Көкжиекті кеңейткен автожолдар

Көлік инфрақұрылымы: алғашқы адымдар

Қазақ елі өзінің аумағы бойынша әлемдегі тоғызыншы орынды алады. Бірақ ұлан-ғайыр жерді мекендейтін халық саны тығыз емес. Қалалар мен елді мекендердің арасы да алшақ. Міне, осы факторлар мен жаһанданудың үдемелі процестері автожол саласын дамудың басым бағытына, өзекті мәселесіне айналдырды. Осылай­ша, тәуелсіздігін жариялаған алғашқы жылдары Қазақстан басқа салалармен қатар, ішкі және сыртқы көлік бай­ланысын дамытуға басымдық берді. Эко­номикалық өсім инфрақұрылымға да тікелей байланысты екенін ұғын­ған жас мемлекет үш міндетті алдына қойды. Оның біріншісі ел ішіндегі автожолдар желісін дамыту болса, екінші – теңіз порттарына шығу мүмкін­дігін табу, үшіншісі – халықаралық көлік дәліздерін байланыстыру. Тәуелсіздіктің отыз жылдығында Қазақстан осы үш ­­­­бағыттағы жұмыстарды да табысты ең­сер­ді деуге болады.

Автожолдарды кеңейту төңірегінде қабылданған алғашқы бағдарлама­лар­дың бірі автожол саласын дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы болды. Осы құжатқа сай 15 мың шақырым жол қайта қалпы­на келтірілді. Ертіс және Жайық өзен­дері үстіне жаңа көпір­лер салынды. Оңтүс­тік Қазақстан облы­сын­дағы Бағыс – Атамекен және Қызыләс­кер – Асықа­та автожолдарының инфра­құры­лымы жа­сақ­талып, оның бойын­да ірі жаңа нысан­­дар пайда болды. Ел үшін маңыз­ды рөл атқаратын Астана – Алматы автома­гис­тралі да қайта жаңғырды. Ал 2009 жылдың қараша­сында Қазақстандағы алғашқы «Астана – Бурабай» автобаны ашылды.

Қазақстан мен Қытайдың 2004 жыл­ғы келісімі бойынша құрылған Ше­кара бойындағы ынтымақтастықтың «Қорғас» халықаралық орталығы Шығыс Азияға ашылған қақпа іспетті болды. Осы келісім аясында 2005 жылы құрылған «Қорғас» шекара маңы ынтымақтастығы халықаралық орталығы» АҚ мақсаты халықаралық жобаны жүзеге асыру еді. Осы кезеңде компания инфрақұрылым мен инфрақұрылымдық нысандардың құрылысын жүргізді, енді Орталық Қазақстан бөлігінің мүдделерін қорғау­мен айналысып келеді.

Екінші бағыт бойынша теңіз порттарына шығу жолдарын іздестірген мемлекет Ақтау халықаралық теңіз портын қайта қалпына келтіруді жолға қойды. Бұл Қазақстанның Каспий теңізі арқылы халықаралық көлік маршруттарына қосылуына мүмкіндік берді. Осылайша, Қазақстан көлік саласында бірден екі стратегиялық мақсатқа қол жеткізді: Каспий арқылы Қара теңіз – Жерорта теңізіне және Балтық бассейндеріндегі Парсы шығанағы мен Оңтүстік-Шығыс Азиядағы порттарға төте жол ашылды. Екіншісі, ауқымды транзит жүк ағыны үшін қолайлы жағдай жасалды.

2000-жылдардың орта ше­нін­де Қа­зақстан Каспий және Қара теңіз ара­лы­ғында кеме жү­зе­тін «Еуразия» каналы құ­ры­лыс­ының жобасын ұсынды.

Ал 2006 жылы ұлттық көлік жүйесін еуразиялық көлік дәліз­де­ріне кіріктіруді басым бағыт етіп белгілеп, бұл ауқымды жос­пар 2015 жылға дейінгі Көлік стра­тегиясында енгізілді. Кейін «Нұрлы жол» бағдарламасы қа­был­данып, елдегі жол сапасын жақсартуды, инфрақұрылымдық саланы индустриалды дамумен бір мезетте өркендетуді және осы арқылы жаңа жұмыс орындарын ашуды қолға алды.

Жібек жолы жобасы да қар­қынды дамып, Шығыс пен Батыс арасындағы тран­зиттік көпір­ге айналды, бұл Қазақ­стан эко­номикасының дамуына тың сер­­пін береді.

