– Алпысты алқымдаған шағыңызда кинодағы дебютіңізді жасадыңыз. Бірақ қатардағы көп рөлдің бірі емес, қазақ хандығының негізін қалаған Керейдей кемеңгер ханның кесек бейнесін кескіндеу бақыты бұйырды. Кинематографиядағы жұлдызды сәтіңіздің бұлайша кеш тууына не себеп?
– Оның себебі көп. Менің, мен қатарластардың өмірінің, шығармашылық шедевр тудыратын жалынды шағының көп бөлігі Кеңес өкіметі кезінде өтіп кетті. Жастығымызды берген сол кезеңде дүниенің бәрін Мәскеу шешетін. Сол жақтың қас-қабағына қарап тірлік кештік қой. Бұл кинематография саласын да айналып өткен жоқ. Ол кезде қазіргідей қаптап түсіріліп жатқан кино жоқ. Мәскеу «Қазақфильмге» жылына бір, әрі кетсе екі-ақ кино түсіруге рұқсат беретін. «Қазаншының өз еркі, қайдан құлақ шығарса» дейді. Сол екі фильмді режиссерлер Алматыдағы актерлермен түсіреді, рөл солардан артылмайтын да. Ал Қарағанды, Семей, Шымкент сияқты облыс-облыстың түкпірінде жатқан әртістерді кім шақырып жүреді? Екі кино кімге жетеді? Мен өзі табиғатымнан, туабітті болмысымнан шақырмаса сұранып, «мені алыңдаршы» деп жалынуға жоқ адаммын. Оның үстіне театрда да тіршілік, шығармашылық қайнап жатыр. Басқа дүниені ойлауға, пендеауи пиғылдарға берілуге мойын бұрғыза да бермейтін. Сөйтіп жүргенде көп уақыт өтіп кетті.
Киноға түссек деген асқақ арман жастығымызбен бірге қол бұлғап қалып бара жатты. Бірақ мен оған өкпелемеймін. Заман солай, тағдыр былай болған шығар. Әмбе мен өзгеден емес, кінәні үнемі өзімнен іздеймін. Осы уақытқа дейін киноға шақырылмасам, демек камера мені сүймейтін, қабылдамайтын болғаны деп түйдім. Өйткені режиссерлерге мән-жай бізге қарағанда айқынырақ көрінеді ғой. Сондықтан кино саласындағы бұл тыныштықты қабылдап, соған үнсіз көнген едім. Алайда Керей хан рөліне шақырылған сәттен бастап барлығы бірден өзгеріп шыға келді. Сөнген үміт жанып, шығармашылығымның екінші тынысы ашылғандай болды.
– Кереймен қалай табыстыңыз? Режиссер шақырды ма, әлде кастинг арқылы арнайы іріктеуден өттіңіз бе?
– Кинодан біржолата күдерімді үзгенімді жоғарыда айттым ғой. Кастинг дегенге де тіптен қызықпайтын болғанмын. Содан бір күні көлікте келе жатсам, телефоным шылдырлайды. Тұтқаны көтере бергенім сол еді, арғы жақтан өзін кастинг директорымын деп таныстырған адам амандық-саулықтан соң маған Алматыға келуімді, түсірілейін деп жатқан ауқымды жоба – «Қазақ хандығы» фильмінің кастингіне қатысуымды сұрады. Осыған дейін қиюы келмеген саладан әбден үмітімді үзсем керек, бірден бас тарттым. Бірақ тұтқаның арғы жағында дауыс ғаламтордан фотосуреттерім мен спектакльдегі мен ойнаған рөлдердің үзінділерін көріп, режиссер Рүстем Әбдіраштың өзі арнайы шақырғанын айтты. «Міндетті түрде келсін, тексеріп көремін», депті. Содан не керек, шұғыл жиналып Алматыға жол тарттым. Келсем, кастинг өтіп жатқан ғимарат адамға лық толы. Мен барған күннің өзінде Керей рөліне 15-20 адам түсті-ау деймін. Әр күні осылай екен. Тіпті шетелдің актерлері келіп жатыр. Бір-екі картинасына түстім. Сосын Рүстем маған әрі қарап, бері қарап, денсаулығымды сұрады, түрлі сұрақ қойды. Кейін «Хабар өзімізден болады, жүре беріңіз», деді. Мен: «Мынау жай шаруа болды ғой», деп кетіп қалдым. Тіпті ол туралы ұмытып та кетіппін. Арада шамамен бір айдай уақыт өткенде, Алматыдан хабарласып, тез арада бастан-аяқ киім өлшемін жіберуімді сұрады. Мән-жайдан хабарсызбын. Дереу кастинг директорына телефон шалдым. Шаруа көп болып, хабарласа алмай жатқанын айтып ақталған қарындас көркемдік кеңестің шешімімен Керей рөліне бекітілгенімді айтып сүйіншіледі. Әрине, қуанышымда шек болған жоқ. Қуандым. Бірақ ол қуаныш әрі кетсе бір сағатқа созылған шығар, одан әрі жүрексіне бастадым. Басты рөлді бұрын кино саласында тәжірибесі жоқ актерге ойланбастан бере салған режиссер Рүстемнің жүрекжұтқан тәуекелшілдігіне таңғалдым. Мен ол кісінің орнында болсам, мұндай қадамға бара алмас едім. Қалай дегенмен мұқым қазақ күтіп отырған ауқымды жоба ғой, қорқақтайтын едім. Алайда Рүстем маған сенді. Сол сенімге селкеу түсірмеуге барымды салдым.
