«Архив қорының 3 пайызы «құпия» белгісімен жабық тұр»

– Сәбит Қамытбекұлы, биыл Орта­лық мемлекеттік архивтің құрыл­ғанына 100 жыл толып отыр. Бізде архивтің құрылған уақытын нақты айғақтайтын деректер бар ма?

– Өкінішке қарай, бүгінге дейін Қазақстан архивистері Орталық өлкелік архивті құру туралы қаулының немесе бұйрықтың көшірмесін таба алған жоқ. Бұл құжаттың бізге жетпеуіне 1921 жылдың жазында басталған алапат ашаршылық пен тырысқақ індеті дендеген өлкенің билік органдарында құжат рәсімдеудің дәл сол кезеңде бір қалыпқа келе қоймағаны бір себеп болса, кейіннен мақсатты түрде жойылып кетуі де ықтимал. Бірақ архивтің құрылған күніне қатысты бірнеше тарихи құжатта нақты мәлімет кездеседі.

1918 жылы 1 маусымда РКФСР ХКК төрағасы В.И.Ленин бастап қол қойған «Архив ісін қайта құру жә­не орталықтандыру туралы декрет» қабылданды. Декрет бойынша біртұ­тас мемлекеттік архив қоры құры­лып, қорды басқару Архив ісінің бас басқармасына (одан ары – Главархив) жүктелді. Главархив – РКФСР Ағарту халкоматының ерекше бөлімі болып құрылды. Міне, осы уақыттан бас­тап, 1921 жылдың 16 сәуірінде Қазақ АКСР Ағарту халкоматы Ғылыми бөлімінің қарамағында болған Бас архив басқармасы өз қызметін бастағанға дейін Қазақ АКСР аумағындағы барлық архив істері РКФСР Главархивінің өкі­летті өкілі А.П.Михайловтың тарапы­нан басқарылды. А.П. Михайлов 1919 жылы 16 қыркүйекте РКФСР Гла­вар­хивінің Орынбор қаласы және Орынбор губерниясы бойынша уақытша губерниялық өкілетті өкілі қызметіне та­ғайындалып, 1919-1920 жылдары Орын­бор-Торғай губерниялық архив бюросын, 1921 жылдың 16 сәуірінен бас­тап ҚАКСР Ағарту халкоматының Академиялық орталығына қарасты Бас архив басқарма­сын басқарды. Яғ­ни осы күннен бастап Қазақстанда орта­лықтандырылған архив қызметі басталды.

Қазақ АКСР Ағарту халық комиссары А.Кенжин 1922 жылы 15 наурызда қол қойған «Қырағарту халкоматының 1921 жылғы қызметі туралы есебінде»: «Орталық өлкелік архивті ұйымдастыру Орынбор қаласында болған губерниялық архивтің (1919 жылдың аяғынан бас­тап) арқасында жүзеге асты, онда едәуір көлемде шоғырланған архив ма­териалдары мен арнайы үй-жайы болғандықтан, ол 1921 жылы 1 қыр­күйекте Орталық өлкелік архив болып қайта құрылды», деп жазылып, Орта­лық өлкелік архивтің құрылған күні нақты көрсетілген. Сондай-ақ ҚАКСР Ағарту халкоматының Академиялық орталығы қызметкерлерінің 1921 жыл­дың 1 қазаны қарсаңында жасалған тізімінде Орталық өлкелік архивтің меңгерушісі А.П.Граның және басқа да архив қызметкерлерінің 1921 жыл­дың 1 қыркүйегінен бастап қызмет ететін­дігі жазылған. Сондықтан Қазақстан Рес­публикасы Орталық мемлекеттік архи­ві­нің 1921 жылдың 1 қыркүйегінде құрылғаны дау туғызбас тарихи дерек болып табылады.

– Архив құрылған күннен бастап жұмысы қарқынды жүріп, бірден қа­лыптасып кете алды ма? Сол ке­зеңде архивте қанша маман жұмыс істеді?

