаевқа кеп сәлем берді.
Арқаның жігіті Сәбит Мұқановтың «Сырдария»-ны жазуға келген сапарын таңдай қағып, қайта-қайта сұрады. Сәбең айтқан қауынның ішіне үңгіп кіріп кеткен салпаң құлақ сұр есектің күй талғамайтын көнбістігіне таңғалды. Сәбеңнің туған ағасындай болған, ақ күріш өскен топырақтың тамыршысы ЬІбырайдың да соғыстан қайтпаған ұлы Ақылбек әкесі Сланмен құрдас болып шықты. «Сырдария»-ны өмірге әкелген Сәбеңнің сұр есекті қауынның ішіне кеулеп кіргізіп жібергені өлмес аңызға айналса, Ақселеудің Ұлбала Алтайбаеваны іздеп келуі де Сыр жұрты үшін артында аңыздай әсері қалған ұмытылмас сапар болды.
Осы сапарын Ақаң дос-жолдасына майын тамызып сан мәрте жырлады.
– Алыстан бауырым іздеп келді деп, Ұлбала апам маған арнап құлын сойды ғой, – деді қасындағы Оралхан мен Кәдірбек, Серік пен Қуанышбайға масаттана қарап.
Арада апта өтіп, Ақаң сол сапарды тағы да сөз тиегіне салды.
− ...Апам арнап тай сойды ғой, − деді ерніне тастаған қара бұйра насыбайдың ләззатына бөгіп отырып.
− Өткен аптада құлын еді ғой, − деді Оралхан қиық көзін қиғаштай салып.
− Оралхан-ау, жылқы малы өсімтал келмей ме? – деді Ақаң аспай-саспай домбыра пернесін бір шертіп тастап.
− Енді бір айда байтал сойылады ғой, − деп Оралхан сілкініп қалды.
Кәді-ағаңның өңінде өмір күлкісі ойнап тұр. Бұл да аңызға айналған әңгіме.
Ақаңды сөзден тоқтатса бір тоқтататын Оралхан мен Кәдірбек еді.
− Бір күні үйге бір топ ағылшын келді, не сұраса да мүдірмей жауап беріп отырмын ғой, – дейді Ақаң.
− Сонда не сұрайды? – дейді Кәдірбек.
– «Мынау не?» Домбыра деймін. «Мынау ше?» Қылқобыз. «Мынау ше?» Сазсырнай. Мүдірмей отырмын ғой.
– Ағылшыншаны қайдан үйреніп жүрсің? – деп Кәді-ағаң келте қайырды.
−Қазақшаны қойып, жедел ағылшыншаға ауыстың ба? – деген Ор-ағаңның өңінде бір өкініштің сызы бар.
– Ел боламыз десек, түбі латын мен ағылшыннан қашып ешқайда бара алмаймыз, − деп Ақаң бір сәт аңтарылып қалды.
– Заман-ай! – деп Кәді-ағаңның жүзінде сызық-сызық боп күлкінің ізі жүгіріп бара жатты.
– Мен жалған айтпаймын, сәл-пәл өсіріп айтамын ғой, – деп достарына шақшия қарап, шақшасын бір шертіп, хикаясын әрі қарай созды.
Осылайша, өмір жырын шерткен ағаларымыз да арамыздан қол бұлғап кетіп барады.
Алпысында киелі Түркістан жұрты шақырды.
Өзінің 60 жылдық мерейтойында, Түркістан жұртының алдында тұрып, «Қазақтың ауызша тарихының» негізінде шежіре жайлы баяндама жасады. Шашын тықырлап алдырып тастаған жігіттің төбесіне Оңтүстіктің шақырайған күні тік шаншылып, шілденің шіліңгіріне сыр бермей, әр сөзін баптап айтып тұрған азаматтың жанкештілігіне тәнті болған бір үлкен кісі басындағы ақ тақиясын шешіп ап, төбесіне қонжитты.
− Рахмет, аға, шыдаймын ғой, − деп саспай сөйлеп, баяндамасын әрі жалғастырды.
Бұл – «соғыс көрген әкеден жаралып, соғыс көрген ананы емген» (Жарасқан) азаматтың кірпияздық, төрелік қасиеті еді.
Есіл бойында өткен Байғозы батырдың 300 жылдық атаулы тойында да аңырақай аспан астында шекесін Күнге қақтап тұрып баяндама жасап, үлкен-кішінің ілтипатына бөленді, Әбдіжәміл Нұрпейісов пен Әбілфайыз Ыдырысовтар байыпты баяндамаға пікір айтып, риза пейілдерін білдірді.
Студент күнімде «Қыр хикаялары» деген жұқа кітап қолыма түсіп, «Қазақ әдебиетінде» пікір білдіріп едім, «Ниетіңе рахмет!» деді танысқан жерде. Содан бері «Ақселеу айтыпты» деген сөзге құлақ түре жүремін. Сан мәрте сапарлас болдым. «Күй кітабы» мен «Қазақтың ауызша тарихын» жақын көңіл – жылы қолтаңбамен ұсынды. Жақсы сөзге жан семіреді. Елуімде «Егеменде» ағалық лебізін білдірді. Досы Қойшығара екеуі Ақаң мен Жақаңдай жұптары жазылмай жүруші еді. Ақаң келген жер самала жұлдыздың жарығы түскендей жайнап кететін, «Ақаң айтыпты» деген сөздің өзі отырған жерді нұрлы шуаққа бөлеп, езулер ыржиып, қазақы көңілдің күңгір-күңгір күмбезі тігілетін. Әйтеуір Ақселеу аты аталған жерде ұлттық болмыстың желкені желбіреп, бір қазақы самал есетін.
