Синофобия кең тараған елдер қатарына Оңтүстік-Шығыс Азия елдері: Сингапур, Малайзия, Вьетнам, Лаос, Таиланд, Индонезия және т.б. жатады. Синофобия сонымен қатар қытай этносы тығыз орналасқан диаспоралар тұрып жатқан жерлерде көптеп кездеседі. Қытай қаупі Қытайдан тыс жерлердегі қытайлық миграцияның ұлғаюына деген үрейден де туындап отырады. Сондай-ақ мұның туындау себептеріне коммунистік партия басқаратын Қытай билігіне деген шетелдіктердің жеккөрушілік пен түсінбеушілік пиғылдарын да айтуға болады, әсіресе бұл үрдіс Батыс елдерінде айқын байқалады, оған өткен уақыттарда болған кейбір тарихи реніш-өкпелер, экономикалық бәсекелестік пен экспансиялар, Бейжіңнің өзіне жақын тартқан елдеріне жомарттықпен үйіп төгіп салып жатқан инвестициялар қаупі себеп болып отырғаны белгілі.
Қытай – біздің ел үшін сыртқы саяси және экономикалық саясатымыздағы басты әріптес. Тәуелсіздік жылдарынан бері екі ел арасындағы жан-жақты байланыстар қарқынды дамып келеді. Осы жылдар ішінде бірқатар ауқымды экономикалық жоба іске асырылды, сауда-экономикалық байланыстар жыл сайын дамуда. Екі ел арасындағы индустриялық-инновациялық ынтымақтастық бағытындағы бағдарламалар біртіндеп іске асырылып жатыр. Осы бағдарлама аясында Қазақстанға құны 28 млрд доллар болатын 51 жаңа жобаны әкелу туралы келісім нәтижелері жүзеге асырылып келеді. Олардың бірқатары іске қосылып, өндірістік дамуымызға өз үлесін қосуда.
Қазіргі таңда әлемнің әр түкпіріндегі қалыптасып отырған оқиғаларды бағамдауда, оған нақты сараптама жасауда халықаралық қатынастардың белгілі бір тәжірибесі жинақталған кезеңде өткен тарихи оқиғалаларды терең зерделеу аса қажет болып отыр.
Әлемде қалыптасып отырған геосаяси жағдайлар, алпауыт мемлекеттер арасындағы бәсекелестік күрес ұлттық мемлекеттердің болашағына ғана емес, сонымен қатар барша адамзаттың болашағына деген сеніміне селкеу түсіріп отырғаны, әлемге үстемдігін әртүрлі жолдармен іске асыруға ұмтылған алыптар арасындағы бәсекелестік күрес заманында Қытайдың болашаққа сенімді аяқ басуы бір жағынан жарқын үміт ұялатса, екінші жағынан қауіп тудыруда. Сондықтан бүгінгі таңда әлемде Қытайдың модернизациясына, үдемелі дамуына баға беретін қытайлық көзқарастағылар және оған үреймен қарайтын теріс көзқарастағылар тарапынан осы мәселе жөнінде көптеген жан-жақты зерттеу жүргізіліп келеді. Қытайлық тәжірибе баршаға қызықты, алайда дамудың негізі ретінде еуроцентристік амал орнына қытайцентристік көріністі қабылдауға әлемдік қоғамдастық әлі мүлдем дайын еместігі белгілі.
2013 жылы ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин «Жібек жолының экономикалық белдеуі» және «XXI ғасырдағы Теңіз Жібек жолы» стратегиясына кіретін «Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» деп аталатын бастамасын алғаш рет Қазақстанда Назарбаев Университетте сөйлеген сөзінде ұсынды. Осы уақыттан бері бұл стратегиялық жобаға 140-тан астам мемлекет пен аймақ назар аударып, оған қатысуға ниет білдіруде. Біздің еліміз де бұл стратегияны іске асыруда өз мүмкіндіктерін ұтымды пайдалануға ұмтылыс танытып отыр. Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» стратегиясына кіретін «Жібек жолының экономикалық белдеуі» және «XXI ғасырдағы Теңіз Жібек жолы» сияқты бастамалары өзге мемлекеттердің экономикасы мен әлеуметтік дамуына қажетті жаңа инфрақұрылымдар мен өндірістік кәсіпорындарын ашуға мүмкіндік береді. Қытайдың жаңа заманауи технологияларын, құрал-саймандарын, қаражатын, еңбек күшін пайдалану арқылы әркім өз елдерінің экономикасын дамытуға, ішкі мәселелерін шешуге мүмкіндік алады. Ал бұл үдеріс Қытайдың да тұрақты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Осы орайда Қазақстан көрші мемлекеттің мүмкіншіліктерін ұтымды пайдалана отырып, индустриялық-инновациялық дамуымыздың мақсаттарымен ұштастыру арқылы еліміздің аумағында жаңа кәсіпорындар ашу мен өндірілген өнімді Қытайға шығару арқылы екіжақты экономикалық қатынастарды және инвестициялық ынтымақтастықты ілгерілетуіне мүмкіндік алары сөзсіз.