– Жұт пен індет жайлап, халық ашаршылықтан босып кеткен уақытта құрылған архивтің өз алдына ғимараты да болмады. 1921 жылдың 9 тамызында бекітілген «Ағарту халық комиссариаты туралы ереже» бойынша құрылған Академиялық орталыққа қарасты Бас архив басқармасының аты ғана бар еді. Тіпті, Академиялық орталықтың өзі қызметін 1921 жылы қазан айының соңында бастағанын архив құжаттары айғақтап отыр. Ал осы орталыққа қарас­ты Орталық өлкелік архивті құру туралы шешім 1921 жылдың 1 қыркүйегінде қабылданғанымен, бұл архив Орынбор губархивінің ғимаратында отырды. Архив құжаттарына қарасақ, Орталық өлкелік архивке тек 1922 жылдың басында ғана жеке ғимарат бөлінген.

Ал 1922 жылдың 24 қаңтарында Қазақ АКСР Ағарту халық комиссариатының Коллегиясы «Орталық өлкелік архив туралы ережені» бекітіп, тарихи маңызы бар құжаттарды жинау мен сақтау жүйесі жолға қойылды. Шын мәнінде, осы уақыттан бастап Қазақстандағы архив қызметі назарға алынып, Орталық өлкелік архив жұмысы жүре бастады.

– Қазір Мемлекет басшысының Жарлығымен құрылған Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның жұмыс істеп жатқаны белгілі. Осы комиссия жұмысына қажетті, бірақ осы уақытқа дейін құпиялық таңбасы алынбаған құжаттар көп пе?

– Алдағы 20 желтоқсанда аталған комиссияның құрылғанына бір жыл толады. Қазіргі уақытқа дейін біздің архивте республикалық және бірқатар өңірлік комиссиялардың мүшелері ізденіс жұмыстарын жүргізді. Архив басшылығы комиссия жұмысына жан-жақты қолдау көрсетіп, барынша ың­ғайлы жағдай жасап отыр. Әрине, құ­пия­лылық таңбасы алынбаған, мем­лекеттік құпияға жататын құжаттар әлі де баршылық. Бүгінгі таңда, шамамен архив қорының 3 пайызы «құпия» белгісімен жабық тұр. Заң бойынша, 30 жылдан асқан соң «құпия» белгісі алынуы тиіс. Құжаттарды құпиясыздандыру мәселесі сол қорлардың заңды иесі неме­се мұрагері болып табылатын ми­нистр­ліктер мен ведомстволардың шеші­міне байланысты. Себебі, заңда олар­дың құжаттарды дер кезінде құ­пиясыздандырмағаны үшін жауап­кер­­шілік шаралары көзделмеген. Сон­дық­­тан көбінесе құпиясыздандыру жұ­мыс­тары эпизодтық сипатқа ие болып отыр.

Бірақ бұл жағдай дәл сол «құпия» құжаттардың арасында саяси қуғын-сүргінге қатысты құжаттар жатыр де­ген­ді де білдірмейді. Бірқатар құжат­тарда нақты адам аттары кездесетін бол­ған­дықтан, әдеп тұрғысынан ашуға болмайды. Мысалы, 1921-1922 жылдар­дағы ашаршылыққа қатысты архив құжат­тарының жинағын даярлау барысын­да ашық қордың өзінен аштан өлген өз анасының етін жеп жан сақ­та­ған бір үйдің төрт баласы туралы мәліметті кездестірдік. Олардың аты-жөні толық келтірілген. Қазір сол адам­дардың тікелей ұрпақтары болуы мүм­кін. Сон­дық­тан мұндай құжаттар көп кездессе де жинаққа қоспауды жөн санадық.

– Цифрландыру жұмыстары қалай жүріп жатыр? Кез келген зерттеуші архивке кіріп жұмыс істей ала ма?

– Цифрланған құжаттарды сақтау бойынша жүргізілетін жұмыстар үлкен шығынды талап етеді. Біріншіден, құжаттарды цифрландыру үшін қажетті қаржы мәселесі шешілуі тиіс; екіншіден, цифрландырылған құжаттарды сақтау мәселесі мен оны сақтандыруды ше­шу қажет; үшіншіден, цифрланған құжаттар базасының киберқауіпсіздігі мемлекеттік тұрғыдан шешілуі тиіс.