– Керей ханның тұлғасын сомдауда қалай іздендіңіз? Қандай деректерге сүйендіңіз?
– Мен өзі Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданындағы Ақтүбек елді мекенінде туып-өстім. Біздің ел ұлттық құнарды сақтаған, қаймағы бұзылмаған нағыз қазақы ауыл еді. Тарихи оқиғаларды тілге тиек етіп, тебірене әңгіме айтып отыратын даланың дана қариялары көп болды. Соның әсері болса керек, жастайымнан тарихқа құмар болып өстім. Себебі біздің кезімізде теледидар тұрмақ, электр жарығы болмады. Ойынымыз да, би кешіміз де, компьютеріміз де көне қариялардың аңыз-әңгімелері еді. Түннің бір уақытына дейін жастығымызды жастанып қойып тыңдайтынбыз. Неше түрлі қорқынышты, қиял-ғажайып әңгімелерді тыңдап алып, бала ойымыз шошынып, түнде еріксіз оятатын. Сол әңгімелер жадымызда жатталған. Рөлмен жұмыс істегенде соған біраз сүйендім. Ауыл ақсақалдарының сөз саптауы, олардың кеңдігін, толғана, күңірене сөйлейтіндерін салуға тырыстым. Одан кейін, әрине, ең бастысы – Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясын негізге алдық. Өйткені тарих мәселесі – даулы тақырып. Сондықтан да тасқа басылған деректер негізінде бейне тудыруға күш салдық. Әлбетте, көркем кино болғаннан кейін көркемдеу тәсілдерін де қолдандық. Бастысы, тарихымызды барынша толымды, тұщымды және көрермендерімізге қызықты етіп беруге шығармашылық топ болып тер төктік. Қолымнан келгенше Керейдің батырлығын, тұлғалығын ғана емес, адам ретінде оның басына түскен тауқыметті қалай сезінгенін, ішкі қиналыстарын ойнауға тырыстым. Сол арқылы кейіпкерімді халыққа, көрерменге барынша жақын еткім келді.
– Әдетте актерлер жас кезінде-ақ «кинодағы алғашқы сезімнің», яғни дебюттің толқынысын бастан кешіп қояды. Сіз қандай сезімде болдыңыз? Кино алаңында қандай да бір қиындық туындаған жоқ па?
– Әлбетте, шығармашылық болған соң барлығы да болады. Мен де кино алаңына келіп түрлі сезімді, алуан толқынысты бастан кештім. Қасыма серігім болып фильмде Жәнібекті сомдаған талантты актер Еркебұлан Дайыровтың түскені сондай жақсы болды. Еркебұланның жас та болса кино саласындағы тәжірибесі мол, түсірілім жұмыстарының қыр-сырына қанық. Қай шидің астында қандай камера жатқанын жақсы біледі. Аттың үстінде келе жатқанда: «Аға, алға қарай өте беріңіз, анау жерде камера бар, сіз соған ойнайсыз. Мен бергі жақтың камерасын алайын» деп алдын ала ескертіп, барлығын түсіндіріп берді. Ал мен қай шидің асында не жатқанын қайдан білейін?! Мұның барлығы тәжірибемен келетін шеберлік қой. Сол жетіспегендіктен де алғашқы 10-15 күндей қиналдым, кейін барлығын игеріп кеттім. Бір қызығы, «Қазақ хандығына» түсіп жатқан уақытта тағы бір режиссер жанұшырып өзінің авторлық киносына шақырды. Ол психологиялық жанр екен. Қойшының рөлі. Тау ішінде ешкімге керек болмай қалған шопанның өмірін баян етеді. Ал мына жақта қазақтың бірінші ханын ойнауым керек. Содан алғашқысын бітіре салып, іле екінші фильмнің жұмысын бастап кеттік. Оны аяқтап елге келсем, Қарағандыда Қаз дауысты Қазыбек бидің мерейтойына орай көркем әрі деректі фильмнің түсірілімі қолға алыныпты. Сөйтіп, кино алаңындағы ыстық-суығым басылмай тұрып, Қазыбек би рөліне түстім. Қазір сахнада «Сәкен» қойылымымен жүрміз.
