Біріншіден, нәтиженің өзін мұқият қарастырған жөн. Шамамен 56 пайыз дауыс жинаған Борич басқа қарсыластарынан он пайызға артық қолдауға ие болып, жеңіске жетті. Чилидегі стандарттарға салсақ, бұл үлкен көрсеткіш. Демократия қалпына келген 1989 жылдан бері президенттердің көпшілігі төрт-бес ұпай ғана артықшылықпен ел тізгінін қолға алатын. Дегенмен әсіре оңшыл Хосе Антонио Каст сайлаудың бірінші турында жеңіске жетіп қана қоймай, екінші турда 44 пайыз дауыс жинады.
Шын мәнінде, соңғы сайлаудың нәтижелері Чилиде 1988 жылы өткен референдумның қорытындысына дәлме-дәл келеді. Ол кезде елді 1973 жылдан бастап бірнеше жыл билеген диктатор Аугусто Пиночет өз билігін тағы сегіз жылға ұзартуына қатысты мәселе ортаға тасталған еді. Пиночеттің жақтастары жеңілді, бірақ елдің тым оңшыл топтары тіршілігін жалғастыра берді, әлі де бар. Сайлаудың екінші кезеңі әрқашан екі тараптың бірін таңдауға тура келетінін білдіреді. Бірақ чилиліктер арасындағы аражік әсіресе өткір, тұрақты және өте ұзаққа созылатындай көрінеді.
Бірақ бұл Чили мен Латын Америкасындағы солшылдар үшін ең маңызды болуы мүмкін. Бірінші раундта Борич «Кең майдан» (Социалистік партиядан бөлек солшыл партиялар мен қозғалыстардан тұрады) деп аталатын Коммунистік партия, түрлі экологиялық, феминистік топтарынан құралған партиялармен одақтасты.
Екінші турда Борич коалицияның ауқымын одан әрі кеңейтіп, социалистермен, «Демократия үшін» орталық солшыл партиясымен, Христиан-демократиялық партиямен және басқа да бірнеше центристік көзқарастағы партиялардың басын біріктірді. Ендеше, чилилік саясаттанушы Патрисио Навиа дұрыс сұрақ қойып отыр. Мемлекетті екі альянстың қайсысы басқарады және Борич үкіметі қай бағыт ұстанады?
Кез келген болжам жасау үшін 2019 жылға оралуымыз қажет. Сол кезде чилиліктер елдегі көптеген мәселеге наразылық білдіру үшін көшелерге шықты. Соның ішінде төмен жалақы, баспананың жетіспеуі, жекешелендірілген зейнетақы жүйесі, қымбат және күрделі денсаулық сақтау жүйесі, қоршаған ортаның нашарлауы және әйелдер мен жергілікті халықтың құқықтарының бұзылуы секілді түйткілдер бар. Көп ұзамай наразылықтар теңсіздікке қарсы күреске ұласты.
Чилиліктердің көпшілігінің пікірінше, кедейлік айтарлықтай төмендеуіне қарамастан, елдің экономикалық табысы әділ түрде бөлініп отырған жоқ. Дегенмен теңсіздіктің ең көп қолданылатын көрсеткіші – Джини коэффициентіне сүйенсек, кейінгі 20 жылда Чилидегі теңсіздік төмендеген. 2000 жылы 0,55-тен 2019 жылы 0,51-ге дейін түскен. Мұнда нөлдік көрсеткіш теңдіктің нағыз үлгісін білдіреді.
Қалай дегенмен, Боричтің бастапқы одағы наразылық білдірушілер көтерген көптеген нақты мәселені қамтиды. Ол жалпыға бірдей медициналық сақтандыруды қалыптастыруға, зейнетақы жүйесіне күрделі реформа жасауға, ең төменгі жалақыны көтеруге, студенттердің қарызын жоюға және жұмыс аптасын қысқартуға уәде берді. Сондай-ақ мемлекеттік кірістерді ұлғайту, әсіресе ірі компаниялар мен ауқатты тұлғаларға салынатын салық көлемін ішкі жалпы өнімнің 8 пайызына жеткізу арқылы әлеуметтік шығындардың орнын толтырмақ.
