Жол маманы жоққа тән

Болашақ жұмыссыздарды даярлап жатырмыз

Жол активтерінің ұлттық сапа орталы­ғы­ның бас директоры Замир Сағынов­тың пікірінше, жол құрылысына қажетті мамандар даярлау саясатын түбегейлі өзгерту керек.

– «Инженерлік мамандық азайса, иннова­ция болмайды» деген ұстаным бар. Инже­нер­лер ғана инновацияны тудырады. Демек, тех­ни­калық мамандықтарды көбейту керек. Өкі­нішке қарай, біздің елдегі жағдай керісін­ше сипатта болып отыр. Ұлттық статистика бюро­сының мәліметіне сүйенсек, 2020-2021 оқу жыл­дарында 40 мыңнан астам сту­дент «заңгер» мамандығы бойынша бі­лім алып жатыр. Экономист, бухгалтерлік есеп маман­дығын таңдағандардың үлесі 30 мың­ның үс­тінде. «Дене шынықтыру пәнінің мұға­­лімі» мамандығын 20 мыңдай студент мең­геріп жатыр. Осы орайда, Ұлы­бри­тания­ның атақты Оксфорд универси­тетінің мына бір зерт­теуіне назар аударған абзал. Универси­тет­тің зерттеуінше, 2025-2030 жылдары «заңгер» деген мамандық болмайды, – дейді З.Сағынов.

– Сол секілді бухгалтер ма­ман­дығы да жоғалады деп бол­жам жасайды. Демек, біз мың­да­ған адамды оқытып жатқан жоқпыз, керісінше болашақ жұ­мыс­сыздарды даярлап жатырмыз. Біздің нарықтағы жағдай жоғарыда аталған мамандықтар бойынша сұраныстан ұсыныстың көп екенін аңғартып отыр.

Жалпы, Қазақстан нарығында жол құрылысы мамандары, құ­ры­лысшылар, механиктер, ин­женерлер жетіспейді. З.Сағы­нов­тың айтуынша, жол мамандарына деген сұраныс 30 мың адамды құрап отыр. Ал ішкі на­рық­қа ұсынылатыны – 500-дей ғана маман. Білім және ғылым министрлігі бұл мәселеге аралас­пайынша жағдайдың оңалмасы анық.

– Оқу орындары мен өндіріс арасында тығыз байланыс орнатылуы керек. Алғашқылары соңғыларының сұранысына сай маман даярлауды қолға алуы қажет. Бұл – аса бір қиын дүние емес. Мемлекеттік гранттар мен жеңілдіктерді дәл осылай саралап отырып қана реттеуге болады. Жастарды ынталандырудың жолдары көп. Гранттар санын көбейту, оқуға қабылдау емти­хан­дарын жеңілдету жағын қарас­тырған абзал. Ішкі нарықта же­тіс­пейтін мамандықтарды таң­­даған студенттерге тегін жа­тақ­­хана ұсынуға болады. Осы ба­ғытта ізденсе, тетіктері көп. Жас­тардың инженерлік салаға бар­майтын себебі мұндағы оқу қиын. Өйткені математика, физика, химия секілді ұл-қыздарымыз аса қызыға бермейтін пәндерді жетік білу керек. Біздіңше, мәсе­ле­ні осындай ынталандыру жолдары арқылы шешуге болады, – дейді Жол активтерінің ұлттық сапа орталығының бас директоры.

Ішкі нарықта маман жетіс­пе­генд­іктен, сырттан жұмыс күшін алдыруға мәжбүрміз. Бұл ретте Қазақстанда шетелден жұмыс күші көп тартылатын сала жол құрылысы екен. 1 700-ден астам жоғары білімді инженер маман Қазақстанға келіп жұмыс істеген. Ал қара жұмысқа алынғандардың үлесі тіпті жоғары.

– Сондықтан ішкі нарықтағы тапшы мамандарды көптеп даярлау үшін мемлекеттік бағдарлама әзірленуі керек. Ал қазір біз өз қал-қадерімізше әрекет етіп жатырмыз. Яғни мектептерді аралап, 9-11-сынып оқушыларын жол құрылысы мамандығына оқуға түсуге шақырамыз. Был­тыр 1 100-ден астам мектепті ара­ла­сақ, биыл 1 200-дей мектепте болып, түрлі кездесулер өткіздік, – дейді З.Сағынов.