Әрине, мемлекеттік архивке кез кел­­­ген зерттеуші өзі қызмет істейтін ме­­ке­ме­нің тиісті хатымен келіп, із­де­ніс жұмыстарын жүргізе алады. Қа­зір­гі уақытта генеалогиялық зерттеу жұ­мыстарын жүргізетін жеке және заңды тұлғалар көбейіп кетті. Олардың кө­бейгені соншалық, архивтің оқу залы­ның басым бөлігін солар иеленіп, ка­ран­тиндік шектеу кезінде ғалымдар архивке кіре алмай қалған кездер көп болды. Архивтің өзі де ақылы түрде бұл жұмысты атқара алатындықтан, алдағы уақытта архивтің оқу залына тек қана ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізетін ғалымдарды ғана кіргіземіз деген жос­пар бар.

– Демек, генеалогиялық зерттеу жүргізетін тұлғаларға шектеу қою керек пе?

– Иә, себебі, генеалогиялық зерттеу дегенді сылтауратып, архив деректерін өзге тұлғалар үшін жинап сату үрдісінің бар екені рас. Одан бөлек бұл қызметті атқаруға архив қызметкерлерінің де күші жетеді.

– Бұдан бөлек тағы қандай қосым­ша ақылы қызмет түрлері бар?

– Архив қорына тиесілі құжаттардың көшірмесін және архивтік анықтама беру, қор құрушы мекемелердің архив құжаттарын өңдеу сияқты ақылы қызмет түрлері бар. Біраз жылдар бойы Орталық мемлекеттік архив құжаттарының кө­шірмесін беру шектеулі әрі ақысыз түрде болып келді. Осы жылдың ортасынан бастап, архив қызметтерінің арнайы прейс­куранты бекітіліп, құжаттардың көшірмесін алу ақылы болды. Бүгінгі таңдағы зерттеу жұмыстарының басым көпшілігі гранттардың негізінде екені белгілі. Олай болса, гранттық қар­жы­ландырудың бір бөлігі архив құжат­тарының көшірмелерін алуға жоспарлануы тиіс. Ал мемлекеттік тапсырыс­пен жазылатын ғылыми зерттеулерге қа­­­тыс­­­ты арнайы шешім қабылданғаны жөн. Архив құжаттарын қолмен кө­шіру те­гін және көлемі шектелмейді. Сон­дық­тан біз архивтің қосымша қаржы табу мүмкіндігін барынша пайдаланып, кем-ке­тігімізді толтыруға тырысуымыз керек.

Қазіргі кезде, қор құрушы мекемелер­дің архив құжаттарын өңдеу жұмысы тендерлік конкурс арқылы жүргізіледі және оған барлық жеке кәсіпкерлер қатыса алады. Бұл өз кезегінде архив құжаттарын өңдеу сапасына кері әсе­рін тигізуде. Өйткені мұндай қызмет түрімен кездейсоқ адамдардың айналыспай­тыны белгілі. Негізінен, архив саласында қызмет етіп жүрген тұлғалардың «жеке кәсіпкері» айналысады және ол құжаттарды сараптамадан өткізу кезінде лоббидің жүзеге асатыны түсінікті болып отыр. Сондықтан бұл қызмет түрін архивтерге толық қайтару мәселесін қарастыру қажет сияқты.

– Алдағы уақытта архив қандай жоспарларды жүзеге асырмақ?

– Барлық архив өз қызметін үш бағыт­та жүргізеді. Архив құжаттарды жинайды, оны сақтайды және ол құжаттар­ды пайдаланады немесе ғылыми жариялайды. Қазақстан архивтерінде архивистер тарапынан алдыңғы екі жұмыс атқарылып, ғылыми жариялау жұмысы артта қалып келеді. Оның да өзіндік себептері бар.

Біріншіден, Тәуелсіздік жылдарында Орталық мемлекеттік архивтің штаты 2 есеге жуық қысқарып, архивтің ішкі ғылыми-анықтамалық аппаратын жасайтын маман күші жеткіліксіз болды. 1992 жылы Орталық мемлекеттік архивте 102 адам жұмыс істесе, бүгінгі таңда 58 ғана штаттық қызметкер бар. Сондықтан архив қорларына қатысты жөнсілтемелерді жасау 20 жылға созылып кетсе, оның анықтамалық реестрін даярлау, тақырыптық каталогтар жасау сияқты жұмыстар 1995 жылдан кейін мүлдем тоқтады десе де болады.