Адал адам – аңғал. «Адамдық түбі – адалдық, адалдық түбі – жамандық» – жүрегін жарып шыққан өз мәтелі. Көкірегінде қара дағы жоқ адам өмірде ағат айттым-ау деп, ізімді иіскелеп, табаныма таңба басады-ау деп өмірі сақтанбайды. Ақаңның артында қалған аңыздар да осындай аңғал мінез-құлықтың сарқынды сыры.
Мемлекеттік сыйлық алған «Қазақтың күй өнері» кітабының «Сауғасында»: «Жиырмасыншы ғасыр қазақ халқының тарихи-әлеуметтік және мәдени-рухани тағдыры үшінa айрықша ғасыр болды... Технократтық даму ұлттық атаулының бәрін кеміріп, жалмап, обып, құртып барады. Ішіңнен шыққан балаңа «біз осындай болып едік» деп нандыра алмайсың. Ал өзіндік қасиеттен айырылған ұлт өледі. Ұлтты өлтірмейтін оның төлтума мәдениеті ғана», дедің. Өзіндік табиғи болмысыңмен, қалам қуатыңмен сол ұрпақты сақтап қалуға бір адам барын салса, ол – өзіңсің, Ақа!
Ұрпақ қамы жүрегіңде лаулап, жалын боп күйдіріп кетті. Бұл туралы шаршы топта айттың да, баспасөзде жаздың да, мәмілелі жерлерде мәселе қып көтердің де. Оның игілігін жаңа коғам мен жаңа Адам көре жатар. Бір үйде тұрған көршісі – тілінің бізі бар Көпен сықақшы бір рет көргені мен көрмегенін қосып айтқан екен, ол да қазір аңыз болып ауызда жүр.
...Есік алдында иығында ақ шапан, басында ақ қалпақ, қолына ақ таяғын ұстап, бүгінгінің Абылайы – Ақаң отыр, дейді.
− Балалар-ей, орысша сөйлемеңдер, қазақша сөйлеңдер. Ләңгі ойнамаңдар, асық ойнаңдар. Уһ! Заман-ай! – деп, ақ таяғымен қара жерді қойып қалғанда, бір бала артына бұрылып:
− Надоел этот старик! – депті.
Бұл аңыз-әңгіме Ақаңның біртуар бейнесін сомдай түседі, өйткені артында Адам тағдыры тұр.
Ағаларының атын байлап, құрдастарына қорғасындай салмағымен сыйлы бола білген Ақаң соңынан ерген інілерінің алдында Алатаудай асқақ, Қаратаудай қазыналы кеніш еді. Ол – кісі тани білетін, біреудің бойында барды бағалай білетін. Біздің курстасымыз Жәнібек Кәрменов орындаушылық шеберлігімен Қазақстан комсомолы сыйлығына ұсынылғанда Қазақ теледидарында екеуі ән-сұхбат жүргізіп, өнер өресін аспанға шығарып тастады. Бұл – 80 жылдары ән өнеріндегі кеңестік дәуірдің бағдарламасына бағына қоймаған Қазақ теледидарындағы құбылыс болды. Қалың көрермен қайталап көруден жалықпады, «Алтын қорға» алынды. Ән-сұхбаттың артында аңыз қалды. «Қазақ әдебиетіне» Еркін Нұразхан екі кейіпкердің қарама-қарсы отырған шарж-бейнесін салып, «Жәнібек ән салады, Ақселеу тамсанады», деп Жарасқан достық әзіл жазды. Ол әлі күнге елдің аузында. Тірліктегі ағалы-інілі жүректер енді ақыретте табысып жатқан болар.
Бірге оқыған курстасы Әбдіраштың Жарасқаны «Құлпытас» деп атап кеткен эпитафия кітабында Ақселеуге былайша эпиграмма арнады:
Бойы бар ерек көрінер!
Ойы бар зерек өрілер!
Жазушы, әнші
һәм күйші,
саятшы,
ұста,
зергер...
сөзіне сенсең – осындай,
өзіне сенсең – досыңдай.
Көкпарға түсіп кетпегей
бәрінің басы қосылмай...
Ол 70-ке жетпеген ғұмырында Құдай бойына дарытқан қабілеттің бәрінің басын біріктіріп кетті. Артында аңыз қалды. Ақаңның ат баптауы, мылтық ұстауы, Сарыарқаның саздарын шертуі, алабөтен шешендігі, саятшылығы, серілігі, бір атым насыбайды билерше керіліп, бипаздай атуы... Ақаң туралы аңыз осылай Көкке өрлейді. Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарайды. Ең бастысы, артында том-том боп тасқа басылған сөзі қалды. Он екі жыл болыпты, бір ауыз сөзге тоқтап, қоңыр күй шерткен қазағына қол бұлғап кеткелі. Сексеннің сеңгірі де көрініп қалыпты. Енді «Ақаң келеді» деп жолын тоспаймыз, «Ақаң айтып еді» деп өмірдің өткен шағымен сөйлейміз.
Ақаң туралы аңыз айтыла береді...
Қуандық Түменбай,
жазушы