Елімізде соңғы жылдары (пандемияға байланысты орын алған карантинге дейінгі) ішінде ет, бал, ұн сияқты дайын өнімдерді Қытай нарығына шығаруға бағытталған кешенді жұмыс жүргізіліп келді. Карантиндік-ветеринарлық талаптарға қатысты рұқсат алынған жағдайда, отандық өнім қытайлық тұтынушыларға жетуде. Қытайға жыл сайын мыңдаған тонна астық экспортталып келді. Осы орайда «Қытай халқының демографиялық өсімі ұлан-байтақ жері бар, бірақ халық саны аз Қазақстанға қауіп төндірмей ме?» деген сұрақ халықтың көкейінде тұратыны шындық. Ел ішінде Қытайға қатысты неше түрлі фобия бар. «Қытайлар бізді халық санымен-ақ жаулап алады», «алып елдің экономикасы дамыған сайын біздің экономика құлдырайды», «салған инвестициялары мен берген несиелері өскен сайын тәуелсіздігімізге қауіп күшейеді», деген пікірлер жиі айтылады.
«Қазақстандағы қытайлықтарды жек көру немесе синофобия көңіл ауанының түп төркіні қайда жатыр?» деген сұрақ отандық ақпарат құралдарында, әлеуметтік желілерде жиі көтеріліп жатады. Бұның бір себебі ғасырлар бойы көрші жатқан ел болғандықтан, тарихи түрлі байланыстар кезеңінде этникалық ксенофобия ретінде қоғамдық санаға жасанды түрде әдейі енгізілу мүмкіндігін де ескеруіміз керек. Бірақ өткен тарихи кезеңдерде, яғни жауласушы кезеңде енгізілген бұл ксенофобияның салдары қалай болатынын бүгінгі ұрпақ ойлануы керек.
Синофобия – бұл мәні жағынан алғанда, ксенофобияның бір түрі, яғни бір нәрсенің немесе бөтен біреудің әртүрлі өзгешеліктеріне байланысты (терісінің түсіне, ұлтына, т.б. белгілеріне қарай) жек көру немесе ұнатпауды білдіреді. Осының жарқын мысалы ретінде АҚШ-тағы ұзақ уақыт бойы қара нәсілділерге қатысты дискриминациялық саясаттың орын
алуын айтуға болады. Сол АҚШ-тың өзінде қазіргі күнде миллиондаған қытайлық мекен етеді. Америкалықтар арасында да анда-санда болсын синофобия үрдісі көрініс беріп тұратынын жоққа шығармаймыз. Тіпті көрші Ресей елінде де синофобиялық көзқарастың жиі көрініс беріп отырғанын БАҚ материалдарынан көріп жүрміз. Яғни түрлі елдерде бұл көзқарас әртүрлі сипатта көрініс табады. Қазақстандағы синофобия Батыс елдеріндегі қазіргі жағдайдан мүлдем өзгеше.
Қазақстандағы антиқытайлық көңіл күйдің өршуін әлемдегі саяси және экономикалық белсенділіктің Батыстан Шығысқа, соның ішінде Азияға ауыса бастағанымен, Қазақстанның транзиттік маңыздылығымен түсіндіруге болады. Қытай – Батыс елдерінің ең бірінші бәсекелесі. ШЫҰ-ның кеңеюі, БРИКС (Бразилия, Ресей, Үндістан, Қытай, Оңтүсік Африка Республикасы) елдерінің саяси салмағының артуы Батысты қатты алаңдатады. Батыс елдері Қазақстандағы синофобияны әдейілеп өршітуге ұмтылуда. Қазақ қоғамындағы антиқытайлық көңіл күй күшейген сайын, «Жібек жолының экономикалық белдеуі» атты қытайлық жоба құрдымға кетіп, қазақ-қытай қарым-қатынастары нашарлайды деп ойлайды. Трансұлттық корпорация көшбасшыларына Қазақстанның мүддесі керек емес, олар мол табыс табуды көздейді.
