Ержан Мақпышұлы: Шыңғыс ханның «Түменбасы» болу бақыты бұйырды

– Ереке, алдымен жеке өмір тари­хыңызды қысқаша таныстырып өтсеңіз?

– Мен 1963 жылы Үрімжі қаласында дүниеге келіппін. Әкем – Мақпыш Болатбеков 40-жылдардың аяғында Үш аймақ төңкерісіне қатысқан, үкіметке еңбек сіңірген белгілі тұлға. Осы кісі ертеректе қызмет бабымен Іле Қазақ автономиялы облысының орталығы Құлжа қаласына қоныс аударған екен. Мен осында орта мектепті бітірдім. Одан кейін тағдырдың жазуымен Бейжің қала­сындағы Қытай мемлекеттік драма институтының актерлік бөлімін 1986 жылы тәмамдап, Шыңжан өлкелік опера театрында әртіс болдым. 1991 жылы білім жетілдіру мақсатымен Алматыдағы Т.Жүргенов атындағы Өнер институтында оқып, оның режиссерлік бөлімін ойдағыдай аяқтадым. Әйелім жоғары оқу орнында оқытушы. Екі балам бар.

– Өнер саласында жүргеніңізге ширек ғасырдан асып барады екен, алған атақ, сіңірген еңбек дегендей бірдемелер бар шығар?

– Бар, әрине. «Қытайдың екінші дәрежелі әртісі» деген атағым бар. Ол сіздердегі «Еңбек сіңірген әр­тіс» ата­ғымен деңгейлес. Одан бас­қа Қытай­дың киногерлер одағы, теле­өнерпаздар одағы, драмашылар одағы дегендерге мүшемін. Бұл мүшелік – біз жақта әжептәуір беделге баланады.

– Енді негізгі тақырыпқа оралайық. Сізді, көп сериялы «Шыңғыс хан» фильміне түсуге кім шақырды?

– Мені бұл фильмге түсуге Ішкі моң­ғол­дың мемлекеттік киностудиясы ресми түрде өздері шақырды. Қытайда өте талантты Ваң Вын Жие дейтін атақты режиссер бар. Ол көп сериялы «Шың­ғыс хан» фильміне бас режиссер болып бекіген екен. Осы адамның қалауы бо­йынша барып қалдық.

– Ол сізді бұрыннан білуші ме еді?

– «Бәріміздің илегеніміз бір тері­нің пұшпағы» дегендей, ол кісі мені бұрыннан білетін. Оған дейін де біршама фильмде ойнап, әртіс ретінде ысылып қалған едім. Рөлдерге әртіс таңдауды үйлестіретін арнайы құрылған алқа мүшелері бар екен, солардың ұйғаруы бойынша әркімге рөл бөліп беретін тәртіп орнапты. Шынымды айтсам, бұл жерде тамыр-таныстық деген жүрмейді. Тек талантың болу керек.

– Наяха ноянның рөлін сіз өзіңіз таңдап алдыңыз ба, әлде режис­серлердің шешімі ме?

– Маған үш рөл ұсынды. Біріншісі – Темүжиннің үш рет серттескен досы, әрі өмірде бақталасы болған, орта ғасыр­да моңғол үстіртіндегі дарынды қол­басшылардың бірі – жажират Жаму­қаның рөлі, екіншісі – аса дарынды қол­басшы жалайыр Мұқылайдың рөлі, үшіншісі осы Наяха сардардың рөлі болды.

– Неліктен Наяханы таңда­дыңыз?

– Жоғарыдағыдай үш рөлге ұсыныс түскеннен кейін олардың тағдыр-тала­­­­йын біліп, жете танысу үшін қаған тарихына қатысты жазылған шығармаларды тауып алып, күндіз-түні бас алмай оқы­дым. Сол дәуірдегі көшпенділер өмі­рін, моңғолдардың салт-дәстүрін терең зерттеуге кірістім. Осыдан кейін түсін­ген дүниелерімді түйсігіме салып, бойым­дағы әртістік өнеріме шақтап көрсем Наяханың рөлі оң жамбасыма келетін сияқты. Екіншіден, менің ат құлағында ойнайтын шеберлігім көп септігін тигізді.

