БОЗДАҚТАР

Мен 1941 жылы Семей пединс­титу­ты­ның бірінші курсын бітірдім. Сол жы­лы 5 декабрьде Жарма аудандық әскери комиссариаты арқылы Қызыл Армия қатарына шақырылдым. 12 декабрьде Алматыға келіп, сонда жасақталып жат­қан 100-дербес қазақ атқыштар бригада­сының құрамына кірдім. Мұнда ортадан жоғары білімім болғандықтан 76 мм. артиллерия дивизионына жіберіліп, 1942 жылы 12 январьда әскери ант қабыл­дадым. Қысқа мерзімді полк мектебінде оқып, кіші сержант атағын алдым. Ал­ға­шында зеңбірек көздеушісі, артынан зең­бірек командирі болып тағайын­далдым. 1942 жылы 10 тамызда 100-дербес қазақ атқыштар бригадасының құрамында майданға аттандым. Бірінші рет ұрысқа 1942 жылы 25 ноябрьде, Калинин майданында кірдім. 39 армияның қолбасшысы генерал-майор Зыгин Алексей Ивановичтің қарамағындағы 100-дербес атқыштар бригадасы (командирі подполковник Шевцов Василий Емельянович, коман­дирдің орынбасары, подполковник Бәйішев Сақтаған) сол күні Молодой Туд өзенін бойлап, Оленино бағытында шабуылға шықты. Бұл жойқын қанды шабуыл бірнеше күнге созылды. Шабуылдың алғашқы күні менің зеңбірегім жабық позициядан жауға қарсы 203 снаряд атты. Зеңбірек стволы қып-қызыл боп кетті. Осы қызыл “өңеш­тен” ұшқан мың жарым кило­грамм металл (әр снаряд жеті килограм­нан асады) түйір-түйір жәрікшектерге бөлініп, жау төбесінен жаңбырдай жауды. Талай фашистерді жайратты. Бригада газетінің редакторы майор Қасым Шәріпов осы күнгі ұрыс туралы өзінің “Қатардағы қаһарман” атты кітабында былай деп жазды: “Команда бойынша атыс тоқтағаннан кейін тағы да бақылау пунктінен: “Өте жақсы аттыңдар, жаудың атакаға шығып келе жатқан бір рота жаяу әскерін жойдық” – деді батарея командирі, аға лейтенант Попович. Бұл хабарды естіген зеңбірек расчет­тері өте қуанышты болды. Қимылдарын одан сайын үдете түсті. Екінші команда бойынша атарда мен: “Отан үшін!” деп айғай салдым. Бұл ұран барлық расчетке жігер берді. Олар зеңбіректі тез-тез оқтап, жылдам ата бастады. Бұл жолғы снаряд жаудың дәл бақылау пунктінің төбесінен түсіп, ішінен сегіз фриц шыға қашты. Артынан жедел атқан зеңбірек оғы оларды да жоқ етіп жіберді. Менің расчетім үздік үлгі көрсетті. Оқтаушы Абжалов зеңбіректі көз ілес­тірмей оқтайды, наводчик Құсай­ынов Әділхан тура, дәл көздеп, секун­дына жібермей зеңбіректі атып үлгереді. Бұл расчеттегі жігіттердің бәрі де осылай қи­мыл­дайды. (Қ.Шәріпов. Қатардағы қа­һар­ман. “Қазақстан” баспасы, 1965,26-бет). Алғашқы ұрыстар кезінде бригада үлкен шығынға ұшырады. Менің де бір­неше жауынгер достарым, жақсы көретін командирлерім опат болды. Солардың бірі жаяу әскермен ілесе жүріп, жауға ашық позициядан оқ ататын батареяның взвод командирі, кіші лейтенант Қажым Көшеков еді. Мамандығы журналист-тін. Алматыда шығатын республикалық жастар газеті “Лениншіл жастың” (қа­зір­гі “Жас Алаш”) редакторының орын­ба­сары болған. 