Сәулелі сапар

Ал қасындағы қалқан құлақ сары бала танымал журналист, қазіргі таңда елорда тұрғыны Төлеген Жәкітайұлы. Осы орай­да сурет сырын білмек мақ­сат­пен біз әуелі бұрыннан бүйір түйістіріп, бірге жүрген Төлеген бауырымызға хабарластық.

– Бұл сурет 1998 жылдың 9 мамыр күні Алматы облысы Кербұлақ ауданына қарасты Ш.Уәлиханов ауылының ір­ге­сіндегі шағын төбешік үстінде түсірілген, – дейді Төлеген іні­міз. – Осы жылы Ұлы Жеңіс ме­рекесіне орайластырып Кер­бұлақ ауданының әкімі Ты­ныш­бай Досымбеков деген аза­мат Нұрғиса Тілендиев пен Нұр­ғали Нүсіпжановты арнайы қо­наққа шақырған болатын. Өйт­кені Нұрағаң Ұлы Отан соғы­сының ардагері. Сөйтіп, екі күн қатарынан мәртебелі меймандар ауданның құрметті қона­ғы болды. Алғашқы күні олар Сарыөзек кентінде орналасқан әскери бөлімшеге барып, концерт берді. Нұрағаның жұбайы Дариға апамыз Жетісудың тума­сы болғандықтан, күллі ауыл-­аудан атақты композиторды жезде тұтады екен. Кез келген жерде жайылып жастық, иіліп төсек болып бәйек...

Сарыөзектен аттанған күні Шоқан Уәлиханов ауылына ке­ліп қондық. Нұраға түн ауған­ға дейін көсіліп, әңгіме айтып, жұрт­­тың шерін тарқатты. Көп­шілік түн ауса да кете қойма­ды. Тегі қал­жыраған болуы керек Нұрағаң көпшілікке қарап: «Осы сендер ұйықтамайсың­дар ма?», деді. Ел сонда барып, қадірлі мейманның дем­алайық деген ишарасын түсініп тарқады. Қонақтарға басқа жер­ден ұйықтайтын орын-жай әзірлеп қойған екен. Оған Нұ­рекең барғысы келмеді, әлде үй иесінің ықыласын аттап өту­ге қимады ма, «Мен ешқайда кетпеймін, ана төргі бөлмедегі үлкен диванға төсек салып бе­ріңдер?» деді. Жұрт «Мына баланы қайтеміз?» дегендей маған қарады. Нұрекең: «Тура менің аяғыма тіреп, бұл балаға төсек салып беріңдер!» деп бұйырды. Жұрт дереу диванға тіреліп тұр­ған шкаф, бірдемелерді сүй­реп ­тастап, көлденең төсек са­лып берді. Сөйтіп, сол түні ағам­ның тобы­ғын жастанып ұйық­тап шықтым. Бірақ таңғы бес­те ұйқым шайдай ашылды. Басымды көтеріп қарасам, Нұр­ағам да ояу жатыр екен. Жа­рықтық құс ұйқылы адам еді. «Бала, оянсаң киін, сыртқа шы­ғамыз!», деді. Ауыл ішінде қол­тықтасып жүрген бізді көріп, жұрт­тың бәрі жамы­рай ұмтылды, аздан соң маңайымыз­ға адам толып кетті.

– Сізді бұл сапарға Нұрағаның өзі ертіп алды ма?

– Бұл сапардың өзі аяқасты басталды. Ол кезде «Ер Дәулет» бас­пасында қызмет атқарып жүр­дім. Таңертең жұмысқа ертерек келіп отыр едім, телефон шы­рылдады. Көтерсем Нұрғиса көкем екен.

– Әй, бала қайдасың?

– Жұмыстамын.

– Әдіресіңді айт!

– Сейфуллин мен Жұмабаев қиылысы.