Мұны революциялық бағдарлама демесек те, мол үміт күттіреді деп айта аламыз. Оның көп бөлігі жыл басында сайланған солшыл конституциялық ассамблеяның ұстанымдарына сәйкес келеді. (155 мүшеден тұратын мекеме 2019 жылғы шерулерден кейін құрылды, оған наразылық білдірушілердің талаптары негізінде жаңа конституцияны әзірлеу мандаты берілді).
Бірақ Борич екінші раундта аздап жұмсарды. Ол Чилидің экономикалық ғажайыбын басқарған саяси коалицияны айыптаған пікірін өзгертіп, елдің бұрынғы президенттері Рикардо Лагос пен Мишель Бачелетке сөз арнады. Оның екінші раундтағы бағдарламасында әлі де тың реформалар жетерлік. Соның ішінде бастапқы уәделерінің бәрі қамтылған, бірақ бұрынғыдай тым ызғарлы емес.
Сайып келгенде, Борич өзінің жеңісі үшін тек қалыпты, дәстүрлі, егде жастағы сайлаушыларға ғана емес, сонымен қатар жас, радикалды жақтастарына да қарыздар. Бұл «мыңжылдық президенттің» саяси көзқарасында шайқас болады дегенді білдіреді.
Осыдан 15 жыл бұрын ерекше құбылысты зерттеген едім. Борич осыны қатты сезінуі мүмкін. Ғасыр ауысқалы бері Латын Америкасында екі түрлі саяси «солшыл» көзқарас орнықты. Қалыпты, демократиялық, жаһанданған, заманауи солшыл және анахронистік, мемлекетшіл, ұлтшыл және авторитарлық солшыл.
Неғұрлым қалыпты топты кейінгі 20 жылдағы Чили мен Уругвай үкіметтерінен, президент Луис Инасио Лула да Силваның екі мерзімі кезінде (жемқорлыққа қарамастан) Бразилия үкіметінен байқай аламыз. Боливия президенті Эво Моралестің билікке келген бірінші мерзімі, Сальвадордағы Фарабундо Марти ұлт-азаттық майданының билігі (сыбайлас жемқорлыққа қатысына қарамастан) осы санатқа сәйкес келеді.
Радикалды солшылдарға Венесуэланың марқұм президенті Уго Чавес пен оның мұрагері Николас Мадуро, Эквадордың басшысы Рафаэль Корреа, Никарагуа президенті Даниэль Ортега және Кубадағы Кастро режімі мысал бола алады. Мексикалық Андрес Мануэль Лопес Обрадорды, перулік Педро Кастильоны және аргентиналық Нестор Киршнерді, Кристина Фернандес де Киршнерді және Альберто Фернандесті мұндай санатқа енгізу қиын. Бірақ олардың бәрі өткеннің доктриналары мен саясатына бейім еді.
Каракаста, Гаванада, Мехикода және Буэнос-Айресте радикалды солшылдар Чилидегі сайлау нәтижелерін тойлады. Олар Боричті солардың бірі ретінде қарастырады. Бірақ олар қателесуі мүмкін.
Мысалы, Чилидегі сайлаудың бірінші турының алдында болған оқиғаларды атап өткен жөн. Ортеганың жалған дауыспен қайта сайлануы, Мадуроның аймақтық сайлаудағы айтарлықтай жеңісі, Куба режімінің жоспарланған наразылықты күштеп басуы Борич коалициясын белсенді әрекет етуге мәжбүр етті. Коммунистік партия және басқалар ақыр соңында (біраз ішкі келіспеушіліктерден кейін) Ортега мен Мадуроны құттықтауға шешім қабылдап, Гаванадағы Кастро режімін қолдағанымен, Борич те, оның екінші турдағы одақтастары да оларға қосылған жоқ.
Бұған Чилидің кейінгі кездегі тарихын, екінші турдың нәтижелерін және басқарушы коалицияның құрамын қоссаңыз, Борич әдеттегі латынамерикалық солшыл популист секілді ел басқармайды деп ойлауға толық негіз бар. Керісінше ол 1970 жылдары демократияға оралғаннан кейінгі Испанияның бірінші социалистік премьер-министрі Фелипе Гонсалеске ұқсайтын еуропалық социал-демократ секілді жұмыс істей алады. Чили де, Латын Америкасы да бұдан мол үміт күтеді.
Хорхе КАСТАНЬЕДА,
Мексиканың бұрынғы сыртқы
істер министрі, Нью-Йорк университетінің профессоры