1941 жылы соғыс басталып, декабрь айында Алматыда 100-дербес қазақ атқыштар бригадасы жасақталғанда запастағы артиллерист Көшеков соның құрамына келген. Он төрт жасымнан бастап өлең, хабар жа­зып, оларым аудандық, облыстық, рес­пуб­ликалық газеттер беттерінде жария­ла­нып жүрген мен артиллерия дивизио­нында онымен інілік-достық қарым-қа­ты­наста болдым. Бригада алғаш шабу­ылға шыққан күні Көшеков зеңбірек­те­рін бастап, алғы шепте жүрді. Шабуылға бөгет болған жаудың бірнеше атыс ұяла­ры­ның күлін көкке ұшырды. Сөйтіп жүргенде оның өзіне оқ тиіп, опат болды. Жан тапсырар алдында жауынгерлерін алға ұмтылуға, шегінбеуге шақырды. Күні бойы фашистерге жабық позициядан тынбастан оқ жаудырған мен алғы шептен келген хабардан Көшековтің оққа ұшқанын кешке, қас қарая естіп, қатты күйзелдім. Жер үйдегі май шамның түбінде түні бойы көз ілместен отырып, оққа ұшқан аға досымның ерлігіне арнап “Өсиет” деген ұзақ өлең шығардым. Келесі ұрыстардың бірінде менің өз ауданымнан әскерге бірге алынған жерлестерім пулеметші сержанттар Ақай Әлин мен Дінмұхаммед Шыңғаев оққа ұшты. Мен “Екі сержант” деген балладамды осы екеуіне арнадым. Бұл баллада да дереу бригада газетінің бетінде басылып шықты. “Өсиет” өлеңі сияқты бұл да, артынан Алматыда шығатын республикалық “Социалисттік Қазақстан” және кейбір облыстық газеттердің беттерінде басылды. Бұдан кейін бригада 22-армияның (қолбасшысы генерал-майор Василий Александрович Юшкевич) қарамағына беріліп, шабуыл ұрыстарын одан әрі жалғастырды. Бұл ұрыстар кезінде 100-атқыштар бригадасы басқа да көрші құрамалармен бірлесіп, жау тепкісінен ондаған деревняларды босатты. Декабрьдің ортасында бригада ал­дың­ғы шептен тынығып, толықтырылуға шығарылды. Бұл уақыт ішінде оның құ­рамының тең жартысы қатардан шықты. Олардың орнына 1215 адам жаңадан қосылды. Осы толықтыруды алғаннан кейін бригада қайтадан жорыққа шығып, атақты Великие Луки операциясын жүргізіп жатқан 3-екпінді армияның (қолбасшысы генерал-майор Галицкий Кузьма Никитович) қарамағына келіп, атақты Великие Луки операциясына қатысты. Қала қамалында қоршауда қалған жеті мың әскерін құтқарып әкету үшін фашистер Великие Лукиге үсті-үстіне шабуыл жасап, жанталасты. 100-бригада жауынгерлері жаудың алдын тосып, оларды қалаға кіргізбеу үшін ерен ерліктер көрсетті. Артиллерия дивизио­­нының үшінші батареясы анталап, Ве­ликие Лукиге қарай ағылған жау танкте­рімен жан аямай шайқасып, мерт болды. Осы ұрыста зеңбірек командирі Әбді­рах­ман Бимұрзин өз расчетімен жаудың бес танкін жойды. Расчеттен жалғыз зеңбірек көздеушісі Мұқан Омарбаев пен взвод командирі Рымбек Байсейітов қана аман қалды. Соғыстан кейін Омарбаев әскер қатарында қалып, полковник дәрежесіне дейін көтерілді. Екінші зеңбіректің командирі Мырзаби Ерназаровтың расчеті жаудың үш танкін жайратты. Осы ұрыста Байсейітов басқарған взвод жау­дың сегіз танкін өртеп жіберді. Байсейі­тов соғыстан кейін республиканың Қаржы министріне дейін көтеріліп, халыққа адал қызмет етіп, өмірден өтті. Кейін мен қазақ поэзиясының алы­бына арнап, “Атамыз Жамбыл ақынға” деген ұзақ өлең хат жаздым. Хатта бригада батырларының аттарын атап, жасаған ерліктерін баяндадым. Солардың ішінде осы ерлердің де аттарын атап, ұлы ақынның осы ұлдарының есімдерін өзінің өлмес өлеңдеріне қосуды өтіндім. Елдегі Жамбыл майдандағы маған “Жүз жасаған жүректен” деген ұзақ өлеңмен жауап берді. Ол бригада батырларының бәрінің есімдерін өз өлеңіне кіргізді. Менің 1943 жылы майданнан жолда­ған жоғарыдағы өлеңім мен оған қайтар­ған Жамбылдың жауабы алғашында бригада газетінде, одан кейін респуб­ликалық “Социалистік Қазақстан” мен барлық облыстық газеттердің беттерінде басылды. Одан кейін Жамбылдың туғанына 100 жыл толуына арналып, 1945 жылы шыққан қалың томына кірді. Содан күні бүгінге дейін Жәкеңнің баспадан шыққан барлық жинақтарына бұл екі өлең үзбестен кіргізіліп келеді. 