– Қазір барып сені алып ке­теміз. Жолға дайындал! Са­ры­өзек жаққа қонаққа барамыз, – деді. Дереу жиналып, күре жол­дың бойында күтіп тұрдым. Келді. Көліктің тізгінінде Нұраға­ның жақсы көретін шәкірті, қазіргі таңда Қазақстанға еңбе­гі сіңген мәдениет қайраткері Самат Мәлімбай отыр. Артқы орындыққа Нұрғали Нүсіпжа­нов ағамыз жайғасыпты. Сапар осылай басталды. Атап өтер­лік дүние, Нұрғиса аға сапарға шық­қанда керемет көңілді һәм ма­ңайын жақсы әсерге бөлеп жү­реді екен. Одан кейін ол кісінің есте сақтау қабілеті жойдасыз. Жолай келе жатып «Әй, Нұрғали ана төбелер сенің әлгі табаның тілініп, қой жайып жүрген же­рің емес пе?» деп жа­таған қы­раттарды көрсетті. Нұрғали аға «Оныңыз рас, сіз қайдан білесіз?» деп күліп жатты.

Осы сапарында Шоқан ата­­мыздың басына бармай кет­кеніміз жарамас деп ға­лымның зи­ратына барып дұға оқытты. Жо­лай Қоскеліншек тауының та­биғи бітіміне қарап ұзақ там­сан­ды. Нұрағаның аузы сөйлеп отыр­са, құлағы жан-жағын қалт жібермей тыңдап, көзі қы­рандай қиядағыны шалып тү­сетін қасиеті барын осы сапарда көр­дім. Бірде, есілтіп әңгіме айтып келе жатып шопырға жалт қарап «баспа, баспа» деді. Біз ештеңе түсінбей қалдық. Шопыр жылдамдығын азайтып, жайлап жүрді. Сөйтсек, көзкөрім жерде асфальттің үстінде жорғалап бара жатқан екі тасбақаны көріп қалып, шопырға «аналарды басып кетпе» деп ескерткені екен.

Сапар аяқталғанша маған ойына түскен дүниелерді ес­кертіп, белгілетіп отырды. Нәти­жесінде, 30-40 оқиғаны түр­тіп алдым. Алматыға келген соң қойын дәптерімді ашып жіберіп, тақырыптарды айта қоямын, жа­рықтық тігісін жатқы­зып әңгі­мелеп береді. Мен қағаз­ға түсі­ремін. Нәтижесінде, Нұрағам­ның әңгі­мелері 2007 жылы «Нұрғиса Тілендиев» деген атпен жеке кітап болып шықты. Бұл бір өмі­рім­де кездескен керемет, құтты сапар болды.

– Нұрағамен қалай танысып жүрсіз?

– 1997 жылдың сәуір айы болатын. «Ер Дәулет» бас­па­сы­ның директоры Кыдырбек Рыс­­бекұлының таныс-досы әрі балуан Қуаныш Бәкірланов де­ген азамат келіп-кетіп жү­ре­тін. Осы жігіт бірде үйінің қа­сын­дағы паркте серуендеп жүр­­ген атақты композитор Нұр­ғиса Ті­лендиевпен жолығып қа­лады. Әң­гіменің реті келгенде, Қуа­ныш өзінің спортшы, ба­луан еке­нін айтса, Нұраға «Менде спорт­пен айналысқанмын, боксшы Шо­қыр Бөлекұлының алғашқы шәкірттерінің бірі болғанмын, оның сыртында соғыс басталған жылдары ел аралап, өнер көрсетіп, майданға жылу жинаған күш атасы Қажымұқанның қасында жүріп, ол кісі дем алған тұста, жиналған жұртқа күй тартып беріп, көңілін көтеретін едім» деп біраз көсілген екен.

