Коллажды жасаған Амангелді ҚИЯС, «ЕQ»
Бірнеше жыл бұрын елімізде қолға алынған «Ауыл – ел бесігі» жобасы, «Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытуға арналған «Еңбек» бағдарламасы, кәсіпкерлікті дамыту мақсатындағы «Бизнестің жол картасы», «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламаларының түпкі мақсаты да жұмыссыздықты жою мен табысты ауылдардың қатарын көбейту болатын. Алайда осы бағдарламалардың иесі әр министрлік болғандықтан да, мемлекеттен бөлінген бірнеше жүздеген млрд қаржының игерілуін қорытындылайтын ортақ үйлестірушісі болған жоқ. Бүгінде осы жобалардың жетістігі мен кемшіліктерін саралап, арадағы қажетсіз құрылымдарды қысқарту, мемлекет қаржысының мақсатты жұмсалғанын анықтау күн тәртібінде тұр.
Осы бағдарламалардың нәтижесінде, елімізде шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтардың саны 4 млн-ға жетті. Осы көрсеткіштер үлкен жетістік саналса да, кедейшіліктің батпағынан шыға алмай отырған ауылдарымыздың жағдайы мәселеге басқаша көзбен қарауды қажет етеді.
Жеке кәсіп ашқысы келген адамның айналымға жіберетін белгілі бір сомада қаржысы болуы керек. Көп жағдайда банктер көмекке келеді. Ал тұрақты жұмысы, ескі үйінен өзге ештеңесі жоқ ауыл адамының банктен несие алуына кепілдік мүлкі жарамайды, не қаржысы жетпейді. Кәсіпкерлікпен айналысқысы келген ауыл тұрғындарының басындағы жағдайды Темір ауданы Тасқопа елді мекеніндегі мысалдан-ақ көруге болады.
700 тұрғыны бар Тасқопа – аудан орталығы Шұбарқұдықтан 110 шақырым қашықтықта орналасқан шалғай ауыл. Төрт түлік өсіреді, іргесінде Ащы Ойыл өзені ағып жатыр. Төрт жылдан бері өзен суы тартылып шаруаға жайсыз болып тұр. Ауылда мал бағып, шөп шауып сататын 12 шаруа қожалығы тіркелген. Ауыл әкімі Мәрзия Қожақованың айтуынша, өз кәсібін ашқысы келген тұрғындар несие алу үшін тұрғын үйін банкке кепілдікке қоя алмайды. Себебі қабырғалары қамыстан, не лайдан құйылған ескі үйлер кепілдікке жарамайды. Ретін тауып, несие алмақ болғанда да, осы баспаналарды банктер өте арзанға бағалайды, сәйкесінше несие сомасы да айтарлықтай аз болады. Мұндай сомадағы қаржы әдетте құрал-жабдық, не шикізат сатып алуға жетпейді. Соған қарамастан, тынымсыз еңбектеніп, істің көзін тапқан ауыл адамдары белгілі бір нәтижеге қол жеткізіп те жүр. Бұл жерде жұмыссыз тасқопалықтар «Бастау Бизнес» жобасының пайдасын көп көрді. Кәсіпкерлік курстарында оқып, жобасын сәтті қорғаса, мемлекеттен 690 мың теңге қайтарымсыз грант беріледі. Осы ауылдың үш тұрғыны өткен жылы грант алып, оған сүтті ешкі, сауын сиыр сатып алса, үшінші кәсіпкер киіз үй құрастырып, қазір оны жалға беріп табыс тауып отыр.
«Өткен жылдың соңында ауылға газ тартылды, құрылысы аяқталуға жақын «Атырау – Ақтөбе» тасжолы Тасқопаның іргесінен өтеді. Ауылға газ келген соң бір ауылдасымыз монша, наубайхана ашуды жоспарласа, тағы бірі Атырауға баратын жол бойында көлік жөндейтін орталық ашқысы келеді», дейді ауылдық округ әкімі.
