Тәуелсіздік тұсында түгенделген мұра

Тәуелсіз елдің архиві де – тәуелсіз.

Архивті сақтау, оны түгендеу – өрке­ниетті елдердің үрдісі.

Тәуелсіздікпен бірге қазақ халқының тарихы мен тағдырына қатысты құнды де­ректерді сақтап отырған мемлекеттік архивтерге мемлекет тарапынан мән бе­рілді, рухани дүниелерімізді түгендеуге бет бұрдық. Елімізде жаңа саяси басқару жүйесінің енгізілуі және мемлекеттік органдардың құрылуы барысында заңға негізделген архив қызметін құру қажет болды. Тәуелсіз мемлекет ретінде архив ісі саласында алғаш рет «Бұрынғы КСРО мемлекеттік архивтеріне байланыс­ты мұрагерлік құқық туралы келісімге» 1992 жылғы 6 шілдеде қол қойылды және 1992 жылы Қазақстан Республикасы Министрлер кабинеті жанындағы Бас архив басқармасының алқасында «Ұлт­тық архив қоры және архивтер туралы» заң жобасын әзірлеу бойынша жұмыс тобы құрылды. Тәуелсіз елдің Архив ісі саласындағы уәкілетті органы Халықаралық архивтер кеңесіне 1994 жылдан бастап мүше болып қабылданды.

Жоғарғы Кеңестің қарауына 1993 жылы 22 қазанда ұсынылған «Қазақстан Республикасының «Ұлттық архив қоры және архивтер туралы» заңының жобасы бірнеше мәрте саяси жүйедегі өзгерістерге байланысты кейінге қалдырыла берді, ал 1995 жылы Жоғарғы Кеңес өз өкілеттігін тоқтатып, заңнамалық қызметтерді жү­зеге асыру өкілеттілігі екі палаталы Пар­ламентке берілді. 1996 жылы 29 қазанда Бас архив таратылды, оның функциясы Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивіне берілді.

Архив ісі саласындағы осындай түрлі себептерге байланысты кешіктірілген «Ұлттық архив қоры және архивтер туралы» заң 1998 жылы 22 желтоқсанда қабылданып, Қазақстанның архив жүйесі заңмен ресімделді, архив ісін дамыту бағдарламалары жасалды, архив ісі саласында нормативтік-құқықтық актілер, ережелер, стандарттар әзірленді. Аталған Заңда рухани жаңғыруға бет алған өрке­ниетті елдердің үлгісімен мемлекет Қа­зақстан аумағынан тыс жерлерде табыл­ған Қазақстан Республикасының тарихи мұра құжаттарын және Қазақстан Рес­пуб­ликасымен тарихи байланысты құжат­тарды іздестіру мен Отанына қайтаруды көтермелеп, қаржыландырып отыратыны туралы көрсетілген.

Шетел архивтерінен ғылыми-тарихи құндылығы бар құжаттарды іздестіру және сатып алу жұмыстары Қазақстан Республикасы Үкіметі қабылдаған Мұра­ғат ісін дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған бағдарламасымен басталып, әрі қарай Қазақстан Республи­касында мұрағат ісін және құжаттама жүйесін дамытудың 2007-2009 жыл­дар­ға арналған бағдарламасымен жалғас­тырылды, сөйтіп мемлекеттік архив мекемелерінің маңызды бағыттарының біріне айналды.

Тәуелсіздіктің 30 жылында Архив ісі саласында Ресей, Өзбекстан, Қытай, Түркия, Армения, Литва, Эстония, Поль­ша, Египет және т.б. алыс, жақын шет елдерімен ынтымақтастықты дамыту жөніндегі келісімдерге қол жеткізілді.

Әлем жұртшылығымен байланысымызды тереңдете түскен «Мәдени мұра», «Тарих толқынындағы халық» мемлекеттік бағдарламалары аясында шетел архивтерінен, ғылыми мекемелері мен кітапханаларынан Қазақстан тарихына қатысты құнды құжаттарды іздестіру, көшірмелерін алу жұмыстары жалғасты.

Ресей (оның ішінде Татарстан, Баш­құртстан бар), Түркия, Мысыр, Поль­ша, Армения, Венгрия, АҚШ, Ұлы­британия, Германия, Франция, Өзбек­стан, Қырғызстан, Қытай архивтерінен, кітапханалары мен ғылыми мекемелерінен Қазақстан архивтерінде аналогы жоқ, ғылыми және тәжірибелік өзектілігі жоғары тарихи деректер жинастырылды, қолжазбалар мен сирек кездесетін басылымдармен толықтырылды.

