Қытайлық дүңгентанушылардың пікіріне жүгінер болсақ, Қытай мұсылман қауымының қалыптасуы мен этнос ретінде қалыптасуына ең әуелі арабтар мен парсылар, сонан соң моңғол дәуірі кезеңінде Қытайға барған – Орта Азиядағы мұсылман түркі халықтары негізгі рөл атқарған деп санайды. Түрлі тарихи деректерге қарағанда, арабиялық, персиялық мұсылмандардың алдыңғы легі VII ғасырдың ортасынан бастап Қытай жағалауларына дейін барып, сауда жасап тұрған. Осы саудагерлердің кейбірі Қытай жерінде ұзақ уақыт тұрып, жергілікті халықпен сіңісіп, отбасын құрып, мекендеп қалды. Қытайлар оларды «Фанкэ» (番客-fаnkе, яғни «шетелдік қонақтар») деп атап оларға ерекше жеңілдіктер жасап отырды. Фанкэлер мұсылман әлемімен байланысын жоғалтпады. Мұсылман арабтар мен парсылардың Қытай елімен арадағы бұл қарым-қатынасы VII-XII ғасырлар арасында тұтастай жалғасын тауып отырды. Қытайлық дүңгентанушылардың пайымдауынша, мұсылман қауымының алғашқы тобы осы кезеңде қалыптасты деп санайды. Қытайда мұсылмандар санының еселеп артуы, сондай-ақ бүкіл Қытай аумағында ауқымды түрде таралуы Моңғол жорығынан басталды.
XIII ғасырдың бірінші жартысынан бастап Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің Батыс Азия, Орта Азия, Персия және Арабияға жасаған жорықтарынан кейін моңғолдар жаулап алынған елдердің мұсылмандарынан арнаулы қосындар жасақтап, оларды Қытайға жорықтарға аттандырды. Олардың қатарында тек жауынгерлер ғана емес, ғұлама ғалымдар, діни адамдар, түрлі саланың білікті мамандары, қолөнер шеберлері, архитекторлар, құрылыс шеберлері, қару-жарақ жасаушы ұсталар, дәрігерлер, ірі саудагерлер, талантты қолбасшылар және т.б. болды. Олар Шыңғыс ұрпақтарының Қытайда құрған мемлекетінің дамуы мен кемелденуіне де айтарлықтай үлес қосты.
Құбылай құрған Юань патшалығы дәуірінде (1271-1368 жж.) мұсылмандардың қоғамдық орны басқаларға қарағанда жоғары болды. Себебі империяның бірінші деңгейлі халқы – моңғолдар болды. Мұсылмандар болса империяда моңғолдардан кейін екінші санаттағы азамат саналған «Сымужэнь» тобына жатты. «Сымужэнь» тобына жатқандар арасында арабтар мен парсылар, моңғол дәуіріне дейін Орталық Азияда билік еткен бірқатар мұсылман түркі тайпалары, соның ішінде қыпшақтар, қаңлылар, қарлұқтар, арғындар, жетісулық басқа да түркі тайпалары, кавказдық халықтардың уәкілдері, орыстар, Шығыс түркістандық түркі тілді мұсылмандары, асуттар болды.
Ислам дінінің жеткілікті деңгейде уағыздалуы әсерінде дін догмалары мен рәсімдерін тарататын Ислам орталықтары қалыптасты, мұсылмандар бар жердің бәрінде дерліктей мешіт-медреселер бой көтерді. Мұсылмандарды жаппай «хуэйхуэй» (дүңген) деп атау ресми түрде орныға бастады.
1368 жылы Юань патшалығы жойылып, Моңғол ақсүйектерінің Қытайдағы билігі құрдымға кетті. Қытайда этникалық қытайлар құрған Мин династиясы орнады. Моңғол ақсүйектерінің бір бөлігі Моңғолияға көшіп кетті. Алайда моңғолдармен бірге Қытай жеріне келген мұсылмандардың ұрпақтары Қытай жерінде қала берді. Олар Қытайдың Солтүстік Батыс және Оңтүстік Батыс аудандарында шоғырлы түрде қоныстанып отырды. Олар Юань дәуірінде қалыптасқан дәстүр бойынша «хуэйхуэй» деп аталды. Кей жерде «хуэйжэнь» (回人) деп аталды. Юньнань провинциясы аумағына қоныстанған тобы «хань чуан хуэй» (汉穿回 - қытайша киінетін мұсылмандар) деп те аталды.