– Сіз образын сомдаған Наяха ноян деген кім?

 – «Моңғолдың құпия шежіресі» атты көне тарихнаманың 220-тармағында жазылған дерекке сүйенсек: моңғол­дың боржығын руымен аталас тайшы­ғұттардың рубасы Тарғытайға қарасты бұқараның ішінде Шіриет атты ақсақал болған. Осы қарияның жаугершілікке әбден төселген Алық және Наяха атты екі ұлы бар екен. Бір күндері Тарғытай бастаған тайшығұттар Темүжиннен жеңіліп тоз-тозы шығады.

Осы оқиғадан кейін бір топ жасағымен тау-таста бас сауғалап жүрген Тарғытай ғайыптан жаңылып Шіриет қария басқарған топтың қолына түсіп қалады. Шежіре деректе Тарғытай өте семіз адам делінеді. Оны ат көтере алмағандықтан қос күлік жеккен екі доңғалақты арбамен жүреді екен. Осылай қолға түскен Тарғытайды құтқарып алу үшін бір топ аламан жасақ Шіриеттің азғана адамдарына шабуыл жасайды. Шайқасуға адамы аз Шіриет қария белдігіне бай­лаған қысқа қанжарын суырып алып, қырылдап жатқан Тарғытайдың өңе­шіне тақап тұрып айғай салады: «Сендер шынымен шабуыл жасап, ме­нің балаларымның бір тал шашына тиісер болсаңдар мына сардарларыңды қолма-қол бауыздаймын!» дейді. Оның сыртында: «Мына қызыл көз шалға жоламаңдар, мені өлтіреді, кетіңдер!» деп Тарғытай ойбайлайды.

Ақыры Тарғытайды қолға түсірген топ: «Бұл – Темүжиннің қас жауы, тірідей алып барып, соның қолына та­быс­тайық!» деген шешімге келеді. Сол сәтте ат үстінде тұрған Наяха: «Бұл жаман да болса біздің ханымыз емес пе еді. Оны жауына ұстап беру адамгершілікке жатпайды. Ханға опасыздық жасау ата-баба салтында жоқ» деп босатып жі­береді. Өздері күш қосып, қызмет қылу үшін Темүжинге қосылады. Бұл – 1190-шы ит жылы болған оқиға.

Арада 16 жыл өтіп, 1206 жылы Те­мүжин «Шыңғыс хан» атанып, ұлысты басқару құрылымын жасақтағаны туралы «Моңғолдың құпия шежіресінің» 202-тармағында нақты жазылған. Осында бектікке тағайындалған 95 адамның есімі аталады. Оның сыртында «алтын ұрықтан» тарайтын 88 адамды ерекше мәртебеге ие еткен. Ең соңында осылардың бәрін біріктіріп үш түменге бөлген. Олар: оң қанат түмен, сол қанат түмен, орта түмен деп аталған. Былайша айтқанда, бүкіл мемлекеттік құрылымды үш аймаққа бөліп үш адамға басқартқан. Осылай: оң қанат түменбасына Боршы ноян, сол қанат түменбасына жалайыр тайпасынан шыққан Қиынгуа ақсақалдың үлкен ұлы атақты Мұқылай тағайындалады. Келесі орта түменбасына біз сөз етіп отыр­ған Шіриет шалдың баласы Ная­ха тағайындалады. Орта түменнің ерек­шелігі – оның міндетіне Ұлы қаған ордасын қорғау ісі қоса жүктелген.