1996 жылы өткен Жамбылдың 150 жыл­дық тойына шыққан ақынның екі том­ды­ғында да “Атамыз Жамбыл ақынға” мен “Жүз жасаған жүректен” лайықты орын алған. Сөйтіп, 100-бригада батырларының есімдері ұлы ақынның өлмес өлеңдерімен қоса жасасып келеді. Великие Луки операциясы екі айға жуық уақытқа созылды. 100-бригада соның соңғы бір айы ішіндегі сұрапыл шайқасқа қатысты. 1943 жылы 17 ян­варь­да қаладағы қамалға бекінген неміс талқандалды. 20 январьда қалаға ұмтыл­ған жаудың сағы сынып, жеткен жерінде төбеге ұрғандай тоқтап қалды. Сөйтіп, Великие Луки операциясы ойдағыдай аяқталды. 1943 жылдың 5 январында менің үшінші батареядағы достарым Бимұрзин, Ерназаров, Айбасов және басқалары жоғарыда айтылғандай, ерлікпен апатқа ұшырады. Олардың бәрі қаһарман Қажым Көшековтің қырандары еді. 9 ян­варь күні біздің өз расчетіміз де қырғынға ұшырады. Великие Лукидің батыс жақ іргесінде жабық позициядан жауға оқ атып жатқан екінші батареяға кенеттен жау жақындап қалды. Ілгері анталаған дұшпанның ба­сым күшіне төтеп бере алмай, жаяу әс­кер кері шегінді. Осы кезде атыс пози­ция­сында тұрған бірінші зеңбірек расче­тіне дереу іргедегі дөңге шығып, тура на­во­дкадан жау танктерімен атысуға бұй­рық берілді. Ол кезде зеңбірекке алты ат жегіп сүйрететінбіз. Аттар әкелініп, зең­бі­ректі передокқа тіркей сала расчетім­мен дереу ілгері ұмтылдым. Зеңбірек көрсетілген дөңнің үстіне шыға берген кезде ар жақтан келе жатқан жау танкі пулеметтен оқ боратып, алты атты үстін­дегі атш­ыла­ры­мен қоса жайпап салды. Расчет жал­ма-жан зеңбіректі передоктан ағытып алды. Мен жау жаққа қарай бұрылған стволға секірдім. Ойым – оны төмен түсіріп, зеңбіректі тез құру. Осы кезде жау танкісінен атылған снаряд гүрс етіп жанымнан жарылды. Ствол үстіндегі мен анадай жерге ұшып түстім. Өлген шығар­мын деп ойладым. Бір кезде: “Сержант! Сержант!” деп ыңырсыған дыбыс естілді. Тірі екенімді біліп, жалма-жан орнымнан тұрғанда доңғалағын снаряд жұлып әкетіп, бір жағына шөгіп қалған зеңбі­ректі, оның қасында жайрап жатқан жі­гіт­терді көрдім. Затвор ашушы Айтқали Құсайынов, зеңбірек оқтаушы Сабыр Абжалов, зеңбірек бұрушылар Нұрғазы Бекбосынов пен Нұрмұхамбет Бабенов, снаряд тасушы Ахмет Оразов бірден жан тапсырыпты. Оқ тиген аттар өле алмай сирақтарын сереңдете сермеп жатыр. Екі көзінен бірдей жараланған зеңбірек көздеуші Әділхан Құсайынов қана бетін қан жауып, зеңбірек сирақтарының ортасында отыр. Қарасам, менің өз қолымнан да қан сорғалап тұр. Сөйтіп, бір расчеттегі он адамнан (ат айдаушылармен қосқанда) зеңбірек командирі мен және көздеуші ғана тірі қалды. Көздеуші госпитальға жөнелтіліп, мен жеңіл жарамды байлатып алып, санротаға бармастан қатарда қалдым. Содан