Осыдан көрініп тұрғандай, жұмыссыз, басы артық қаржысы жоқ ауыл адамына ең тиімдісі – «Бастау Бизнес» жобасы. Осы бағдарлама операторы – Ауыл шаруашылығы министрлігі, ал «Атамекен» кәсіпкерлер палатасы қаржылай емес қолдау көрсетеді. 2019 жылдан бастап ел аумағында іске асырылып жатқан осы жобаның мақсаты – табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен аз жұмыссыздарды, өзін өзі жұмыспен қамтығандарды, техникалық және кәсіптік білімі жоқ немесе біліктіліктері төмен жұмыс орындарында істейтін азаматтарды оқытып, өз кәсіптерін ашуға көмектесу. Үш жылдан бері кедейліктің ең шегінде күнкөрістері өте төмен мұқтаж жандарға, соның ішінде жұмыссыз қыз-келіншектерге жақсы қолдау болды. Бірақ осы жылдар ішінде бағдарламаның кемшіліктері де байқалды. Ең негізгі кемшілік – грант қаржысына қадағалаушы мекемелер тарапынан дұрыс бақылау болмады. Бағдарламада грант қаржысы тек құрал-жабдық сатып алуға жұмсалсын деген қатаң шектеу болмағандықтан, кейбір жандар есепшотына түскен соманы бірден қолма-қол ақшаға айналдырып, басқа мақсаттарға жұмсаған. Мәселен, грант қаржысы бұрынғы қарыздарын жабуға кетті, той өткізіп, смартфон сатып алғандар да бар. Бұл бір жағынан көп адамда қаржылай сауатсыздықтың жоқтығын білдірсе, екінші жағынан мемлекеттің қаржысын тегін үлестіріп жатқандай көрген масылдық психологияның көрінісі. Оның үстіне «Бастау Бизнес» бойынша екі жылдан соң қайтадан грант алуға өтініш білдіруге болатындықтан, көп адамдар мемлекеттің осы қолдауын екі жыл сайын тегін ақша үлестіретіндей көретіні рас.
«Бастау Бизнес» жобасымен қойдың жүнін жуып-тазалап, жүн түтетін жабдық сатып алуға грант алған бір тұрғынды ауылына іздеп бардық. Сол жолы осы азаматты ауылынан таба алмай, күтіп-күтіп қайтып кеттік. Бір ауылды қырық айналсақ та бізден қашып жүрген кісімен жолықтыруды ауыл әкімінен сұрасақ та, нәтиже шығара алмадық. Қайтар жолда қайтарымсыз грант алғандардың қаржысына қоғамдық бақылау керек деген ой түйдік. Турасын айтқанда, грант алған бойы бизнес жобасында көрсетілген қажетті құрал-жабдықты сатып алғанын дәлелдеуі тиіс. Олай етпесе қаржыны кері қайтаруы керек. Өкінішке қарай, осы салада талап күшеймесе, бейберекет қаржы жұмсап, қағаз жүзінде ғана кәсіп ашушылар қатары азаймайтын тәрізді. Кез келген істе жауапкершілік болмаса, түпкі нәтиже көрінбейтіні анық. Осы жағынан қарағанда бүгінде 600 мың теңгеге жарақты жабдық келмейтіні белгілі. Инфляция, бағаның көтерілуін ескере отырып, жұмыссыз жандардың кәсіп ашуы үшін берілетін қайтарымсыз грант бағасын 1 млн теңгеге дейін ұлғайту қажет болар.
«Бизнестің жол картасы-2025» мемлекеттік бағдарламасының кәсіпкерліктің дамуына ықпалы зор болғанын айта кету керек. Бағдарламаның ұлттық операторы – Ұлттық экономика министрлігі. Өңірлерде кәсіпкерлік басқармалары мен бөлімдері, «Атамекен» ҰКП, «Даму» қоры өзара байланыста жұмыс істейді. «БЖК-2025» бағдарламасының негізгі мақсаты – қала және ауыл кәсіпкерлеріне қаржылай көмек беріп, жаңа жұмыс орындарын ашуға көмектесу, өңдеу өндірісін қолдау арқылы кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін қалыптастыру. Осы көпсалалы бағдарламаның түпкі нәтижесі – 2025 жылға дейін елдің ішкі жалпы өніміндегі шағын және орта кәсіпкерлік үлесін 33,8%-ға жеткізу.