Сондымен қатар Қазақстандағы антиқытайлық көңіл күйдің басым бөлігі төменгі деңгейде, яғни халықтың тұрмыстық деңгейіндегі ашу-ыза сияқты түрде көбірек көрініс береді. Қазақстандағы қытайлық кәсіпорындардағы қытайлық жұмысшылар санының көптігі, олардың жалақыларының жергілікті жұмысшылардан көп болуы сияқты әлеуметтік мәселелер бар. Соңғы жылдары біздің елмен көршілес аймақ Шыңжаңдағы жағдайларға байланысты туындап отырған этникалық мәселелер де синофобияны өршітіп отырғаны шындық. Ал жоғары мемлекеттік деңгейде ондай жағдай болған емес, қайта екі ел арасында ынтымақтастық туралы сан алуан келісімшарттарға қол қойылып, қарым-қатынас жақсы деңгейде өрістеуде. Мысалы, «Нұрлы жол» мен «Жібек жолының экономикалық белдеуі», «Бір жол, бір белдеу» стратегиялық бағдарламаларының үйлесімділігін айтуға болады. Шыңжаңдағы бауырлас қазақтардың жағдайына алаңдаушылық мәселесі дипломатиялық жолдармен реттелуде.
Сондай-ақ екі ел арасындағы байланыстардың қарқынды дамуы кезінде Қытайдың мемлекеттік ақпараттық кеңістігі Қазақстанның жағымды имиджін қалыптастырып, оның барынша дос ел екендігін атап өтіп, екі елдің арасындағы байланыстардың жылдам, қарқынды дамуына назар аударып келді. Тіпті осыған мысал ретінде, ковид індетінен туындаған алғашқы үрейлі кезеңде Қытай үкіметі Қазақстанға көмек қолын созып, гуманитарлық жәрдем ретінде дәрі-дәрмек, медициналық құралдар мен маскаларды, тәжірибелі дәрігерлерін көмекке жібергені белгілі.
ҚХР өкіметінің Қазақстандағы синофобияның көрініс беруіне әзірше ресми түрде қатты наразылық танытып, аса көңіл бөлмей отырғанына жайбарақаттық танытуға болмайды, оның экономикалық та, саяси да салдарының болу мүмкіндігін есте ұстау керек. Қытай билігінің біздің елдің инвестициялық ахуалына, бизнестік тартымдылығына ықпал етіп, қытайлық инвесторлардың ынтасына теріс әсер ету мүмкіндігін ескеруіміз қажет. Инвесторлар өздеріне қауіп төнуі мүмкін елге ақша салмайтыны белгілі. Сондықтан қытайлық инвесторларды үркітіп алу біздің экономикамызға тиімсіз екенін есте сақтаған жөн. Осы тұста әлемдік індет кезіндегі карантиндік жағдайды сылтау етіп, қазақстандық тауарлардың Қытайға өтуіне жиі-жиі тосқауыл қойылып отырғанына да назар аударуымыз қажет.
Бір жағынан, біздің билік тарапынан да елдегі синофобияны туғызуға себеп болған жоғарыда аталған мәселелерге ерекше назар аударылып отырғанын білеміз, ресми арналар арқылы екі ел билігі бұл түйінді мәселелерді ушықтырмай шешуге мүдделілік танытып отыр. Мемлекеттер басшылары да орынсыз көңіл күйлерге бой алдырып, көрші мемлекетпен қатынасты тежеу дұрыс шешім болмайтынын жақсы түсінеді. Бүкіл шекарамыздың бойына тағы бір ұлы қорған тұрғызып, көрші мемлекеттен іргені аулақ сала алмаймыз ғой. Қайта Қытайдың даму барысына терең сараптама жасау арқылы оның тиімді жақтарын ұтымды пайдалану өзімізге пайдалы болмақ.
Ал енді «Қазақ-қытай қатынастары синофобияның кесірінен қандай зардапқа тап болуы мүмкін?» деген сұраққа жауап іздеп көрелік.
Өзіміз білетіндей, біздің бизнес саласындағы орасан зор жоспарларымыз қытай нарығына көп үміт артады. Біз қытай нарығына отандық азық-түлік өнімдерін – ет пен астық өнімдерін көптеп шығаруды ойластырудамыз. Оның үстіне қытайлық сұраныстың ауқымды көлемін ескере отырып, өзіміздің ауылшаруашылық саласын дамыта түсуге мүмкіндік аламыз. Егер де біз екі елдің арасына сына қағатын синофобия сияқты әрекеттерді жалғастыратын болсақ, онда біз бұл мүмкіндіктерден айырылып қалуымыз ғажап емес. Қытайлық нарық мүмкіндігін ұтымды пайдалану үшін онымен бейбіт қатынастарды мықты ұстану ғана келешекте екі елдің бейбітшілікте болуына жол ашады. Тараптар арасындағы барыс-келіс, түрлі деңгейдегі байланыстарды дамыту, халықаралық қатынастар ережесіне сай паритет сақтау дұрыс жол болмақ.