Ұлттық архив қорына 2001-2013 жыл­­дары 209 974 кадр микрофильм, 16 808 парақ құжат, 785 архив ісі, 27 шы­ғыс қолжазбаларының көшірмесі, 52 ки­ноқұжат, 1 819 фото негатив, 113 түрлі-түсті слайд, 12 орта ғасыр карталарының көшірмесі, 400 архив құжаттарының жинағы мен анықтамалықтар қосылды.

Тәуелсіздік жылдарында Ұлттық архив қорына қосылған құжаттарға қысқаша ғана шолу жасап өтсек, Ресей мемлекетінің ежелгі актілер архиві (РГАДА), Ресей Федерациясының мем­лекеттік архиві (ГАРФ), Ресей мемлекеттік әскери-тарихи архиві (РГВИА), Ресей мемлекеттік тарихи архиві (РГИА), Ресей мемлекеттік әскери архиві (РГВА), Ресей әлеуметтік-саяси тарихы мемлекеттік архиві (РГАСПИ), Ресей империясының сыртқы саясат архиві (АВПРИ), Ресей мемлекетінің кинофотоқұжаттар ар­хи­ві, сондай-ақ Астрахань, Омбы, Орынбор, Новосібір, Свердлов, Том, Тү­мен, Челябі облыстарының, Ал­тай өлкесінің, Тобыл қаласының және т.б. Ресей архивтерінен XVI -XX ғасыр­лар аралығындағы құнды құжаттар анықталды, көшірмелері сатып алынды. Қазақ хандықтарының Мәскеумен, Ресей империясымен, жоңғар, қалмақ, башқұрт, Бұхара, Хиуа, Қоқан хандықтарымен саяси, экономикалық, дипломатиялық қарым-қатынастары туралы материалдар, XVIII-XIX ғ. тән бірегей географиялық карталар, Ресей империясының отарлық саясаты, ұлт-азаттық көтерілістер, Қазақ­станның әскери тарихына қатысты құ­жат­тар, мұсылмандардың қажылық са­­пар­­­лары туралы деректер, Нұралы хан, Жәнібек хан, Айшуақ сұлтан, Ке­не­­сары мен Көшек Қасымұлы және т.б. қазақ зиялыларының хаттары, Ре­сей империясының шенеуніктері А.Л.Данзас, А.И.Макшеев, А.В.Каульбарс, С.А.Хру­левтардың хаттары мен шолулары, Қа­зақ­стандағы азамат соғысының тарихы, Алаш Орда тарихына қатысты құжаттар, Отан соғысына қатысқан қазақ­тар туралы мағлұматтармен Ұлттық архив қоры толықтырылды. Мұрағаттық құ­жат­тардың едәуір бөлігі Ресей импе­рия­сының жоғары оқу орындарында оқыған қазақтар жөнінде мағлұматтар береді, Санкт-Петербург қаласының Орта­лық мемлекеттік тарихи архиві, Татарстан Республикасының Ұлттық архиві, Башқұртстан Республикасының Орталық мемлекеттік тарихи архивінен бұрын белгісіз болып келген талай тарихи парақтар ашылды.

Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивінен соңғы үш жүз жылда Орта Азия мен Қазақстандағы та­ри­хи оқиғаларды көрсететін құнды құ­­жат­­тар анықталды, онда Түркістан өлке­сін мекендеген халықтар, Ресейдің отарлау саясаты, сауда-экономикалық бай­ланыс­тар, әскери-саяси мәселелер, ұлт зиялылары, қазақ халқының мемлекеттік және қоғам қайраткерлері Т.Рысқұлов, Ғ.Мұратбаев, С.Қожанов, Т.Жүргенов, М.Шоқай және т.б. өміріне, қызметіне қатысты құнды құжаттар алынды.

Л.Сарковагтың қыпшақ тілінің грамматикасына қатысты құнды еңбегі Мес­роп Маштоц атындағы Матенадаран ежелгі қолжазбаларды ғылыми-зерттеу институтының қолжазба қорынан (Арме­ния Республикасы) табылды. Орта Азия және Қазақстан тарихына қатысты мәлі­меттері, сондай-ақ моғолдар, Ал­тын Орда, Темір және т.б. дәуірімен байла­ныс­ты шағатай, парсы тілдеріндегі тарихи қолжазбалар, IX-XVI ғғ. армян қолжазбаларын зерделеумен айналысқан К.П.Патканов, А.Г.Гальстян, Н.Марр, Л.Х.Мкртчян және басқа авторлардың ғы­лыми еңбектерінің көшірмелері алынды.