жиырма жыл өткеннен кейін менімен бұрынғы зеңбірек көздеушім Әділхан Құсайынов (жоғарыда, Қасым Шәріповтің “Қатардағы қаһарман” кітабында аталатын Құсайынов) екеуміз Шығыс Қазақстан облысының Таврия ауданында кездестік. Сол кездесуден кейін 1964 жылы осы оқиғаға арнап, өз­ім­нің “Махаббат жыры” деген повесімді жазып, жарияладым. Ол повесть келесі жылы орыс тіліне аударылып, басылып шықты. Менің бұл повесім екі тілде де оқырмандардың сүйікті шығармала­рының біріне айналды. Әдебиет сын­шылары оған жоғары баға береді. Расчетімнен айырылып, жалғыз қал­ған жеңіл жаралы зеңбірек командирі мен ертеңінде, 10 қаңтарда басқа бата­рея­ның командирсіз қалған расчетіне жі­берілдім. Менің расчетім дереу жау танк­тері өтуге тиіс деген екінші бір ұрымтал жерге тосқауылға қойылды. Зеңбірек көздеушісі Баймолда Қанапиянов, затвор ашушы Ризуан Қалиев, оқтаушы Иван Козюта төртеуіміз жеті кісінің қызметін атқарып, жауды тостық. 16 қаңтар күні сау етіп, біздің жаққа қарай жаудың жаяу әскері лап берді. Зеңбірекшілер “шақы­рылмаған қонақтардың” алдынан шрапнель­ден шашу шашып, жайратып салды. Олардың артынан аждаһадай гүжілдеп, жау танктері шықты. – По танку! Бронебойным! Прицель 50, наводить в гусеницу, огонь! – деп команда бердім. Бұрын фин соғысына қатысып кел­ген ержүрек мерген көздеушім танкті бірінші снарядпен ұрып жықты. Бір жақ шынжыр табаны үзілген танк шыр айналып тоқтап қалды. Осы кезде мен жеделдете екінші команданы бердім: – Тез мұнараны көзде! Жеделдете үш снаряд ат! – дедім. Тоқтап қалған танк жалма-жан мұна­расын қозғап, теріс қарап қалған ұзын стволын серейтіп, зеңбірекке қарай бұра бастаған еді. Сол сәтте Қанапиянов көзде­ген снарядтар үсті-үстіне тиіп, танк мұна­ра­сын қозғалтпай тастады. Ол жағы қарысқан қасқырдай болып, стволы ай­далаға қарап қаңқиды да қалды. Лезде танк­тің арт жағынан бұрқ етіп, қара түтін көкке көтерілді. Осы кезде танк эки­пажы жанталасып сыртқа шығып, бірінен соң бірі жерге қарай секіре бастады. Танкті тасалап, арттан жеткен жаяу әскердің ешкі бас кас­ка киген тө­бе­лері қыл­ти­ып көріне түсті. – Шрапнель, ат! – деп осы кезде тағы да команда бердім. Алда жаудың танкі түтіндеп, жаяу­лары жайрап жатты. Менің расчетімнің қуанышында шек болмады. Олар бірін-бірі құшақтап, бөріктерін аспанға атты. Менің кеше ғана неміс танкі жайратып кеткен өз жігіттерімнің кегі қайтқандай көздеушімді мейірлене құшақтап тұрдым. Осы кезде жау жақтан келген снайпердің оғы көздеушімнің шекесіне келіп тиді. Қанапиянов тіл тартпастан, зеңбірек доңғалағына қарай құлай берді. Жігіттердің қуанышы су сепкендей басылып, әркім өзінің жауынгерлік орнына тұра-тұра қалысты. – Шрапнель! – дедім панорама оку­ляріне үңіліп жатып. – Баймолда үшін! Осылай деп зеңбірек шүріппесін ба­сып кеп қалдым. Көздеушісінен айырыл­ған зеңбірек күрсінгендей болып, гүрс ете түсті. – Оқта! – дедім тағы да. – Бай­молда үшін! Осылай деп үш рет оқ аттым. Бұл опат болған зеңбірек көздеушісіне бе­ріл­ген жауынгерлік салют іспетті болды. Отқа оранған танк үстінен үш дүркін ақ түтін бұрқ-бұрқ ете қалып, көктен құл­дилаған шегірткедей самсаған ыстық оқ­тар төмен қарай ысылдай құйылды. Жау жақтан енді тырс еткен үн шыққан жоқ. Бригада командирі, подполковник Шев­цов әскери стратегия мен тактика жа­ғынан дарынсыз, әрі моральдық тұр­ғыдан босаң адам болып шықты. Сон­дық­тан жоғарғы командование оны қыз­метінен босатуға мәжбүр болды. 