Өзіміздің ең ұтымды тұстарымызды, яғни әлемнің екінші экономикасы атанған көршімізбен экономикалық тиімді байланыстарымызды қолдан шығарып алсақ, бұл дегеніміз барлық жетістікті жоққа шығарумен тең. Қазақстан қытай халқының сатып алу қабілетінің жоғары деңгейін ескере отырып, өзінің транзиттік орнын тиімді пайдаланып, қытайлық инвестицияны тартып, елдің экономикасына қажетті қытайлық технологияларды тарту арқылы жетістікке жетуге зор мүмкіндік бар. Сондықтан синофобия арқылы байланыстарымызға көлеңке түсіру еліміз үшін экономикалық тұрғыдан өте қажетсіз саясат болмақ.
Шыңжаңның өткен тарихындағы Қытай мен Ресейдің, Кеңес Одағының ондағы жүргізген саясаттарының тарихи сабағы тәуелсіз Қазақстанның Қытаймен, оның Шыңжаң өлкесімен байланыстарын қалыптастырып, оны болашақта одан әрі дамытуда маңызды болмақ. Қазақстан ҚХР-дың Шыңжаң өлкесімен шекаралас болғандықтан, бұл өлкедегі саяси тұрақтылық біздің еліміз үшін де аса маңызды. Шыңжаңдағы сепаратистік, террористік әрекеттер, бұл өлкенің өзі үшін де және онымен көршілес елдер үшін де қазіргі қалыптасқан жағдайда өте қауіпті. Орталық Азиядағы халықаралық қатынастардың қалыпты, бейбіт жағдайда, өзара түсіністік пен ынтымақтастық жағдайында дамуы үшін, біздің республикамыз Қытай мемлекетімен арадағы қол қойылған келісімшарттар негізінде бір-бірінің мемлекеттік егемендігін, территориялық тұтастығын сақтау принциптерін құрметтей отырып, онымен тату көршілік қарым-қатынастарды дамытуды жақтайды. Шыңжаң өлкесімен ғасырлардан бері тарихи байланыстары жалғасып келе жатқан біздің еліміз, ондағы өмір сүріп жатқан бір миллионнан астам қандасымыздың тағдырымен санаса отырып, онымен экономикалық, мәдени, ғылыми-техникалық байланыстарды дамыту мақсатын көздейді. Бұл өлкемен дәстүрлі тарихи байланыстарды жалғастырумен қатар, жаңа заманның қарым-қатынастар саласындағы озық үлгілерін де қолдана отырып, кең ауқымдағы сан-салалы байланыстарды көпвекторлы сыртқы саясат принципі ауқымында дамытуға болады.
Қазақстандағы синофобияның өршуіне мүдделі сыртқы күштердің қитұрқы саясатына бой алдырмай, ғасырлар бойы қалыптасқан байланыстардың тек пайдалы тұстарын жаңғыртып, жаңа геосаяси жағдайдың талаптарын ескере отырып, әлемнің екінші экономикасы – алып Қытаймен тату көршілік қатынасты сақтауға біз де, Қытай елі де мүдделі.
Қорытындылай келе айтарымыз, біздің мемлекетімізге де, Қытай мемлекетіне де әлемдік деңгейдегі ерекше екі мәдениетті, екі ірі континентті жалғастыратын алтын көпір болу міндеті жүктеліп отырғанын есте ұстауымыз қажет. Қазақстан мен Қытай арасындағы өзара тиімді қарым-қатынастардың мәселелеріне жайбарақат қарауға болмайды. Туындаған мәселелер болса, оны тез арада шешуге әрекет етуіміз керек, сол арқылы қазақ-қытай қарым-қатынастарына көлеңке түсіруі мүмкін жағдайлардан аулақ болуды мақсат етіп қою қажет. Тарихтан келе жатқан тәмсіл бойынша, «көршіні біз таңдамаймыз, ол тәңірдің сыйы» дегенді ұмытпауымыз керек.
Еліміз сыртқы саясатында көпвекторлы бағыт ұстанады. Оның принциптері бойынша әлемнің ірі алпауыт елдері – Ресей, Қытай және АҚШ мүдделері арасындағы тепе-теңдікті ұстану. Бүгінде біздің еліміз осы алып елдермен жақсы қарым-қатынас орната отырып, олардың ешқайсына ерекше артықшылықпен қарамауды көздейді.
Нұржамал АЛДАБЕК,
тарих ғылымдарының докторы,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ қытайтану кафедрасының профессоры