Архив қорларының толық ғылыми-анықтамалық аппараты жасалмай, оның қорларының жалпы сипаты мен мазмұны туралы білу мүмкін емес. Архивке кел­ген зерттеушілердің жұмысының же­міс­ті болуы – ғылыми-анықтамалық аппараттың жасалу деңгейіне байланысты. Мысалы, бүгінгі таңда жұмыс істеп жатқан Қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия жұмысының алға баспай жа­туының негізгі себебі де осында. Қа­зақ­станның ұлттық архив қоры туралы біртұтас ғылыми анықтамалық болмаған соң комиссия мүшелері қай құжатты қайсы архивтен іздерін біл­мейді. Архивке келген зерттеушілерді де алаңдататын осы сауал. Кеңестік кезең қорларының толық реестрі жасал­мағандықтан, архивистердің өзі бұл сұраққа толық жауап бере алмайды. Себебі, архив қорындағы 1,5 миллионға жуық сақтау бірлігінің 1 млн-нан астамын кеңестік кезең құжаттары құрайды. Қорыта айтқанда, әрбір архив қорларына қатысты толық аннотацияланған ғылы­ми-анықтамалық аппарат жасалмай, ол архивтен қажетті құжаттарды іздеп табу мүмкін емес. Сондықтан штатты өсіру кезек күттірмейтін мәселе болып отыр.

Алдағы жоспарларға келсек, архивті ғылыми аккредитациядан өткізу, оның жанынан ғылыми жобаларды жүзеге асыратын ғылыми-зерттеу орталығын құру, «Архив – 2025» кешенді жоспары аясында 10-нан астам ғылыми басылымдарды шығару сияқты жұмыстарды атқарамыз деп отырмыз.

Сондай-ақ «Рухани жаңғыру» бағ­дарламасы аясында халықтың тарихи санасын одан әрі жаңғырту жұмысына үлес қосатын тың құжаттарды БАҚ бет­терінде жариялау жұмысын күшей­ту, ел Президенті Қасым-Жомарт То­қаевтың тапсырмасымен құрылған Қу­ғын-сүргін құрбандарын толық ақ­тау комиссиясына қажетті ғылыми-іздес­тіру және архивтік анықтама беру жұмы­сының мобильділігін арттыру, 1979-1992 жылдардың аралығында шыққан 2 томдық (әрбір том 3 кітаптан тұрады) «Қазақ КСР мемлекеттік мекемелерінің тарихы» (1920-1977 жж.) атты архив анықтамалығын қайта толықтырып, баспаға даярлау және 1977 жылдан бастап 1991 жылдың 16 желтоқсанына дейінгі аралықтағы «Қазақ КСР мемлекеттік мекемелерінің тарихы» атты анықтамалықтың 3-томын баспаға даярлау жұмыстарын жасап жатырмыз. Жоғарыда аталған анықтамалықтар мен Президент архиві әзірлеген «Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары» атты анықтамалықтың негізінде ЖОО-дағы «Тарих» мамандығының студенттері мен Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың «Архивтану, құжаттар жүр­гізу және құжаттамалық қамтамасыз ету» мамандығының студенттеріне арналған «Қазақстанның мемлекеттік билік органдары мен мекемелерінің тарихы» атты оқулық жазып, баспаға даярлау да жоспарда тұр. Бұдан бөлек ҚАКСР ОАК-і мен ХКК-і хаттамаларының, Жоғарғы Кеңес пен Министрлер каби­нетінің күн тәртібін (толық түсінік бе­рілген және ғылыми анықтама аппаратымен) жылдар бойынша кітап қылып шығару жұмысын бастап, жолға қою, ҚазОАК және ҚКСР Жоғарғы Кеңесінің сессияларының ғылыми анықтамалығын даярлау, Халық Комиссарлар Кеңесі мен Министрлер Кеңесінің жеке құрамы мен құрылымы бойынша ғылыми анық­тамалықтар құрастыру, әрбір халкомат пен министрліктің тарихы және олардың құрылымдық даму тарихы бойынша жеке анықтамалықтар даярлау сынды, т.б. жұмыстарды атқару қажет.

Мұндай анықтамалықтар тарих­шылардың ғылыми-зерттеу жұмысын ғана емес, барлық мемлекеттік билік органдарының жұмысын жеңілдетуге септігін тигізеді.