1942 жыл­ғы желтоқсан айының соңғы күн­де­рінің бірінде ол бригададан кетіп, оның орнына полковник Воронков командир болып келді. Полковник Ефим Василье­вич Воронков бұрын 8-гвардиялық ат­қыш­тар дивизиясында полк командирі болған аса жігерлі адам еді. Келе сала кү­ні-түні тыным таппастан бригаданың қор­ғаныс жұмыстарын ұйымдастырып, танк өтеді-ау деген қауіпті жерлерді өз көзімен көріп жүрді. Жабық позицияда тұрған ар­тиллеристер арасында да бой көрсететін. Бір жолы ол жабық позицияда тұрған біздің батареямызға келді. Үстіне шолақ ақ тон, басына ақ малақай, аяғына жеңіл ақ пима киген, жіті қозғалатын орта бой­лы кісі екен. Артиллеристердің шапшаң­ды­ғын тексеру үшін: “К бою!” команда­сын бергізді. Расчеттер лап қойып, өз зеңбіректеріне қарай жүгірді. Полковник білегіндегі сағатын шешіп, жігіттердің қимылына қарап тұрды. – Первое готово! – деп бірінші боп мен рапорт бердім. Полковник басын изеп басқаларға қа­рады. Олар да алқын-жұлқын қимылдап: – Третье готово! – Четвертое готово! – Второе!.. – деп бірінің соңынан бірі рапорт беріп жатты. Содан соң полковник бірінші зеңбірекке қарай аяңдады. – Расчет, түзу тұр! Жолдас гвардия полковнигі, екінші батареяның бірінші зеңбірегі жауынгерлік тапсырма орын­дауға әзір. Баяндап тұрған зеңбірек командирі, сержант Нұршайықов, – деп мен бригада командиріне рапорт бердім. – Вольно! – деп полковник зеңбіректің ұрысқа қалай әзірленгенін тексере бастады. Тексеріп болды да: – Зеңбіректі бір жарым минут ұр­ыс­қа өзгелерден бұрын әзірлеп болғаны үшін бірінші расчеттің жауынгерлеріне алғыс жариялаймын! – деді. – Совет Одағына қызмет етеміз! – деді расчет жауынгерлері бір деммен. Содан кейін полковник маған қолын ұсынды. – Қай жерденсің, сержант? – Қазақстаннанмын, жолдас гвардия полковнигі. – Қазақстанның жігіттері қайратты ке­ле­ді. Мен оны 8-гвардиялық дивизия­дан бі­лемін. Ол дивизия туралы естіп пе едіңдер? – Естігенбіз, жолдас гвардия полковнигі. – Естісеңдер, сол дивизияның жауынгерлеріндей жігерлі бо­­лыңдар. Фашистерді енді Великие Лукиге кіргізбеңдер! – Кіргізбейміз, жолдас гвар­дия полковнигі. Бұрынғы командир батарея­ның атыс позициясында ешқашан болмаған еді. Жаңа командирдің батареяға келгеніне, тіпті өздеріне алғыс жариялап кеткеніне жігіттер жайраңдап, қуанып қалды. Сол командирдің 5 январьда оққа ұшқанын естігенде біздің жігіттеріміз қатты мұңайып қалды. Сол күні кешке үшінші батарея­ның мерт бол­ға­ны туралы хабар және жетіп, жігіттердің көңілін мүлде күйретіп кетті. Бұдан кейін бригадаға командир болып полковник Михеев келді. Ол бригадада небәрі алты-ақ күн болды. Бұл уақытта оның не істеп, не қойғаны, қайда болғаны белгісіз. Тек 100-дербес ат­қыш­тар бригадасының жауынгерлік қи­мыл­дары жазылған журналдың 43-бетінде: “22.00 – 06.01.1943 жылы бригада ко­ман­дирі болып полковник Михеев тағай­ын­далды” деген сөздер ғана қалған. Ал 13 январьда