Польшаның Ежелгі актілер архивінде, Жаңа актілер архивінде, Механикалық құжаттама архивінде және Ұлттық кі­тап­­­­ханасында Қазақстан тарихына қа­­­тыс­ты құжаттарды анықтау бойынша жұмыс жүргізілді, Тоқтамыш хан­ның Ягеллоға достық ниетін білдірген жар­лығының (1393 ж.) көшірмесі алынды. Болеслав Валигори атындағы Орта­лық әскери архивінен «Прометей» одағы­ның қызметіне қатысты құжаттар, сон­дай-ақ қуғын-сүргінге ұшыраған халық­тардың Еуропаны паналаған өкілде­рінің, яғни эмигранттардың саяси қызме­тін үйлестіріп отырған «Прометей» ли­га­сы­ның құжаттары, эмиграциядағы Түр­кіс­тан комитетінің өкілі М.Шоқайға қа­тыс­ты құжаттардың көшірмелері алынды.

Түрік Республикасының Республика ар­хивінен, Тарих құрылымы архивінен (Анкара қ.) Түркияда жарық көрген Қа­зақ­станға қатысты ғылыми мақалалар мен кітаптардың тізімі, түркістандық эмиг­ра­ция тарихына қатысты деректер, сондай-ақ, Ыстанбұлдағы Осман архи­вінен Осман императорына Қайып хан­ның жазған хаттары, жіберген елшісі мен сыйлықтары жөніндегі деректер, Осман империясы мен Түркістан айма­ғының дипломатиялық қарым-қатынасы туралы мәліметтер сыйға алынды. Со­нымен бірге Түркиядағы Алтай ауылынан қазақ диаспорасы туралы деректер жинастырылды.

Түркия Республикасының Премьер Министрі жанындағы Архивтер басқар­масынан, Ыстанбұлдағы Түрік әлемі зерттеулер қорынан, Аяз Тахир Түркістан Еділ Орал қорынан, Баймырза Хайт кітапханасынан түрік дүниесіне қатысты сирек басылымдар, каталог, журналдар сыйға алынды.

Түркиялық қандасымыз Сыдықхан Ұлычай сирек басылымдар мен «Иеңи Түркістан» журналының бірнеше санын сыйға тартты.

Орталық еуропалық университетінің Ашық қоғам архивінен «Свободная Европа», «Свобода», «Би-би-си», «Голос Америки» радиоларынан берілген хабарлар мәтіні, шетел баспаларында жа­рия­ланған зерттеу бөлімдері қызмет­керлерінің ғылыми еңбектері мен мақа­ла­лары және Мажарстанның Ұлттық кітапханасынан мажар ғалымы Генри Вамберидің «Құтадғу білік» мәтінінің тілін көне ұйғыр тілімен салыстыра отырып зерттеген ғылыми еңбегі, 1863 жылы Орта Азияға, Каспий теңізінің жағалауына жасаған саяхаты туралы, Әмудария мен Сырдария жағалауына қоныстанған халықтар тарихын зерттеуге арналған еңбектері, сондай-ақ, қазақ халқы мен мажарлардың этностық өзара байланысына арналған мажар ғалымдарының ғылыми еңбектері сатып алынды.

Гувер атындағы Соғыс, төңкеріс жә­не бейбітшілік институты архивінен Т.Рысқұловтың қолжазбалары, ақ гвар­­дияшылар офицері В.Клеммнің есте­ліктері және т.б. ХХ ғасырдың 30-40 жылдарына қатысты құжаттар алынды. Бұл архивте 1927-1934 жылдары Кеңес Одағында жұмыс жасаған амери­калық инженерлердің индустрияландыру және ұжымдастыруға байланысты есептері сақталған. Онда Қазақстанда болған Дж.Литлпейдждің жазбалары, АРА қызметкерлерінің күнделіктері, қолжазбалары, қазақтар өмірінен түсіріл­ген фотографиялар сақталған.

Финляндия Республикасының Ұлт­тық архивінен 1939-1940 және 1941-1945 жылдары Қызыл армия солдат­тары мен офицерлерінің арасынан тұтқынға түскен қазақстандық әске­ри тұтқындардың карточкілерінің көшір­мелері (электронды нұсқасы) алынды.

«Жаңа Сорбонна – Париж III» уни­верситетінің кітапханасында сақ­тал­ған Мұстафа Шоқайдың жеке архи­ві са­тып алынды, онда 1918-1939 жыл­да­­ры Ресей, Түркия, Германия, Фран­ция, Грузия, Әзербайжан, Армения, Баш­құртстан, Түркістан (Қазақстан, Өз­бек­стан, Тәжікстан, Түрікменстан, Қыр­ғызстан, Қарақалпақстан) және басқа елдердегі саяси жағдай, сол елдердің саяси қайраткерлерімен жазысқан хаттары, мақалалары және сұхбаттарының мәтіндері бар.