Міне, осындай айтулы жобалар авто­­көлік саласын ай­тар­лықтай дамытты. Елбасы­ның айтуынша, бұл жол­дар қазақ­стан­­дықтардың талай ұрпа­ғы­на қызмет етпек. «Біздің та­ри­­­хымыз­да қазіргі кездегідей шет­сіз-шексіз дала­мыз­­ды қам­ты­ған жолдар салынған емес. Бүгінгі күні Шымкенттен Алма­ты­ға жылдам келуге болады. Шымкенттен Ақтө­­беге, одан әрі Ресейге Астана мен Бура­байдың арасындағы жолмен жүр­ген­дей, көзді ашып-жұмғанша жетіп барамыз. «Нұрлы жол» бағ­дарламасы бойынша Қазақ­стан аймақтарына автожолдар жан-жаққа қым-қи­ғаш тарам бо­лып салынып жатыр. Бұл – ұр­пақ­тан-ұрпаққа жететін игі іс», дейді Тұңғыш Президент жазбаларында.

Бағдары айқын бағдарлама

Елімізде автожолдардың жалпы ұзын­дығы 96 мың шақырымды құрайды. Оның ішінде 25 мың шақырымы – рес­пуб­ликалық маңызы бар күре жолдар болса, 71 мың шақырымы – жергілікті жолдар. 2021-2025 жылдар ара­лы­ғында автожол саласында рес­публикалық ма­ңызы бар 12 мың шақырым автожол салынып, ре­конструкцияланады. Жыл са­йын орта есеппен 200 мың адам жұмыспен қамтылады. Бүгінге дейін елдегі республикалық ма­ңыз­ға ие жол­дар­дың негізгі бөлігі күрделі жөн­деу­ден өтіп, 13 мың шақырым автожол қайта жа­ңар­тылған.

Автожол саласын дамыту,  жол  сапасын жақсарту, көліктік-ло­гистикалық кеше­нін құру мә­се­­лесіне келгенде алдымен ойға оралатыны – «Нұрлы жол» бағ­­дар­­ламасы.

Бұл бағдарлама 2014 жылы Ел­басы­ жариялаған «Нұрлы жол – бо­лашаққа бастар жол» атты Жол­дауынан бас­тау алған еді. Екі үлкен бөліктен тұра­тын құ­жаттың бірінші бағыты – инфра­­құ­ры­­лымды дамыту. Бұл блог­тағы жоба­л­­ардың өзі 7 ба­ғыттан құралған. Оның бірін­шісі – көліктік-логистика инфра­құ­ры­лымын дамыту. Бұл ретте 2015-2020 жылдары «Орталық-Оңтүстік», «Орталық-Шығыс», «Орталық-Батыс» секілді ірі авто­жол жобалары іске асы­ры­лып, республикалық маңызы бар басқа жолдарды қайта жаң­ғыр­ту көздел­гені айтылған еді. Осылайша, бағдар­ла­ма­ны жүзеге асыру нәтижесінде 2019 жылға қарай бірыңғай көліктік және энер­гетикалық жүйе құрылды. Алғашқы сәтте «Нұрлы жол» ая­­сында 7 мың шақы­рым авто­мо­биль жолын қалпына келтіру жұмыстары қолға алынды, со­ның ішінде аса маңызды: «Ор­талық – Оңтүстік» (Нұр-Сұлтан – Қарағанды – Алматы), «Орта­лық – Шығыс» (Нұр-Сұлтан – Павлодар – Өскемен) және «Ор­талық – Батыс» (Нұр-Сұл­тан – Ақтау) жол тораптарын атап өтуге болады. Елордадан Ал­ма­­тыға дейінгі аралық Балқаш көлі арқылы өтетін көпір құры­лысының арқасында 200 шақы­рым­ға қысқарды.