Манжүрлердің Цинь патшалығы билік жүргізген дәуірде (1636 -1912 жж.) күллі мұсылмандарды жаппай «хуэйхуэй» немесе «хуэйминь» (Huіmіn) деп атады. XVIII ғасырдың екінші жартысында Цин патшалығы Қашқарияны жаулап алғаннан кейін ондағы түркі тілді мұсылмандарды (кейін келе бір тұтас ұйғыр атанған мұсылман түркілер) Қытай жеріндегі мұсылмандардан парықтау мақсатында «чань хуэй» (Chаn huі) немесе «чаньминь» (Chаn mіn) деп атай бастады.
Цинь патшалығы дәуірінде дүңгендердің негізгі бөлігі Шаньси, Ганьсу және Юньнань провинцияларында шоғырлы түрде қоныстанды. Олар өз ата-баба тілін бірер ұрпақ өткеннен кейін мүлде ұмытып, қоныстанған аймақтарындағы этникалық қытайлардың жерлік диалектісінде сөйлейтін болды.
Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін ресми Бейжің оларды «хуэйцзу» (回族) деп атап, «ұлт» мәртебесін берді әрі ресми түрде елдегі 56 ұлттың бірі деп санады. 2010 жылғы санақ бойынша Қытайда хуэйцзулардың (дүңген) саны 10 586 087 адам болған.
XIX ғасырдың екінші жартысында Цинь патшалығы жыл сайын салықты өсіріп отырды. Содан 1862 жылы Шаньси-Ганьсу провинциясындағы мұсылман дүңгендердің көтерілісі басталып, оның соңы алапат ауқымды қантөгіс шайқасқа ұласты. 1874 жылы Цин үкіметі Шығыс Түркістанда орын алған ұлт-азаттық күрестерді жаныштауға бел буды. Цин патшалығы генаралдары Цзо Цзунтан мен Шаньси-Ганьсуй және көтерілісшілердің басшылары Биянху (Бай Яньху), Ма Дажэн (Ма Далао-е), Ма Ахун, Да Сыфулар (Дидао Аде немесе Юсуф Хажы) арасындағы шайқас Шығыс Түркістанда өз жалғасын тапты. 1875 жылы көктемінде Цин әскері Шығыс Түркістанның шығыс бөлігіндегі қалаларды басып алды. 1876 жылдың күзінде Цзо Цзунтанға «дүңген қарақшыларының көзін бір жола құрту» туралы патша жарлығы түсті. 1877 жылы Цин патшалығы Тоқсун, Тұрфан, Корла, Қарашәр, Ақсу, Үш-Тұрфан және Қашқарияны толығымен басып алды. Енді дүңгендерге Ресейге (Ресейге тәуелді Орта Азияға) қашудан басқа амалы жоқ еді.
Ма Дажэнь басқарған дүңгендер жазалаушы қосындардан жеңіліп 1 000 адаммен Ош қаласына келіп жетті. Да Сыфу бастаған гансулық дүңгендер 1878 жылы көктемде 1 130 адаммен Пржевальск қаласына (Қаракөл) жетті. Биянху бастаған топ (3 314 адам) Қырғызстан аумағындағы Тоқмаққа келіп жетті.
Одан Жетісу жеріне қоныс аударған дүңгендерге қазақ халқы ыстық құшағын ашып, жерінен енші бөліп берді. Атап айтқанда, Қордай ауданына келген дүңген жұртының алдынан шығып, қазақ халқының туа бітті дарқандығын танытқан, шұрайлы жерінен жер бөліп беріп, қоныстандырған Ноғайбай бидің (Ноғайбай Дәулетбақұлы) жомарттығы мен ізгі істері күні бүгін ел аузында аңыз болып айтылып келеді.