– Иә, шығармашылық өмірбаяныңызға көз тіксек, репертуар қоржыныңыз Абай, Ақан сері, Сәкен, Қазыбек би сынды кіл тұлғалар бейнесіне толы екен. Бұл сізді актер ретінде бір ампулаға, яғни штампқа түсіріп жібереді деп қорықпайсыз ба?
– Дұрыс айтасыз. Театрда қырық жыл үзіліссіз қызмет етіп келе жатырмын. Ылғи сол хан, би, батыр бейнелері. Фактурам, түр-тұрпатым келгендіктен болар, режиссерлер кілең осындай рөлдерге ыңғайлағысы кеп тұрады. Ал одан бас тартуға біздің құқығымыз жоқ. Мұндай рөлдерді ойнаудың өз қиыншылығы бар. Өзіңіз айтпақшы, «трафаретный штампқа» түсіп кету қаупі басым. Өйткені ағза біреу, сыртқы тұлға жалғыз, дауыс та солай. Ойнауды жақсы білемін, оның теориясын, негізін Асқар Тоқпанов, Рәбиға Қаныбаева бастаған ұстаздардан үйрендік қой. Менің қорқынышым – сахна мен экранда бір типті болып кетпесем екен деген алаң. Сондықтан да шамам келгенше тарихи тұлғаларды ойнарда кейіпкерімді барынша басқа жағынан, өзге қырынан көрсетуге тырысамын. Өткендегі рөлде қолданған мінез, штрихтарды келесі жұмысымда пайдаланбауға тырысамын. Кез келген рөлімде тұлғадан бұрын, ең әуелі сол тұлғаның адам ретіндегі болмысын, кескінін ашуға ұмтыламын. Оның да біз сияқты адам екенін, біз секілді оның да ренжитінін, күлетінін, сезімі бар екенін көрсетуге барымды саламын. Содан кейін ғана тұлғалығына өтемін. Бірақ қанша айтқанмен штамп бәрібір өзіне тартып тұрады. Ал одан арылу үшін ізденіс, тек қана ізденіс, білім және шеберлік қажет. Арасында режиссерлерден сұрап алып коммерциялық рөлдерде ойнайтыным бар. Бұл – аз да болсын өзіңді сындыру, басқа қырыңнан көріну үшін ауадай қажет дүние. Ал қазір мүлде кереғар рөлдерде ойнағым келеді. Кем боп қалған, шерменде күйге түскен, тіпті кейде, шыны керек, көшедегі үй-күйсіз жүрген жандардың (бомж) да әлеміне еніп, соның мінезін, ойын сараптағым келеді. Олар да біздей адамдар, бірақ әлемі, ортасы, өмірге деген көзқарасы, түсінігі басқа жандар. Солардың психологиясын зерттесем деймін. Мысалы, «Қазақ хандығын» аяқтағаннан кейін мені далада қалған қойшының рөлін сомдауға шақырды. Мен оған қуана-қуана бардым. Себебі екеуі бір-біріне қарама-қайшы бейне болды. Мұндай тәжірибе актер үшін өте қызық.
– Шығармашылық жолыңыздың М.Әуезов атындағы ұлттық академиялық қазақ драма театрынан басталғанын білеміз. Өнердегі тұсауыңызды кескен қасиетті қарашаңырақтың тағылымы, сіздің алдағы өміріңізге әсері туралы толғанғанда ойыңызға не оралады?