Ал 2020-2025 жылдарға ар­нал­­ған «Нұрлы жол» мемле­кет­тік бағдарламасы бойынша 2025 жылға дейін 24 мың ша­қы­рым жолды, яғни республикалық жол­дардың бәрін қайта жаңарту және жол бойындағы қызмет көрсетуді қамта­ма­сыз ету міндеті тұр. Со­ның ішінде 12 мың шақырым автожолды жаңарту, салу және 11 мың шақырымды жөндеу жоспарланған. «ҚазАвтоЖол» ҰК» АҚ-ның мәліметінше, 12 мың шақырым жолдың 3,6 мың шақырымы – ауыспалы учас­ке­лер: Қарағанды – Балқаш (2023 жылы аяқталады), Балқаш – Бурылбайтал (2023 ж), Күрті – Бурылбайтал (2022 ж), Күрті – Қапшағай (2023 ж), Талдықорған – Өскемен (2022 ж), Ақтөбе – Атырау – Ас­тра­хан (2023 ж), Қалбатау – Май­қап­ша­ғай (2022 ж), Үшарал – Достық (2022 ж), Мерке – Бурылбайтал (2022 ж) және 2022-2023 жылдары 8,4 мың км жаңа жол пайдалануға берілуге тиіс. Олар: Қы­зылорда – Жезқазған – Қарағанды, Жез­қазған – Петропавл, Қарағанды – Аягөз, Семей – Өскемен, Атырау – Орал және т. б.

«2020 жылдың қорытындысы бо­йын­ша нысандардың құ­ры­лысы мен оларды қайта жаң­ғырту бойынша 399 км автожол пайдалануға берілді. Бұл жұ­­мыс­тар­дың арқасында рес­пуб­ликалық ма­ңызы бар I және II техникалық санат­ты авто­­жолдардың үлесі жалпы жол­­дардың 36%-ын құ­ра­ды, яғни 8 861 шақырымға жет­ті. Ал жөнделген жолдар – 1 060,2 км, соның ішінде 80,3 км жолға күр­де­лі жөндеу жұмыс­тары жүр­гі­зіл­ді», делін­ген «Қаз­Авто­Жол» ҰК» АҚ хабар­ла­ма­­сын­да.

2025 жылға дейін пайдалануға бе­рі­ле­тін жаңа жолдардың ішінде 11 мың шақырымы ақылы жолдар. Бү­гін­де елімізде жалпы ұзын­ды­ғы 682 км болатын 4 ақы­лы учаске бар. Атап айт­қанда, 2013 жылдан бастап, ақылы бол­­ған «Нұр-Сұлтан – Щучинск», одан ке­йінгі «Нұр-Сұлтан – Те­мір­тау», «Ал­ма­т­ы – Қорғас» және «Алматы – Қап­ша­ғай» жолдары. АҚ мәліметінше, биыл­ғы 15 қара­ша­дан бастап, тағы 7 учаскені ақылы ету жоспарда бар. Со­лардың қатарында Нұр-Сұлтан – Пав­ло­дар, Шымкент – Өзбекстан шекарасы (Ташкентке), Щучинск – Көкшетау, Қап­ша­ғай – Талды­қор­ған, Шымкент – Тараз, Тараз – Қайнар, Шымкент – Қызылорда жолдары бар.

Бұл ақылы тас жолдардан жы­­лына ша­мамен 5 млрд тең­ге­ден астам қаржы түсіп отыр. Жи­нал­ған қаражат жолдар­ды күтіп ұстауға, жөндеуге жұмсалып ке­леді.

Су көлігі саласындағы жетістіктер

Қазақстанның көкжиегін ке­ңейт­кен ав­то­жол­дары көк те­ңіздер мен мұхит­тар­ға төте жол салды. Су көлігі саласын­да аса ма­ңызды орын алатын кө­лік то­рабы – Ақтау теңіз порты. Уикипедия анық­та­масына жүгінсек, КСРО ыдыра­ған­нан кейін Ақтау теңіз порты Каспий бас­сейніндегі мем­­ле­кеттерді өза­ра байланыстыра­тын маңыз­ды көлік кешеніне ай­­на­лып, тәуелсіз Қазақстанның ха­­лық-шаруашылық кешенін дамытуда стра­те­гия­лық маңызға ие болды.

1999 жылы Ақтау теңіз порты толық қайта құрастырудан өтті, бұл уақыт порт тарихында шешуші кезеңге айналды.

Бүгінде Ақтау халықаралық теңіз сау­да порты – шығыстан батысқа, солтүс­тік­тен оңтүстікке және кері қарай жылына 12 ай және тәулігіне 24 сағат жүк тасы­малын қамтамасыз ететін за­ма­науи­­­ көп мақсатты терминал.