Дүңген көшінің екінші легі 1881 жылы Ресей мен Қытайдың Іле аймағындағы шекара мәселесін айқындауға арналған «Петербург шарты» негізінде мүмкін болды. Аталған келісімшарттың қатысты тармақтарында дүңгендер мен ұйғырлардың Қытайдың Іле аймағында қалуына немесе Ресей аумағына қоныс аударуына болатыны туралы нақты құқықтары қарастырылған. Осы тармақтарға байланысты Жетісу өңіріне дүңгендер мен ұйғырлар келе бастады. Себебі дүңген көтерілісін жаншу кезіндегі Цин жазалаушыларының қатыгездігінен әбден түңілген Құлжа атырабындағы ұйғырлар мен дүңгендердің белгілі бөлігі Цин патшалығының тағылық билігінен құтылу үшін ата мекендерін тастап, Ресейге кетуге ынталы болды. 1884 жылғы мәлімет бойынша Іле (Құлжа) өлкесінен Жетісу өңіріне 4 682 дүңген қоныс аударып, Жаркент, Верный, Пішпек уездеріне қоныстанған.
Дүңгендердің Қазақстанға келуі өткен ХХ ғасырда да жалғасты. Бұл жолғы қоныс аударушы дүңгендер негізінен синьцзяндық дүңгендер болды. Олардың елеулі тобы 1950-1966 жылдары КСРО мен ҚХР қарым-қатынасында қалыптасқан жағдайларға байланысты Қазақстанға қоныс аударып, Алматы қаласына, Жаркентке және т.б. жерлерге орнықты. Дүңгендер Қазақстанға қоныстанғаннан кейін олардың өмірі қазақ халқының тарихи тағдырымен сабақтасып кетті. Жергілікті қазақтар оларды барынша бауырына басып, олардың ұрпақтарының осы топырақта бейбіт өмір сүруіне, өсіп-өркендеуіне аса зор қамқорлық жасап келеді.
150 жылдай дүңгендер мен қазақтар бір шаңырақ астында тату-тәтті өмір сүріп, достасып, ағайын-туыс болып кетті. Дүңгендер қазақтармен XX ғасырдың басында орын алған жұт пен ашаршылық қиыншылығын бірге көрген. Ресей патшалығына қарсы көтерілісте дүңгендер қазақтармен бірге белсенділік танытқан. Мысалы, дүңген этносының батыры Мағаз Масаншы 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы, атақты қазақтың батыры Амангелді Имановпен бірге болған.
Дүңгендер қазақ жеріне орныққаннан бері қазақ халқының өздеріне жасаған бауырмалдығы мен жанашырлығын бір сәт естерінен шығармай келеді. Бұл ретте, әсіресе дүңген халқының батыр ұлы Бұлар Магуевтің қазақ халқына жасаған жақсылығын айрықша атап айтуға болады. Бұлар батыр 1870 жылы Қытайдың Шаньси өлкесінде өмірге келген. 1877 жылы дүңген көтерілісшілерінің басшысы Биянху батыр бастаған 3314 адамнан тұратын босқын топтың ішінде Бұлардың әкесі Магуй батыр да бар еді.
Қазақ, қырғыз, дүңген халықтарының тәрбиесін тең көріп, мәдениеті мен дәстүрін тел еміп өскен жас Бұлар іскер, шешен, әділетшіл, батыр болып есейеді. Өсе келе Бұлар Магуев Қарақоңыз (Николаев) болысына болыс болып сайланады. Ол қазақ-қырғыздың Шабдан Жантаев, Дүр Сауранбаев, Ғали Өзбеков, Барлыбек Сыртанов, Ыдырыс Садыбеков, Бекболат Әшекеев, Сәт Ниябеков, Ыбрайым Жайнақов секiлдi белгiлi кiсiлерiмен тығыз қарым-қатынаста болып, Жетiсу өңiрiндегi саяси және мәдени-көпшiлiк іс-шараларға да белсендi түрде қатысып отырады.