ФРГ Сыртқы істер министрлігі Сая­си архивінен, Бундесархив пен ГДР архивінен эмигранттық ұйымдардың тарихына байланысты материалдар, оның ішінде түркістандық мұғажырлар өкілдеріне жеке досьелер, неміс сая­хат­шыларының жазбалары және Ресей­дегі мұсылмандар туралы, Құлжа өңірі­нің Қытайға қайтарылуына байланысты Ресей мен Қытай арасындағы келіс­пеу­шіліктер, Орта Азиядағы боль­ше­визмнің, Ресейдегі орыс емес халық­тардың тарихына қатысты деректер тізімі жасалып, сұрыпталды.

М.Шоқайдың өмірі мен қызметін, оның дүниетанымын және саяси көз­қарасын тереңдетіп зерделеуге мүм­кіндік беретін «Яш Түркістан» журна­лының 67 саны демеушілер қаржысына Басхановтың жеке топтамасынан (Ұлы­британия) сатып алынды.

Орталық Азияны зерттеу жөніндегі Король қоғамының архивінен, Ұлыбри­тания Ұлттық архиві мен Британ мұра­жайының кітапханасынан Қазақстан өңіріндегі XIX ғ. соңындағы ағылшын – ресей арасындағы бәсекелестік, ұлт-азат­тық қозғалысына қатысты құжаттар тізімі анықталды.

Қазақстан тарихына қатысты материал­дар Қытай Халық Республикасының бі­рін­ші архив қорынан анықталды. Нәти­жесінде, Қытайда «Чоубань иу ши­­мо» атпен белгілі, Цзунли гэго шиу ямынь (Сыртқы істер министрлігінің келе­шек үлгісі – әртүрлі елдер істерін жалпы басқару жөніндегі кеңсе) құжат­тарымен (литографикалық фото құжаттар көшірмесі, сирек кездесетін кітаптар, журналдар) толықты. Бұнда қазақтарды қоныстандыру, қазақ хандықтарын сақ­тау туралы, олардың Синьцзян халық­тарының көтерілісіне қатысуы туралы, Қытайдың Қазақстанға қатысты саясаты туралы материалдар жинақталған. Абылай, Әбілмәмбет, Болат және басқа хандардың ұрпақтары туралы, Тезек сұлтан, Алтынсары хан, өзін өзі Хан деп жариялаған Шортан хан туралы сирек кездесетін материалдар бар.

Араб қолжазбалар институтынан, «Дар уль-кутуб ва-л-васаик ал-каумия» (Ұлттық кітаптар мен құжаттар үйі) қорынан IX-XIII ғ. араб ғалымдары, тарихшы, саяхатшылары Ибн Хордадбек, әл-Хамадани, әл-Қазуини, әл-Мақдиси, әл-Масуди, Сухраб, әл-Идриси, әл-Истахри, ибн Хаукал, ибн Рустенің сирек кездесетін шығармалары, ғылыми айналымға түспеген түркі тайпаларының әскери өнеріне қатысты орта ғасырлық қолжазбалардың, ортағасырлық карталар­дың көшірмелері алынған болатын.

Мысыр ұлттық кітапхана қоры мен архивіндегі шағатай, парсы, тарихи осман тілдеріндегі 23 мың қолжазбалар мен шығыс басылымдарының көрсеткішін жасаған библиограф, ориенталист, тегі қазақ, жеті тілді меңгерген (пушту, француз, парсы, араб, түрік, қазақ, өзбек) мы­сыр­лық ғалым Насролла Мубашшир ат-Таразидің (15.03.1922 – 20.04.2002) жеке қоры сыйға тартылды, Ат-Таразидің қорында түрік қолжазбаларының каталогы, өлеңдері, еңбектері, фотосуреттері жинақталған.

Қазақстан тарихына қатысты шетел деректерінің бірыңғай дерекқорын құру және тарихымызға қатысты құжаттар мен қолжазбаларды анықтау, жинау жө­нін­дегі жұмыстарды әдістемелік қам­та­масыз ету және үйлестіру, оларды археографиялық сипаттау мақсатында Қа­зақстан Республикасы Үкіметінің №183 қаулысымен 2005 жылдың 1 нау­­ры­зында «Археография және дерек­тану ұлттық орталығы» құрылды. Бұл Орталық Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылы 31 мамырдағы № 321 қаулысымен «Қолжазбалар мен сирек кітаптар ұлттық орталығы болып қайта құрылды.