«Қазіргі уақытта Ақтау теңіз порты – Каспий теңізінің жүк ағын­дарын жө­­нел­тетін және ауыс­­­­тырып тиейтін не­гізгі дәліз. 2003-2005 жылдары порт ай­лақтарын қайта жаңарту бойын­ша жұ­мыстар жүргізілді. Бұл дедвейті 13 мың тоннаны құ­райтын танкерлерді қа­был­дау­ға мүмкіндік берді. 2015 жы­лы «Ақтау портын сол­түс­тік бағытта ке­ңей­ту» жобасы шеңберінде 3 құрғақ жүк тер­миналының құ­рылысы аяқталды, нәти­же­сін­де порттың өткізу қабілеті ша­­ма­мен 21 млн тоннаны құ­ра­ды», дейді бізге берген мә­лі­ме­тін­де Ин­дустрия және ин­фра­құ­ры­лымдық даму вице-ми­нистрі Берік Қамалиев.

Каспий теңізі бойындағы тағы бір порт – Баутино Түпқараған шығанағында орналасқан. Ол Каспий теңізінің қазақ­стан­дық бөлігін игеру шеңберінде теңіз операцияларын жүргізу базасы ретінде қызмет етеді. Теңізде жүзу қауіп­сіз­ді­гін қамтамасыз ету мақсатында 2007 жылы Ке­мелер қозғалысын басқару жүйе­сі пай­далануға берілді. Бұл 20 миль ра­диус­­тағы кемелердің қозғалысын ба­қы­лауға және жы­лына 5 мың кемені қам­туға мүм­кіндік береді.

Тәуелсіз Қазақстанның ең ірі көліктік-инфрақұрылымдық жо­басының бірі – Құрық порты. Еуразияның ло­гис­тикалық картасында маңызды орын алатын экономикалық нысан Каспий теңізінің шығысында, Ақтау айлағының оң­түстік бөлігінде орналасқан. Порт жыл он екі ай үздіксіз екі бағытта жүк тиеп-тү­сіруге қауқарлы.

– «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдар­ла­ма­сын іске асыру шең­бе­рінде 2015-2018 жылдары қуа­ты жылына 6 млн тонна Құ­рық портында паром кешенін салу жобасы іске асырылды. 2016 жылы Құрық портында қуаты 4 млн тонна темір жол паромдық терминалы іске қосылды, оның қызметі 2017 жылы бас­талды. Жүктердің негізгі номенкла­ту­расын мұнай өнімдері (газойль), ха­лық тұтынатын тауарлар, химикаттар, жабдықтар мен металл өнімдері құ­рай­ды. 2018 жылы Құрық порты құрылы­сы­ның екінші кезеңі аяқталды: дөң­ге­лекті техниканы өңдейтін, қауқары жы­лына 2 млн автомобильды құрайтын паромдық терминалы салынды. Соның ар­қа­сында Қазақстан теңіз порт­та­рының өткізу қабілеттілігі 27 млн тоннаға жетті, – дейді вице-министр.

Бүгінгі таңда Қазақстанның мемле­кет­тік теңіз кеме тізілімінде 300-ден астам кеме тіркелген, оның ішінде 9-ы – сауда кемесі. Осыдан он жыл бұрын елі­мізде 80-ақ кеме болған екен.

Бұл ретте отандық флоттың Кас­пий нарығына кіруі «Қазақ­теңіз­көлікфлоты» ұлттық теңіз тасымалдаушысы құрылған 1998 жылдан бастау алады. 2013 жылы қазақстандық флот әрқайсысы 5 мың тонна жүк көтере алатын екі құрғақ жүк кемесімен то­лық­ты. Осылайша, еліміз экспорт жүк­терін өзінің жекеменшік құр­ғақ жүк кемелерімен тасымал­дай бас­­тады. 2017 жылы жүк көтер­гіш­­тігі 7 мың тонналық тағы екі құрғақ жүк кемесі салынды. «Қа­зіргі уақытта бұл кемелер Кас­пийде құрғақ жүктерді тасы­мал­дай­ды және Ақтау мен Баку порттары арасына контей­нер­лерді тасымалдауға фи­дер­лік желіге тартылған. Бұған қоса, ашық теңіздерде 115 мың тон­на­лық Aframax типті 2 танкер жұ­мыс істейтінін де атап өткім ке­л­еді», дейді Б.Қамалиев.

Кемелер экипажындағы Қа­зақ­­стан азаматтары да көбей­ген. Олардың үлесі он жылда үш есе өсіп, 1300 адамның 73%-ын құ­ра­ған.