Ақтөбе облыстық кәсіпкерлік басқармасының басшысы Нұрхан Тілеумұратовтың айтуынша, соңғы жылдары «БЖК-2025» мемлекеттік бағдарламасына енгізілген төрт өзгеріс өңірдегі кәсіпкерліктің жандануына ықпал еткен.
«Бұл өзгерістердің қатарына субсидиялау, кепілдік беру, жетіспейтін инфрақұрылымдар жүргізу және қайтарымсыз грант тағайындауды жатқызамыз. Нәтижесінде, өңірде ШОБ-пен айналысушылар саны артты. Кәсіпкер үшін ең маңыздысы – қаржылай қолдауға қол жеткізу. «Даму» қоры кәсіпкердің екінші деңгейлі банктерден алған несиесін субсидиялайды және кепілдік береді. Бұл қалайша жүзеге асырылады? Мәселен, кәсіпкер екінші деңгейлі банктен 20 млн теңге несие алғысы келді. Қазіргі уақытта банктер несиені 14,85% жылдық мөлшерлемемен береді. Енді кәсіпкер банктен алған несиесінің 6%-ын өзі, ал «Даму» қоры 8%-ын төлейді. Әрине, 6%-дық несие мөлшерлеме кез келген кәсіпкерге қолайлы. Өйткені бүгінде нарықта 6 пайыздан арзан несие жоқ. Бұл – бір. Ал кепілдендіру бойынша мемлекеттік қолдау былайша жүзеге асырылады. Кәсіпкер банктен 20 млн теңге сомасында несие алуды жоспарласа да, кепілдікке қоятын жылжымайтын мүлкі несие сомасына жетпей қалуы мүмкін. Себебі көп жағдайда банктер жылжымайтын мүлікті нарықтағы бағасынан арзанға бағалайды. Бұл жерде де «Даму» қоры кәсіпкерге көмекке келіп, жетпей тұрған 10 млн теңге үшін банк алдында кепілдік береді. Бірнеше өңірлік қаржы институттарының жан-жақты жүргізген жұмыстарының нәтижесінде Ақтөбе облысы 2021 жылдың қорытындысы бойынша ШОБ кепілдендіру мен субсидиялаудан елімізде бірінші орынға шықты. Бұл «Даму» қорының ресми мәліметі», дейді Н.Тілеумұратов.
Айта кету керек, 2021 жылы Ақтөбе облысында «БЖК-2025» бағдарламасы бойынша 2 096 кәсіпкердің жобасы субсидияланып, 1 931 жобаға кепілдік берілді. 2019 жылы несиені субсидиялау мен кепілдік беруде өңірде шағын және орта кәсіпкерліктің 430 жобасы, 2020 жылы 2 108 жобасы, 2021 жылы 4 мыңнан астам жобасы қолдауға ие болды.
Кәсіпкерлікті дамытуға арналған бағдарламалардың саны жағынан көршілерімізден алға кеттік десек те, жоғарыда атап өткеніміздей, сапасы жағынан және бақылаудың жеткіліксіздігінен ақсап жатырмыз. Сол үшін де әр министрліктің босағасында жүрген мемлекеттік бағдарламалардың ортақ үйлестірушісі және ортақ платформасы құрылуы керек деген ойдамыз. Себебі бюрократиялық кедергілердің кесірінен көптеген тамаша жоба қолдау таппай келеді. Мемлекеттік қолдауға ие болған кәсіпкерлердің ортақ мәліметтер базасы ашық және қолжетімді болуы тиіс. Біз қалай болғанда да, кәсіпкерлік дамымайынша елдің дамуы болмайтынын жақсы түсінуіміз керек. Бұл сала елдің қазынасын ұлғайтып, жұмыссыздықты азайтатын, экономиканың барлық секторын қозғалтатын күш екенін бағалай алмай жүрміз. Анығы сол, елімізде кәсіпкерлікті дамытуға жаңа саясатты қолға алып, қолданыстағы мемлекеттік бағдарламаларды саралап, озығын алып, тозығын тастауымыз керек. Қазір осы бағытта жұмыла жұмыстанғанымыз жөн.
Ақтөбе облысы