Содан Қуаныш ағамыз «Нұ­реке, сізді халық композитор ретінде таниды. Спортшы еке­ніңізді екінің бірі білмейді. Ме­нің таныс журналистерім бар. Солар сізден сұхбат алса қалай?» деп өтініпті. Көңілденіп отыр­ған ағамыз «сол журналшың кел­сін» депті. Нұрағаның уәдесін алған Қуаныш шапқан күйі бізге келген беті екен. Мұндай сәтті қалт жібермейтін Қыдырбек Рысбекұлы «Төлеген, басқа жұ­мыстарды доғар, дереу Нұрағаға тарт» деп бұйрық берді. Нұрғиса Тілендиев ол кезде Қазақ филармониясы жанынан құрылған «Отырар сазы» фольклорлық-этнографиялық халық аспаптары оркестрінің жетекшісі еді.

Алашапқындатып филар­мо­нияға келсем, Нұраға ка­бинетінде отыр екен. Рұқсат сұрап кіріп, келген мақсатым­ды айттым. «Сіз­дің боксшы болғаныңызды жазуға келдім». Жарықтық көңілі жылып сала берді. Бетіме қарап жымиып күлді де, кабинетте отырған анау-мынау адамдарды айдап шықты. Содан жарты сағат әңгімелестік. Арада төрт күн өткенде «Жұдырығы күрзідей Тілендиев» атты мақалам «Жас Алашта» жарық көрді. Екі-үш газетті қолтықтап алып, Нұрағама желпілдеп жеттім. Бұрынғыдай емес, еркіндеумін. Ол кісі газетті бір-ақ шолып оқи салатын, түйсігіне түсіріп терең пайымдайтын адам. Мақала ұнады. Осыдан кейін ол кісі басынан өткен дүниелерді шолып-шолып маған айтады, мен онысын жазып алып газетке шығара қоямын. Сөйтіп, шығармашылық байланыс орнатып алдым. Осы шығармашылық байланыс­ты үзіп алмай, жалғастыра бе­руі­ме жазушы Қыдырбек Рыс­бек­ұлының әсері көп болды.

Ақыры бір-бірімізге бауыр бастық. Жарықтық бір күні фи­лармонияның концерт залына келе қал, сені күтіп отырмыз, деді. Салып ұрып барсам, расында сахнаға күллі оркестрді қаққан қазықтай отырғызып қойыпты. Өзі қарсы алдында буырқанып тұр. «Келдің бе бала, құлағың қалқайып қайда жүр­сің. Елу адамды күттіріп қойып? Сенің құрметіңе мына бір күйді алғаш орындатқалы отырмын» дейді. Әрине, қалжың. Музыка менің қолым емесін жақсы біле­ді. Содан дүниені дүркіретіп бір ­күй кетті. Атшаптырым залда жал­ғыз көрермен – мен. Бір заманда жаныма Нұрағаның бір шәкірті сүйкеніп келе қалғаны. «Мынау не күй?». «Терісқақпай» ғой. «Ол не?». Мынаған қай­ран күйді қор қылған Нұрағам-ай дегендей бе­тіме бедірейіп бір қарады да, ол да кетті. Сөйт­сем, Нұрғиса көкем әкесі Тілен­ді­нің күйлерін оркестр­ге тү­сі­ріп соны тыңдасын деп мені ша­қырған екен. Жарықтық айта­тын: «Тіленді менің әкем, ал әкем боп жүрген Атабай арғы атам. Екеуі ауысып кеткен. Әкем Тілендінің «Аққу» күйін еш­кімге айтпай өзіме сіңіріп кет­тім, аруағынан ұят болмасын деп қалған күйлерін халыққа та­­нытып жатырмын, деуші еді. Менің білетінім Нұраға әке қарызынан құтылды. 1997 жы­лы 17 қазанда «Отырар сазы» оркестрінің 15 жылдық концертін өткізді. Осы шарада әкесі Тілендінің «Арман», «Те­рісқақпай», «Сарыбидің Жел­мая­сы», «Ақ бөкен», «Қоянкөз ана», «Қабан жыраудың құла жор­­ғасы» қатарлы алты күйін ор­кестрге орындатты.