Осы тағайындау кезінде Шыңғыс хан: «Менің қас жауым, оңбаған Тар­ғытайға кеңшілік жасаған адам маған адал қызмет етпеуі мүмкін бе? Өз ханына адал болу адамгершіліктің шыңы. Наяха ноян – менің отымды көсеп, күлімді шығарды, көңілімнен шықты, орта түменді соған сеніп тапсырамын!» деп, айтқан жарлығы шежіренің 220-тармағында нақпа-нақ жазылған екен.

Одан кейін әйгілі тарихшы Рашид-ад диннің «Жами-ат тауарих» атты туын­дысының екінші кітабында: «Наяха ноян – барин тайпасының адамы. Моңғол ұлысында Мұқылайдан кейінгі екінші адам осы болатын» дейді.

Наяха ноян 120 жастан асып дүние­ден өткен. Ұлы Моңғол ұлысының тарихында шешуші рөл атқарған – бес Ұлы құрылтайдың бәріне қатысқан дүниедегі жалғыз адам ретінде ерекше құрметтелген. Олар – алғаш 1206 жылы Шыңғыс хан таққа отырған бірінші құрылтай, одан кейінгісі 1211 жылы Алтын елін жаулап алу туралы мәселе қаралған екінші құрылтай, 1219 жылы Орта Азияны жаулап алу туралы мәселе қаралған үшінші құрылтай, 1227 жылы Шыңғыс хан өліп, орнына Өгедейді хан сайлаған төртінші құрылтай, ең соңында Өгедей өліп, орнына Мөңкені хан сайлаған бесінші ұлы құрылтай. Әрі Шыңғыс хан дүниеден өткенде қасында болған азғана адамдардың бірі ретінде аты аталады.

– Егер де сізге «Шыңғыс ханның рөлін ойна!» десе, қолыңыздан келер ме еді?

– Неге келмейді, қатырып тұрып ойнап берер едім ғой. Бірақ о баста «Шыңғыс ханның рөлінде ұлты моңғол адам ойнайды» деп келісіп қойған екен. Оның үстіне әріптесім Басын мырза бұған дейін ұлы қағанның рөлін бірнеше рет бейнелеп танылған әртіс еді. Оның тарихи зердесі мен білімі өте дамыған, алғырлығы ерекше жаратылған жан. Алғаш 80-жылдардың аяғында Ішкі моңғолдың киностудиясы екі сериялы «Шыңғыс хан» атты көркем фильмді жарыққа шығарған болатын. Осында ұлы қағанның рөлін осы Басын ойнаған. Одан кейін де бірнеше рет қысқа метражды фильмдерде, драмалық қойылымдарда Шыңғыс ханның рөлін сомдап, әбден толысып, пісіп-жетіліп тұрған дер шағы еді. Шыңғыс хан бабасын армансыз ойнап шықты.

– Ереке, фильмдегі сардарлар мен жауынгерлердің сауыт-сайман, киім-кешегін жасаған кімдер, топырлап жүрген атты әскердің барлығы кәсіби әртіс емес шығар?

– Фильмді түсірмей тұрып қатардағы шеріктен бастап, сардарларға дейін қандай киім киеді, қару-жарағы қандай болады, осының бәрі орта ғасырдағы көшпенді тайпалардың өмір-салтына сай ма? Осы мәселелер жөнінде үлкен алқа құрылып, әрбір заттың суретін салып, оны ресми түрде бекітіп отырды.

Жалпы осы фильмді түсіруге 60,5 миллион қытай юаны жұмсалған екен. Ал киім-кешек, қару-жарақты «Шы Чи» атты корпорация өз мойнына алды. Олар сол дәуірге сай 5000 киім тігіп, 3000 соғыс құралын жасап шығарды. Әрі мыңдаған мініс ат дайындап, 300 киіз үй әзірледі.