Замир Сағыновтың айтуынша, кадр тапшылығына түрткі болып отырған тағы бір мәселе бар. Бұл – «жол құрылысы маманы» деген нақты мамандықтың жоқтығы. Бұл мамандық жалпы құрылыс саласының бір тармағы ретінде қарастырылады. Ол аздай студенттерді оқытатын оқыту­шы­лар да жетіспейді. Сондықтан бұл мәселеге кешенді түрде қарау керек.

– Жолды күтіп ұстау­дың өзі үлкен ғылым. Был­тыр қыста «қар көп жауды» деп шул­а­дық. Қар көп болған жоқ. Ке­рісінше, біз қардың бәрін жолдың үстіне үйіп ал­дық. Себебі осы істі ойдағыдай атқа­ратын маман жоқ. Жолды уақ­тылы әрі дұрыс тазалаудың өзінде үлкен маңыз бар. Дерекке сүйенсек, жергілікті жолдарда 1 546 қызметкер жұмыс істейді. Соның тек 12 пайызы ғана жол мамандығына ие. Дәл осы 12 пайызға жататындардың жартысынан көбі жол мамандығын екінші білім ретінде алған. Яғни алда-жалда қиын жағдай туындаса, бір қажетке жарар деп оқыған. Бұл бейжай қарайтын дүние емес, – дейді З.Сағынов.

Түлектер нарықты толтыра алмайды

Кадр мәселесі сөз болғанда әңгіменің бір ұшы білім беру сала­сына келіп тірелетіні түсі­нік­ті. Осы орайда Л.Гончаров атындағы Қазақ автомобиль-жол институтының проректоры Гүлсім Еспаеваның пікірін сұрап көрген едік. Оның айтуынша, салалық түлектердің аздығы осындай үлкен проб­ле­маға жол ашып отыр. Ресми дерекке сүйенсек, автомобиль жолы саласына қажетті маман­дар­ды отандық 8 жоғары оқу орны даярлайды екен. Олар – Логистика және көлік академиясы, Л.Гончаров атындағы Қазақ автомобиль-жол институты, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік уни­вер­си­теті, Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан облыстық мем­лекеттік техникалық уни­вер­­ситеті, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Қазақ қатынас жолдары уни­вер­си­теті, Қарағанды мем­ле­кет­тік техникалық универ­си­теті және Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясы.

– Соңғы уақытта сала мамандарын даярлау күрт төмендеп кетті. Мұның түрлі себептері бар. Соның бірі – сала бойынша даярлау бағыттарын бі­рік­ті­ру әрі ірілендіру бөлігінде жо­ғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар кадрларды даярлау бағыттарының жіктеуіштеріндегі өзгерістер. Мәселен, 2004 жылы «Автомобиль жолдары, кө­пір­лер мен тоннельдердің құ­ры­лы­сы» және «Ғимараттар мен құрылыстардың құрылысы» ма­ман­­дықтары бірік­ті­рілді. Соның нәтижесінде «Ав­то­­мобиль жолдары мен аэро­­дромдардың құ­ры­лы­сы» ма­ман­­дығы өзінің бірегей атауы мен дербестігін жоғалтты. Оған ерекшеліктерін ескермес­тен, құрылыс мамандықтарына секілді талаптар қойыла бастады. Бұл жол құрылысына қажетті біліктілік деңгейінің төмендеуіне алып келді, – дейді Г.Еспаева.

Проректор түсіндіргендей, бұрын жоғары оқу орындарына түсу үшін мемлекеттік гранттар мамандықтар бойынша бө­лі­нетін. Ал қазір білім беру бағ­дарламаларының топтары бо­йынша үлестіріледі. Ол аздай 2018 жылдан кадрларды даярлауға мемлекеттік тапсырысты орналастыру білім беру бағдарламаларының топтары шеңберінде жүзеге асырыла бастады. Бұл өз кезегінде топ ішін­де білім беру гранттарының біркелкі бөлінбеуіне алып келді. Мә­селен, «қала құрылысы, құ­рылыс жұмыстары және аза­мат­тық құрылыс» білім беру бағ­дар­ла­малары тобында гранттар жалпы құрылыс саласында мамандар даярлайтын 23 жоғары оқу орны арасында орта есеппен 10-15 бағдарламаға бөлінеді.