Өзен көлігі де халықаралық көлік тасымалы саласында ма­ңы­з­­ды орын алады. Солар­дың ішінде Ертіс өзенінің қазақ­стандық бөлігі бойында құры­лы­сы 1978 жылы басталған Шүлбі кеме шлюзін атап өтуге болады. Оның құрылысы 2004 жылы пай­да­лануға берілді.

«2005 жылы Жайық-Каспий ка­налын қайта құру жобасы аяқ­талды. 2012 жылы үздіксіз пай­­даланылып келген, та­рихы өткен ғасырдың 60-жылдарын­да басталған, құрал-жабдығы да әбден ескірген Өскемен және Бұқ­тыр­ма шлюздерін қайта жаңарту жобасы аяқ­талды. Нәтижесінде, Ертіс, Жайық – Каспий және Іле-Балқаш бас­сейн­де­рін­­дегі пайдаланылатын кеме қаты­на­сы су жолдарының ұзындығы 3,5 мың ша­қырымнан 4 мың шақырымға дейін ұлғайды, жүк тасымалдау көлемі 132 мың тоннадан 1,2 млн тоннаға дейін өсті», дейді вице-министр.

Саланың қазіргі ахуалы

Жалпы автомобиль жолы – Еуропа мен Азия елдерімен сауда-экономикалық байланыс­ты нығайтатын, ел экономи­к­а­сына серпін беретін ма­ңыз­ды сала. Ин­дустрия және инфра­құ­ры­лымдық даму ми­нис­тр­­лі­гі­нің хабарлауынша, Қа­зақ­с­тан ха­­лық­аралық автомобиль тасы­ма­лы саласында өзге елдер­мен 42 үкіметаралық келісім жа­са­ған. Соның нәти­жесінде рес­пуб­ли­ка­­да бүгінгі күні халық­ара­лық жүк тасымалын 7,6 мыңға жуық авто­көлік паркі бар 370 ком­па­ния жүр­гізіп отыр. Ал халық­ара­лық авто­кө­лік қыз­мет­те­рі на­ры­­ғындағы қазақ­стан­дық тасы­малдаушылардың үлесі 32%-ды құрайды. Жолаушыларды тасымалдайтын 15,3 мың автобус паркі бар 1 мыңға жуық тасымалдаушы кәсіпорын бар, мұндағы маршурт саны – 2 684.

«Елімізде жергілікті атқарушы орган­дар­дың тізіліміне енгізілген 38 автовок­зал мен 113 автостанса жұмыс істейді. Бүгінгі күні тұ­рақ­ты мар­шурт­тардағы ескі ав­то­бустар 46%-ға қыс­қартылды. Осыған қалалық автобус паркін жаңарту бо­йынша мемлекеттік қолдау шара­лары ықпал етті. Атап айтқанда, отандық ав­то­­бус­тарды жеңілдікті лизинг бағ­дар­ламасы шеңберінде 2018-2020 жылдары республикалық бюджеттен 57,2 млрд теңге бөлінді, соның есебінен 8 өңірде 1 618 автобус сатып алынды. Кө­лік саласында хабарлама беру тәртібі енгізілгенінен жұртшылық хабардар. Бұл ресми такси тасымалдаушылары санын 5 353-ге көбейтті», делінген ве­дом­ство­ның ресми хабарламасында.

Индустрия және инфра­құры­лым­дық даму министр­лігі авто­кө­лік саласын да­мы­­ту бағы­тын­да жолаушылар тасы­ма­лы­ның сапасын арттыру, ха­лық­аралық автокөлік қыз­ме­ті нары­ғын­дағы отандық тасымал­дау­шы­лар­дың тиімділігін артты­ру жұмыстары жалғасып жатқанын айта­ды.

«Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметке «Нұрлы жол» мемлекеттік бағ­дар­ламасын іске асыру аясында көлік логистикасы жүйесінің тиімділігін арттыруды және елдің транзиттік әлеуетін одан әрі дамытуды тапсырды. Бүгінде 400 мыңнан астам адам жұмыс істейтін елдің көлік саласы экономиканың сер­пін­ді дамуының драйверіне айналды. Қазақстан көлік саласын және көлік дәліз­дерінің тран­зит­тік әле­уе­тін дамыту үшін зор күш-жігер жұмсауда», дейді Б.Қамалиев.

Көлік әрқашан елдің эконо­ми­­калық және саяси өмірінің ма­ңыз­ды саласы болып қала бе­ре­ді. Ендеше, бұл салада атқа­ры­лып жатқан ауқымды істер келе­шек­­те елдің игілігіне айналары сөзсіз.