Ұлт руханиятының қазынасына айналған құнды қос кітап мұражайға қайдан келді, енді соған тоқталайық.
Ахмет атамыз Қостанай облысы Жангелдин ауданы Ақкөл ауылында өмірге келген. Ақкөл – айналасы 50-60 шақырымға созылған, балығы тайдай тулап, аққу ұшып, қаз қонған үлкен көл. Көрнекті қайраткер туған жеріне шамамен соңғы рет 1926 жылы табаны тиіпті. Одан кейінгі өмір деректеріне үңілсек, ардақты азамат 1929 жылы Алаш арыстарымен бірге Алматыда қамауға алынып, сол жылдың соңында Мәскеудегі Бутырка абақтысына жөнелтіледі. Одан әрі ол кісіні Архангельскіге жер аударып, зайыбы мен қызын Томскіге жіберді. 1934 жылы Қызыл Крест комиссиясында қызмет еткен жазушы М.Горкийдің әйелі Е.Пешкованың қолдаухатымен Алаш ардақтысы босатылып, отбасымен Алматыға оралады.
«Жангелдин мұражайлар кешені» мекемесінің басшысы Гүлбану Сәрсекенің айтуынша, Ахмет Байтұрсынұлы жары Бәдрисафамен бірге соңғы рет туған жеріне келгенде елді аралап, ауылдастарымен жүздесіп, сағынышын басады. Торғай жұрты да оларды құшақ жая қарсы алып, төбелеріне көтеріп, құрмет көрсетеді. Осы сапарында Ахаң өзімен бірге жоғарыда атаған екі кітабын ала келіп, жақын інісі Смағұлға сыйлайды.
Арада жылдар өтіп, елім деген ерлердің басына қара бұлт төнген қиын уақыт туады. 1937 жылы көрнекті тұлғаны «халық жауы» деген жазықсыз жаламен тұтқындап, кейін ату жазасына кеседі. Сұрқия саясаттың салқыны Ахаңның елдегі ағайындарына да тиеді. Сондай қиын шақта Смағұл Ахмет ағасының берген екі кітабын аман сақтап қалу үшін, ешкімге көрсетпей жасырын түрде киізге орап, жерге көмеді. Сосын ержеткен баласы Ерденге көрсетіп: «Есіңде болсын, бұл – Ахаңның кітабы. Ұлты үшін басын бәйгеге тіккен Ахмет ағамның халық жауы болуы мүмкін емес. Мен оған сенбеймін. Қазір уақыт мың құбылып тұрғанымен, заман өзгереді. Бұлтты күндердің артынан жарқырап күн шығады. Сол кезде Ахаң да ақталып, есімі елімен қайта қауышары хақ. Сонда осы кітапты қазып аласың» деп аманат етеді.
1988 жылы қазақтың бес арысы: Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов ақталып, ақ түйенің қарны жарылған күн туды. Қос арысымен қайта қауышқан Торғай елі де қуанып, сол жылы Жангелдин ауданы орталығында Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатовты еске алуға арналған үлкен жиын өтеді. Сонда Алаш ардақтыларының көзін көрген ақсақалдар мен зиялы азаматтар олардың өмір жолы мен шығармалары туралы парасатты сөз сөйледі. Әліби Жангелдин музейінің директоры, атақты педагог, өлкетанушы Ғазез Әмірханов ел адамдарына Ахаң мен Жақаңның еңбектері мен олар тұтынған заттары болса, музейге беріңіздер деп ұсынысын жеткізеді. Бұдан кейін Ғазез аға Ақкөлдегі Ахаңның туысы Ерден ақсақалдың қолында ұлт ұстазының кітаптары бар екенін біліп, ол кісіден соны сұрап барғанда, қария ашылып ештеңе айта қоймайды.
«Мен Әліби Жангелдин музейіне 1990 жылы жұмысқа орналастым. Көктем айы болатын. Ерден ақсақал мұражайға келіп, бізден «Ғазез бар ма?» деп сұрады. Қолында қағазға ораған бір зат болды. Біз ол кісіні екінші қабаттағы директордың кабинетіне нұсқап жібердік. Бір кезде Ғазез ағай бәрімізді кабинетіне шақырды. Ерден ақсақал бүктелген қағазды ашып, Ахмет атамыздың елу жылдан аса жерге көміп сақтаған екі кітабын қолына алып: «Бұл маған әкемнің тапсырған аманаты. Ол кісі «Ахмет түбі ақталады» деп айтты, айтқаны келді. Аманатқа қиянат жасағым келмеді. Енді Ахмет ағаның кітаптарын жалпақ ел көріп, жас ұрпақ тәлім алатын мұражайда тұрғанды жөн санаймын» деп көзіне жас алып сөйлегені есімде қалды. Біраз жыл жерде көміліп жатқан қымбат қазынаға жылдардың сызы тигенімен онша бүлінбеген, жақсы сақталған. Ахмет Байтұрсынұлы ұсталғанда ол кісінің қолжазбалары мен еңбектері де тәркіленеді. Елімізде «Қырық мысал» мен «Маса» жинақтарының сақталған түпнұсқасы санаулы ғана. Бір-екеу десе болады. Соның бірі – біздің музейде тұрғаны мақтаныш», деді «Жангелдин мұражайлар кешені» мекемесінің басшысы Гүлбану Сәрсеке.
«Жангелдин мұражайлар кешені» мекемесіне төрт музей қарайды, соның бірі – Ахаң мен Жақаңның әдеби музейі. 1991 жылы маусым айының басында Торғайда Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатовтың республикалық күндері дүркіреп өтті. Осы іс-шара аясында қос арыстың әдеби музейі ашылып, оған олардың еңбектері мен ел ішінен жиналған жәдігерлер қойылды. Бұл тойға Алматыдан зиялы қауым өкілдерімен бірге Ахаң мен Жақаңның қыздары Шолпан мен Гүлнәр апай да ұрпақтарымен келіп, қатысады. Сонда қонақтар ұлт ұстазының қос кітабының түпнұсқасын көріп, оның қалай сақтап қалған тарихымен танысып, керемет әсер алады.
Кеңес заманында Ахмет Байтұрсынұлының елдегі жақын ағайындары да біраз қуғын көрді, олардың ішіндегі оқыған азаматтарды лауазымды қызметке қойған жоқ. Ал әке аманатына адалдық танытқан Ерден қария ұзақ жыл Ахаң туған Ақкөлде қарапайым өмір кешіпті. Ұзақ жыл шопан болып еңбек етіп, бертінде дүниеден озған.