Шыңғыс ханның атты жасағының рөлін атқарған жергілікті жердің қара­пайым тұрғындары. Соғыс көрінісіне де қатысқан солар. Фильм түсіру барысында туындаған қиындықтардың негізі осы адамдардың кәсіби шеберлігінің жоқтығынан болып жатты. Бұлардың қимылы мен режиссердің талабы үйлес­пей, күнделікті кино түсіру нормасы орындалмай қалған кездер көп болды. Әсіресе, негізгі рөлдегі тұлғалармен бір­лесіп қимылдау жөнінде көп сабақ үй­ретуге тура келді. Осы жұмыстар көмек­­ші режиссер ретінде маған жүктелді.

– Сіз «көмекші режиссер» міндетін қоса атқардыңыз ба?

– Көмекші режиссер міндеті менен басқа да бірнеше адамға жүктелді. Менің міндетім – соғыс жағдайындағы қимыл-қозғалыстардың техникалық шеберлігін жетілдіру болды.

– «Соғыс жағдайы» демекші, фильм түсіру барысында төтенше қауіп-қатер ұшырасқан жоқ па?

– Фильм түсіру барысында кездесуі мүмкін оқыс оқиғалар ескеріліп, мемлекет тарапынан екі адамның өліміне квота белгіленіп, тіпті төленетін құны­на дейін қаражат бөлініп қойылды. Бірақ Құдай сақтап, адам шығыны болған жоқ. Есесіне, күн сайын екі-үш адам әртүрлі жарақат алып отырды. Фильм аяқталғанға дейін 56 мәрте жедел жәрдемнің көмегіне жүгінуге мәжбүр болдық. Шілденің ми қайнаған ыстығында 40 кило тартатын сауыт-сайманын көтеріп жүре алмай естен танып, құлап қалатын оқиғалар қалыпты көрініске айналды.

– Сізге көмекші режиссер ретінде басқа қандай жұмыстар жүктелді?

– Шыңжаң-ұйғыр автономиялы ра­йонынан көп әртісті іріктеп-сұрыптап, рөлдерге қабылдау маған жүктелді. Олардың ішінде ШҰАР-дың ұйғыр опе­ра және балет театрының әртісі Мұ­хамед Шарип дейтін ағамыз найман Таян ханның рөлін ойнады. Тағы бір ұйғыр бауырымыз Нұрадил дейтін азамат Хорезм шахы Мұхамедтің рөлін ойдағыдай шығарды.

– Фильм қанша уақытта түсіріліп бітті?

– Фильм 1998 жылы шілде айында Ішкі моңғолдың Шиленхот аймағында басталып, 1999 жылдың тамыз айында түсіріліп бітті. Негізгі рөлдерде ойна­ған қырыққа тарта әртіс пен екі жүзге жуық кино мамандары «қар жастанып, мұз төсеніп» жүріп еңбек етті. Тү­сірі­ліп біт­кеннен кейін 6 жылға жуық сүзгі­леуден өтіп барып, 2005 жылы көрсетіле бастады.

– Не себептен соншама уақыт сүзгіленді?

– Біріншіден, орта ғасырда әлемде Шыңғыс хандай әйгілі адам болған жоқ. Сол себепті, сол дәуірдегі барлық деректерде оқиғалар хронологиясы тізбектеліп жазылған. Тек орта ғасырдағы моңғол тарихына қатысты «Моңғолдың құпия шежіресі», «Алтын шежіре», «Көк кітап», «Асыл шежіре», т.б дүниелер бар. Оның сыртында қытайдың көне архивтерінде қаншама дүниелер жатыр. Осының бәрін сәй­кестендіру қажет болған шығар. Екін­шіден, қалай десек те Шыңғыс әскері Қытай елін тырп еткізбей бағындырды. Сол тарихты қа­лай беру керек. Үшін­шіден, фильмде аты аталып, түсі түстелетін ру-тайпалардың ұрпағы көзі тірі жүріп жатыр. Олар бү­гін­гі сая­­­си өмір тұрғысынан қалай қа­райды. Ха­лық­аралық дау-дамай туып кетпей ме? Одан кейін бүкіл әлем «жауыз» санап келген Шыңғыс хан аса ақылды, мейірімді, шапағаты мол, әділ адам екен. Осыны дәлелдей алатын тарихи құжат бар ма?