Калинин май­даны (қол­бас­шы­сы, генерал-лейтенант Пуркаев Максим Алек­сеевич) кадрлар бөлімінің жолдама­сымен 100-бригада он алты күн ішіндегі үшінші командир бо­лып полковник Морецкий Анатолий Александрович келді. Сөйтіп, соры қалың бригадаға командир құтаймады. Әркім бір міне шапқан арық ат сияқты болып, бригада да әбден титықтады. Қолды-аяқты бала­дай шағын құрамды ұлттық бригаданы жоғары басшылар майданның кез келген тесігіне тығын ету­ге тырысты. Оны бір қиырдан екінші қиырға жиі ауыстырумен болды. Кейде арнаулы бұйрықпен қалың қарда ұзақ жол жүріп, бір пунктке қал­жырап жеткен бригаданы: “Мұнда сендердің керектерің жоқ екен, кейін қайтыңдар”, деген жаңа бұйрықпен сабылтып кері қайтарған шақ­тар да болды. Қақаған аяз, түтеген боранда бос­қа сабылу бригадаға оңайға түскен жоқ. Мәселен, 1943 жылы 3 январьда сағат 17.00-де Великие Луки іргесіндегі Сахны, Иванцево, Федькова, Шелково, Горушка деревняларының шетінде қорғаныста жатқан бригаданы орнынан көтеріп, 4 январь күні сағат 06.00-де Великие Луки­дің оңтүстік жағындағы темір жол вокза­лы­на алып келу жөнінде 3-екпінді ар­мия­ның штабынан бұйрық болды. Бригада артынып-тартынып, жапалақтап жауған қалың қарды кешіп, көрсетілген жерге келді. Сол жерде бригада иіріліп, жеті жарым сағат босқа тұрды. 13 сағат 30 минутта 3-екпінді армия штабының бас­тығы Юдинцев 100-бригаданың ты­ғыз түрде бұрынғы орындарына барып ор­на­ласуына жаңадан бұйрық берді. Күн­діз жел көтеріліп, түнде жауған жұм­сақ қар көзге түртсе көрінбейтін қатты бо­ранға айналды. Боранмен алысқан бри­­гада 15-20 километр жердегі бұрынғы деревня­ларға қайта жетуге мәжбүр болды. Мұндай келеңсіз оқиғалар бригада 39 және 22-армиялардың қарамағында болған уақытта да кездесті. 1942 жылы Молодой Туд түбінде бригада алғаш ша­бу­ылға шығарда армия штабы санитар­лық қызметінің бастығы шабуылға қатар шығатын өзара көрші 46-орыс атқыштар бригадасы мен 100-қазақ атқыштар бри­га­дасының жаралыларды қабылдау пунк­ті бірге болсын деген бұйрық береді. Бі­рақ, ұрыс басталып, жаралылар көбейе бас­таған кезде екі бригадаға ортақ сан­част­қа тек орыс солдаттары ғана келеді. Қа­зақ­тардан ешкім жоқ. 100-бригада сан­ро­тасының командирі Ізтілеу Нау­рыз­­ғалиев жүгіріп далаға шығып, жаралылар келетін жолға шықса, онда 2-3 орыс сақ­шылары тұр. Олар санитарлар әкелген шаналар­дағы жаралы орыс солдаттарын пунктке жібереді де, қазақтарды кейін қайтарады. Басқа апарар жері жоқ бол­ған­нан кейін 100-бригада санитарлары жаралыларды сол жерге аударып тастап, өздері қайтадан ұрыс даласына қарай жөнеледі. Ыңыр­сып, зар жылап жатқан жаралы қазақ жігіттерін көріп, Наурызғалиевтің жаны шығады. “Мына жаралыларды ішке жі­беріңдер!” деп сақшыларға айғай салады. Олар міз бақпайды. “Біз өз басшы­ла­рымыздың ғана бұйрығын орындаймыз”, деп қазақ командирін кеудеден итереді. Ол жүгіріп барып 46-бригада санрота­сының командиріне айтады. – Армия штабының бұйрығы бой­ынша екі бригаданың да жаралылары осында қабылдануы керек қой, – дейді жан ұшырып. – Мен білмеймін. Оны бастықтар біледі, – деп ол басын шайқайды. Содан кейін ол өзінің 100-бригада санитарлық қызметінің