Шетел архивінен жинақталған дерек­тердің басым бөлігі тарихи архив – Қа­зақстан Республикасының Орталық мем­ле­кеттік архиві мен Қазақстан Рес­пуб­­ликасы Үкіметінің 2006 жылғы 19 шілдедегі № 692 қаулысымен ашыл­ған Елордадағы тәуелсіз ел тарихын жи­нақ­тайтын, сақтайтын және ұрпақ­тан ұрпаққа жеткізетін «Қазақстан Рес­пуб­ли­касының Ұлттық архиві» (ресми ашылуы 2006 ж. 14 желтоқсан) қорында сақтаулы.

Архивтерде құнды құжаттардың жи­­нақталуына тарихшы ғалымдар, шығыс­танушылардың үлкен шоғыры көмек көрсетті. Бұл істің бастауында архивистермен бірге тарихшы-ғалымдар К.Л.Есмағанбетов, М.Қойгелдиев, В.З.Галиев, Г.К.Көкебаева, Б.Аяған, қытай, моңғол деректері бойын­ша К.Ш.Ха­физова, Қ.Сартқожа, Н.Мұха­медхан, Ж.Ошан, араб, түрік деректері бойынша Ә.Дербісәлі, Б.Көмеков, Б.Батыршаұлы, Ж.М.Тулибаева, Д.Есен­жан, Д.Қыдырәлі, Ы.Палтөре, Н.Ба­зыл­хан, армян-қыпшақ деректері бойынша С.Кудасов, А.Н.Гаркавец керек кезінде ақыл-кеңесін беріп, керек кезінде архив қоймаларында отырып, іздестіру жұмыстарын жүргізді. Қазақстан тарихына қатысты шетел деректерін іздестіру, жинақтау ісіне өз үлесін қосты.

Архивтанушылар да өз кезегінде шетел архивтері мен ғылыми мекемелерінен, кітапханаларынан алынған деректерді топтастырып «Ақпараттық анықтамалық. Қазақстан тарихы шетел мұрағаттарында» атты анықтамалықтың 8 томын шы­ғар­­­ды. Аталған анықтамалықта Ре­сей­­дің федералды архивтерімен қатар, Та­тарстан, Башқұртстан Респуб­лика­лары­ның ұлттық архивтері, Ал­тай өлкесі, Астрахань, Новосібір, Түмен, Омбы, Орынбор, Свердловск (Ека­те­ринбург қ.), Челябі, Тобыл мемле­кеттік архивтері мен Армения, Беларусь, Ватикан, Мажарстан, Германия, Грузия, Египет, Италия, Ис­па­ния, АҚШ (Гувер архиві), Қытай, Поль­ша, Түркия, Өзбекстан, Франция мем­лекеттерінің архивтері мен кітапхана, ғылы­ми мекемелер қорларында жатқан Қа­зақ­стан тарихына қатысты құнды құ­жат­­тардың тізімін жарыққа шығарды. Анық­тамалықта құжаттың орны нақты көрсетілген, көшірмесі алынған болса Қазақстанның архивіне сілтеме жасалған. Аталған анықтамалық та­рих­шы-ғалымдар мен архивистердің зерттеулеріне бағыт-бағдар беретін құнды құрал болып отыр. Жинақталған құжаттар негізінде ғылыми жұмыстар, құжаттар жинақтары жариялануда.

Ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік мұрағаттар дүниесіне елеулі іргелі зерттеулер жүргізуге бағыт­талған «Архив – 2025» жеті жылдық бағдарламасы аясында жұмыс жалғасуда.

Қазақстан Республикасының Прези­денті Қ.К.Тоқаев «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» мақаласында «Әрбір халық өзінің арғы-бергі тарихын өзі жазуға тиіс. Бөтен идеологияның жетегімен жүруге болмайды. Ұлттық мүдде тұрғысынан жазылған шежіре ұрпақтың санасын оятып, ұлттың жадын жаңғыртуға мүмкін­дік береді», дейді. Рас, Тәуелсіз елдің тарихын өз елінің тарихшысы жазады, сүйенері – архив, сондықтан ұлт тарихын санаға сіңіру ісінде архив қорын сақтау мен байыту қажеттілігі, маңыздылығы арта береді.

Ғазиза ИСАХАН,

Нұр-Сұлтан қаласы 

Мемлекеттік архиві ғылыми-зерттеу бөлімінің басшысы