– Мамандарды даярлауды қысқартудың тағы бір маңызды се­бебі – «Қала құрылысы, құ­ры­лыс жұмыстары және аза­мат­тық құрылыс» білім беру бағ­дарламаларының тобы бо­йынша мектеп және жоғары білім базасында оқитын студенттер үшін сырттай білім беруді жою және қашықтан оқытуға ты­йым салу. Бұл жұмыс пен оқуды бі­рік­тіре отырып, қысқартылған түрде оқуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан «Көлік құрылысы» дайындық бағытын бөлек ашып, «Автомобиль жолдары мен аэродромдар құрылысы», «Темір жол құрылысы», «Көпірлер мен көлік тоннельдерінің құрылысы», «Мұнай-газ құбырлары мен мұ­най-газ қоймаларын салу» топ­тарына бөлген дұрыс. Тек осы жағ­дайда ғана гранттар маман­дық­тар бойынша бөлінеді, – дейді проректор.

Сондай-ақ Білім және ғы­лым министрлігінің «Білім беру қызметіне қойылатын білік­ті­лік талаптары және оларға сәй­кестікті растайтын құжаттар тіз­­бесі» нормативті-құқықтық ак­ті­леріне өзгерістер енгізуге, оқы­тушылардың ғылыми дәре­же­лілік үлесін азайтуға болады. Бұл дәріс оқу, практикалық және зертханалық сабақтар өткі­зу үшін өндірістен жоғары оқу орындарына мамандарды тар­ту­ға мүмкіндік береді. Әдетте, өндірушілердің ғылыми дәрежесі болмайды.

Г.Еспаеваның пікірінше, «Кө­лік құрылысы» мамандығы бо­йынша докторантураға грант­тық орындар бөлу қажет. Осы жылдар ішінде докторантура бойынша бірде-бір мемлекеттік білім гранты бөлінбеген.

– Студенттер көбінесе «Жол­дар мен аэродромдардың құры­лы­сы» мамандығын таң­дайды. «Көпірлер мен көлік тоннельдерін салу» мамандығына баратын сту­денттер тым аз. Себебі бұл маман­дықты оқытатын оқыту­шы­лар жетіспейді. Мәсе­лен, қазір жол саласында, атап айт­қан­да, автомобиль жолдары мен аэродромдар құрылысы саласында білім алып жатқан студенттердің жалпы саны – 627 адам. Оның 319-ы біздің институтта оқиды. Жалпы, 2021 жылы жол саласындағы жоғары оқу орындары түлектерінің саны 382 адамды құрады. Оның 161-і біздің институтты тә­мам­дады. Түлектер жыл сайын жо­ға­ры оқу орындары өткізетін жәр­меңкелердің арқасында, сондай-ақ ынтымақтастық тура­лы келісім жасалған кәсіп­орын­дардың сұ­ранысы бойынша жұмысқа орналасады. Кадрлық қамтамасыз ету кез келген сала үшін маңызды. Өйткені жыл өткен сайын құрылыс көлемі өсуде. Ал еңбек нарығы білікті мамандарға мұқтаж. Тү­лектердің үлесі төмен. Түптеп келгенде осы­ның бәрі автомобиль жолдары құрылысының сапасына кері әсер етеді. Сондықтан бұған атүсті қарауға болмайды, – дейді ол.

Түйіндей келе айтарымыз, жол – мемлекеттің күретамыры іс­петті. Ендеше оған ерекше кү­тім керек. Әбділда Тәжібаев айт­қандай, «Жолдың да құлағы, көзі бар, тілі бар, Жолдың да қуанар, қайғырар күні бар». Сондықтан кадр даярлау мәселесіне салғырт қарамауға тиіспіз.