–  «Архив – 2025» кешенді жоспары қалай жүзеге асырылып жатыр?

– Бұл жобаның барысы пандемияға тап келіп, көп дүние жоспар күйінде қалды. Қазіргі кезде вице-премьер Ера­лы Тоғжановтың басшылығымен арнайы жұмыс тобы құрылып, жобаны жүзеге асырудың кешенді жоспарын күшейту бағытында жұмыс жүргізіліп жатыр.

–  Ғасырлық мерейтой қарсаңында басқа да тың жобалар қолға алынған болар?

– Архивтің 100 жылдық мерейтойы қарсаңында архив қызметкерлері даярлаған 7-8 кітап басылып жатыр. Атап айтсам, «Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивіне 100 жыл» атты мерейтойлық жинақ-аль­бом; «Қазақстандағы ашаршылық. Голод в Казахстане. 1921-1923» атты 2 томдық құжаттар мен материалдар жи­на­­ғы; «Бауыржан Момышұлы – Кеңес Одағының Батыры, Ұлы Отан соғы­сы­ның ардагері, даңқты панфиловшы, жазушы» атты фотоальбом; «Хәкімжан Есмаханұлы Наурызбаев – қазақтың тұңғыш кәсіпқой мүсіншісі, Қазақстандағы ұлттық өнердің негізін салушы» атты фотоальбом; «Орталық мемлекеттік архив қорлары бойынша жөнсілтеме. Кеңеске дейінгі кезең» анық­тамалығы; «Қазақстан Рес­пуб­лика­сы Орталық мемлекеттік ар­хиві­н­ің жеке тектік қорлары бойынша жөнсіл­темесі» атты анықтамалық; «1916 жыл­ғы ұлт-азаттық көтеріліс» атты құжат­тар жинағы; «Тәуелсіз Қазақ­стандағы архив ісінің өзекті мәселелері және Марат Хасанаевтың мұрасы» атты Респуб­ликалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы материалдарының жинағы.

Бұлардың ішіндегі ең сүбелісі – 1921-1922 жылдардағы ашаршылыққа қатысты құжаттар мен материалдар жинағы. Бұл еңбек Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласындағы: «...Мил­­­лиондаған адамды қазаға ұшы­ра­тып, тірі қалғанын жан сауғалап босып кетуге мәжбүр еткен алапат ашар­шы­­­лықтың алғашқы кезеңі – 1921-1922 жылдардағы нәубеттен бері 100 жыл өтті. Сол зұлматтың кесірінен қыры­лып қалмағанда, халқымыздың саны қазіргіден әлденеше есе көп болар еді. Тарихымыздың осы ақтаңдақ беттері әлі күнге дейін жан-жақты зерттелмей келеді», деген сөзіне Орталық мемлекеттік архив ұжымы тарапынан жауап ретінде дайындалды. 2 томдық құжаттар мен материалдар жинағы – тікелей осы олқылықтың орнын толтыруға бағытталып отыр.

– Архивтің ғасырлық мерейтойы қашан атап өтіледі?

– Негізі, архивтің 100 жылдық мерейтойын тойлау жыл басынан бері жалғасып келеді. Осы мерейтой аясында бірнеше іс-шара өткізілді. Біздің ұжым үшін ең үлкен қуаныш – Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 1 қыркүйек қарсаңындағы құттықтау хаты болды.

Алдағы 19 қарашада ел Тәуелсізді­гінің 30 жылдығын мерекелеу аясында Орталық мемлекеттік архивінің 100 жылдық мерейтойы салтанатты түр­де атап өтіледі деп жоспарлану­да. Салтанатты іс-шара аясында Орта­лық мемлекеттік архивінің ғи­ма­раты­на орнатылған «Қазақстан Респуб­лика­сының Орталық мемлекеттік архивіне 100 жыл. 1921-2021» атты мемориалды ескерткіш-тақтаның және «Жауһар жәдігерлер-2021» атты көр­менің ашылу салтанаты өтеді. Мерекелік іс-ша­раға Мемлекеттік хатшы, Мәдениет және спорт министрі, шетелдік және отандық архив саласының мамандары мен ардагерлері және т.б. қоғам және мемлекет қайраткерлері, меценаттар қатысады деп жоспарлап отырмыз.

– Әңгімеңізге рахмет.