бастығы капитан Бушковқа жүгіреді. – Мен не істеймін? – деп ол иығын қушитады. Өйткені, 100-бригаданың жараланған орыс солдаттары мен командирлері мұнда тоқтаусыз қабылданып жатқан болатын. Ол соған разы. Наурызғалиев қайтадан жүгіріп қақ­паға келсе, онда санчасқа қабыл­данбай өліп, өлгелі жатқан қазақ жігіттерінде сан жоқ. – Бүйтіп өмір сүргенше, сендермен қоса өлейін, – деп Наурызғалиев пистолетін суырып, өзін-өзі атып салады. Бұл хабарды бригада командирі Шевцовқа айтқанда: – Собаке – собачья смерть! – депті. Рота командирлерінің өлімі, уақы­тында көмек көрсетілмей өлген талай жауынгерлердің қазасы тексерілместен аяқсыз қалды. Осы оқиғаны 1975 жылы 17 қыркүй­екте 100-дербес атқыштар бригадасының дәрігері, капитан Мәриям Сырлыбаева өз үйінде біздерді қонақ ете отырып, көзіне жас алып айтқан еді. Бұл әңгімені мен Мәриямның өз аузынан магнита­фон­ға жазып алғанмын. Қазір ол жазба мені 100-бригада мен І-атқыштар диви­зия­сы­ның тарихына арналған сегіз дәп­те­рімнің №2-сінің 59-62-беттерінде, өз архивімде сақтаулы тұр. Ізтілеу Наурызғалиев марқұм атылып өлгеннен кейін 100-бригада санротасы хирургия взводының ординаторы капи­тан Сырлыбаева санротаның командирі болып тағайындалады. Өзі санротаның, кейіннен санбаттың командирі болған кезінде капитан Сырлыбаева бірде-бір жаралы жауынгердің төбесінен құс ұшырмауға тырысады. Молодой Туд түбінде санитарлық қа­был­дау пунктіне кіргізілмей, сақылдаған сары аязда ақ қардың үстінде қатып өлген сансыз солдаттарды, оларға көмек көрсете алмағанына капаланып, ол қор­лық­қа шыдай алмай, бауырларының ая­ғы­ның астына өзін-өзі атып құлаған ка­пи­тан Наурызғалиевті Мәриям Сыр­лы­баева өмір бойы есінен шығарған емес. Сөйтіп, бригадаға жаңа командир келді. Әрине, соғыс болған соң өлім-жітім болмай тұрмайды. Ол соғыс заңы. Бірақ, қағажу көріп, қисынсыз жерден солдат өмірінің қиылып кетуі бір басқа. Ал 100-бригада бұған дейін нағыз жанашыр командирге тап бола алмай, Панфилов­тай әке қамқорлығын көре алмаған құрама. Жақсы үміт күттірген бір командир Воронков болса, ол байғұстың бригададағы өмірі қысқа болды. Сонымен 1943 жылғы январьдың ортасында 100-бригаданың құрамында қалған адам саны мынадай еді: І-ат­қыштар батальонында – 36, ІІ-атқыштар батальонында – 41, ІІІ-атқыштар ба­тальонында – 53, ІҮ-атқыштар баталь­онында – 47, автоматшылар ротасында – 26 және танк ататын дивизионда (ПТД) – 35, байланыс ротасында – 87, саперлер ротасында – 68 және барлау­шылар ротасында 38 адам. Барлығы: 431 жауынгер. Мұның сыртында 257-ат­қыш­тар дивизиясының қарамағына арнаулы тапсырма орындау үшін жіберілген 300 жауынгер бар. Ол – 76 мм. артиллерия дивизионы мен 120 мм. миномет диви­зионы. Олардың қаншасы тірі, қаншасы өлі екені белгісіз. Әбден қансыраған бұл бригада 12 январьда екінші эшелонға шығарылып, Великие Лукидің шығыс жағында 8 километр жердегі Першино деревнясына жіберілді. Артдивизион мен минди­ви­зион 47-атқыштар бригадасының қара­мағында қалды. Великие Луки жаудан әбден тазартылғаннан кейін менің рас­четім да өз батареясымен бірге Ступино биігінің етегіне орналасқан артдивизион қосындарына келіп қосылды. (ЖАЛҒАСЫ)