Міне, осыдан барып фильм алты жылдай жатып қалды. Небір дүние тарихын жетік білетін «қасқа бастардың» сүзгісінен өтті. Мұрағат материалдары мен оқиғалар сәйкестігі қаралды, сөйтіп барып жарыққа шықты.

– Алғаш эфирге шыққанда Қытай халқы қалай қабылдады?

– Тұңғыш рет 2005 жылы Қытай елінің орталық телеарнасынан ханзу тілінде көрсетілді. Халық өте сүйсініп қабылдады. Қытай – көп ұлтты мемлекет, әрі фильмде аты аталып, түсі түс­телген тайпалардың үрім-бұтағы күні бүгін аман-есен өмір сүріп жатыр. Олар­дың тарихи зердесі тың, бүлінбеген, әрі түп шежіресін біледі. Әр халық осы фильмнен өзінің өткен тарихының сорабын аңғаратындай ортақ ізденіс пайда болды.

Екіншіден, көзі қарақты көрермен орта ғасырдағы көшпенділер Темү­жин­нің темір тәртібінің арқасында әлемді бағын­дырған ұлы рухына сүй­сінді. Фильмде әр сәт сайын қай­тала­нып, көз­ге ұрып тұратын орданы бас­қару ісін­дегі дала демократиясы көрер­менге қатты ұнады.

Іле-шала фильм қазақ, моңғол, корей, тибет, ұйғыр тілдеріне аударылды. Бір аптаның ішінде Тайвань, Гонконг, Сингапур телеарналары көшіріп көрсет­ті. Кешікпей ағылшын тіліне аударылып АҚШ-та көрсетілді. Осылай компакт дискілерге жазылып әлемге тарап кетті.

– Осы фильмге түскеннен кейін сізді қошеметтеушілер саны көбейген шығар?

– Шетелдік көрермендер Бейжіңдегі орталық мемлекеттік киностудияға рахмет айтып, менің атыма құттықтаулар көп жіберді. Оның бір данасын студия­дағылар өзіме жолдап тұрды. Осы фильм менің шығармашылық жолым­ды ашты. Іле-шала 2000 жылы Корея мемлекетімен бірлесіп түсірген «Сайыс­кер» атты фильмде тайпа көсе­мі­нің рөлін сомдадым. Одан кейін 2001 жы­лы Голливудтың Коломбия студиясы түсірген «Ғаламның батыры» киносында тағы да тайпа көсемі болып ойнадым. 2002 жылы түсірілген 50 сериялы «Қожанасыр» телефильмінің атқарушы режиссері қызметін атқардым. Келесі 2003 жылы «Зуо Зуң Таң» атты 30 сериялы фильмде бас рөлді сомдадым. Осылай жыл сайын бос өткен күндерім болған жоқ. Соңғы рет Гонконг студиясы түсірген «Маска» фильмінде патшаның рөлін ойнадым.

– Осындай бір толысқан ша­ғыңызда қазаққа қатысты жақсы бір туын­ды жасау жоспарыңызда жоқ па?

– Осы сіз айтып өткен дүние мені күндіз-түні мазалап жүр. «Қазақты танытатын бір туынды қалай жасаймын» деп, ойсоқты болып жүрген жайым бар. Көп жыл бұрын Бейжің қаласындағы ұлттар баспасынан жазушы марқұм Рахымжан Отарбаевтың «Соғыстың соңғы бомбасы» атты шығармасы қытай тілінде және төте жазу негізінде қазақ тілінде жарық көрді. Кітаптағы оқиғалар өте қызықты. Осыны кинодрама тіліне айналдырып, «Соғыстың соңғы жылдары» және «Бес қасқа беріш» атты екі фильм дайындап қойдым. Сценарийі де жазулы дайын тұр. Болашақта фильм түсірсем деген жоспарым бар.