1916 жылғы көтерiлiс басталғанда дүңгендердің басым бөлiгi қазақ-қырғызға тiлеулес болды. Елге төнген тауқыметті жылдарда қазақтар өзге этнос өкілдеріне, соның ішінде дүңгендерге қамқорлық көрсетіп отырды. Ал дүңген этносы өз тарапынан қолдан келген көмегін берді. Мысалы, Қарақоңыз болысы Бұлар Магуевтiң басшылығымен ел болып, жабыла жүргiзген суландыру жүйелерi қордайлықтарға әлi күнге қызмет етiп келедi. Қазақстандағы дүңгендердің 70 пайызына жуығы Қордай өңiрiнде тiршiлiк етуде. Соның бiраз бөлiгiн Бұлар батырдың ұрпақтары және ағайын-туыстары құрап отыр. Сондай-ақ Бұлар батырдың тікелей ұрпақтары Қазақстанның ғылым, білім, өндіріс, ауыл шаруашылығы салаларында да жемісті еңбек етуде. Солардың бірі – көрнекті қоғам қайраткері Ілияс Жүсіпұлы Бұларов. Ол 30 жасында-ақ «Коммунистический» (қазiргi Сортөбе) ауылының колхоз төрағасы қызметiне көтерiлiп, нарықтық экономикаға көшудiң алғашқы қиындықтары тұсында басшылық қызметте болды. Әрісі тұтас еліміздегі, берісі Қордай өңіріндегі көптеген қайырымдылық iс-шараға мұрындық болған Iлияс Жүсіпұлы республикамыздағы екi бiрдей жоғарғы оқу орнын бiтiрген инженер, ұзақ жылдар «Казтрансгаз-Алматы» акционерлiк қоғамында абыройлы қызмет етті. Бүгінде Мәжіліс депутаты.
Жалпы, дүңген халқы қазақ халқының, оның ішінде Ноғайбай би бастаған ел азаматтарының қамқорлығы мен жақсылығын ешқашан естен шығарған емес, әсіресе дүңген халқының уәкілдері өздерінің алғаш қазақ арасына келген кездегі азып-тозған тағдырын әлі күнге жиі еске алады әрі қазақ халқының «бауырым» деп ашқан ыстық құшағын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, мәңгі есте сақтауды насихаттап келеді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қордайдағы дүңгендер Ноғайбай бидің басына ескерткіш орнатып, жанынан шағын мешіт салды. 2013 жылы дүңгендер қазақ халқына тағы бір ерекше құрмет көрсетті. Биянху батыр ұрпақтары мен халық бірігіп «Сиань – Масанчи» атты қашықтығы 6300 шақырым болатын халықаралық велошеру өткізді. Велокоманда Масаншы ауылына қайта оралған сәтінде «Ұлы қазақ халқына дүңген этносынан» деген ескерткіштің ашылу рәсімін жасады. 2018 жылы «Вэнхуа» дүңген этномәдени орталығы, ақсақалдар және әкімшілік бірігіп Сортөбе ауылында Ноғайбай биге ескерткіш орнатты.
Дүңгендер өздерінің адал еңбегімен қазақ халқына зор құрмет көрсетіп, ел экономикасы мен өңірдің дамуына үлесін қосып келеді. Сонымен қатар дүңгендер еліміздің спорт саласының дамуына да айтарлықтай үлес қосып келеді. Есімі күллі әлем жұртына белгілі Мая Манеза, Зульфия Чиншанло, Рашид Дауров, Шамил Фушанло, Искандер Харсан секілді жерлестеріміз Қазақстанның көк Туын әлемдік аренада сан мәрте желбіретті.
Кеңес Одағының ыдырауы қарса-
ңында, яғни 1989 жылғы санақ бойынша Қазақстандағы дүңген халқының саны 30 165 адам болса, 2014 жылғы соңғы мәліметтерде дүңген халқының саны 62 029 адамға жеткен. Мұны Қазақстан дүңгендерінің тарихында дүңгендердің басына «қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған» бейбіт заманы орнап, бай-бақытты өмір кеше бастағанының нақты дәлелі деуге болады.
Дүкен МӘСІМХАНҰЛЫ,
филология ғылымдарының докторы, профессор,
Жанымхан ОШАНҰЛЫ,
тарих ғылымдарының
кандидаты, доцент