– Мен негізі өзімді бақыттымын деп санаймын. Ол уақытта театрға бағыттайтын Құрманғазы атындағы консерваторияның театр факультеті ғана болатын. Сол оқу ордасына оқуға қабылданғаннан бастап, актерлік жолымда талай жақсы адамдардың тәлімі мен шапағатын көп көрдім. Қарағандыдағы мектеп-интернатта алаңсыз оқуын оқып жүрген баланың өмірін мектебімізге Алматыдан арнайы келген ұстаз Рәбиға Қаныбаевның сапары бір-ақ сәтте түбегейлі өзгертіп жіберген еді. Театр факультетіне оқуға қабылдайтын талантты талапкерлерді іздеп келген Рәбиға Мұқайқызымен жолығуым – тағдырдың маған берген үлкен сыйы. Сол кісінің арқасында Алматыға келіп, оқуға түсіп, қазақтың тұңғыш кәсіби режиссері Асқар Тоқпанов, Қазақстанның халық әртісі Шолпан Жандарбекова бастаған ұлағатты ұстаздардың тәлімін алдым. Оқу бітіре салып, «әкемтеатрға» жұмысқа қабылдандым. Ол уақытта оқуды енді бітірген актердің М.Әуезов театрына қабылдануы сирек жағдай еді. Дипломдық жұмысымыз У.Шекспирдің «Асауға тұсауындағы» Петручио рөлі үлкен театрға жол салып берді сөйтіп. Серке Қожамқұлов, Сәбира Майқанова, Бикен Римова, Фарида Шәріпова, Ыдырыс Ноғайбаев бастаған таланттардың сахна тұғырында жүрген кезеңі. Міне, сол кісілердің ортасына келіп түстім ғой. Қорқынышты əрине. Аттарының өзінен ат үркеді. Соған қарамастан бұл кісілер мені өнердің ұлы мектебінен өткізіп қана қоймай, мейірім шуағына қоса шомылдырды. Ол уақыттың адамдары бөлек еді. Өмірдегі жүріс-тұрысы да, жас мамандарға деген жанашырлығы да басқаша еді. Жай жанашырлық емес, сен үшін алаңдап, жүрегі шын ауыратын. Өзінің туған баласындай мейірімін төгетін. Кейін отбасылық жағдайыма байланысты туған жерім Қарағандыға келіп, С.Сейфуллин театрына жұмысқа орналастым. Бұл жерде де Қарағанды театрының негізін қалаған Жәмилә Шашкиналардан бастап, Қарғаш Сатаев, Әсия Абылаевалар да аялап қарсы алып, білгендерін үйретті. Өзім де ақсақалдық жасқа жақындап қалғаннан кейін, ойланып қараймын ғой. Шынымен де ол заманның адамдары бөлек екен. Бүгін де театрда жанашырлар бар, жастарға барын салып жанұшыра көмектеседі. Бірақ бәрібір біздің көрген мейірім мен махаббатымыздың жөні бөлек. Қалай десек те қазіргі қамқорлықтың формасы басқа...
– Ол қандай форма екен?
– Осы заманға лайық формалар. Олар білгенін үйретеді, білмегеніңді түсіндіреді. Бірақ мен қамқорлығын көрген аға-апалардың, ақсақалдардың тәлімі бөлек еді. Бейнебір туысқаның сияқты бәйек болып, жақыныңдай жаныңа орнығып алатын. Ал бүгінгі заманда қашықтық деген бар. Үлкен ретінде, тәжірибелі актер ретінде жанашырлық қылған болады. Бірақ бәрібір іштей жаттығын байқатады. Ал ана кісілер болса сен театрға келген беттен бірден қойныңдағы баласы қылып меншіктеп алады. Немересін құшақтап, иіскеп жатқан ата-әжелер сияқты еркелетіп жүріп өнегесін бойыңа дарытады. Сондай бір айырмашылығы бар. Бір сөзбен айтқанда, ол адамдарда жүрек үлкендеу еді. Әрине, бұл бүгінгі адамдарда жүрек жоқ деген сөз емес. Бірақ ол кісілердің жүрегі басқаша еді.
– Сіздің актерлік қызметіңізді үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Алғашқысы – М. Әуезов театрындағы кезең, екіншісі – Ақмола облыстық театры кезеңі және Қарағанды театры. Өміріңіздегі осы үш театрдың орнын айтып бере аласыз ба?
– М.Әуезов театрына алғаш бала болып келген кездегі атмосфераның қандай болғанын айттым. Алайда ол жақта көп болмай, бір жылдан соң Қарағандыға келдім. Ол да алғашқының жалғасы сияқты болды. Мұнда да театр ақсақалдары мен аналарының қолына түстім, тәрбиесін көрдім. Жаңа бейнелер көрерменімен қауышып жатты. С.Сейфуллин атындағы Қарағанды облыстық драма театры менің екінші отбасым десе де болғандай. Сөйтіп жүргенде жаңа заман кеп қалды. Астанамыз Алматыдан Ақмолаға көшетін болды. Ақмола барлығына белгілі кішкентай ғана облыс орталығы еді. Ол кезде Ақмолада қазақ театры болмаған екен. Қарағанды театрында жұмыс істеген қазақтың мықты азаматы, үлкен суреткер, режиссер Жақып Омаровты сол кездегі шаһар басшылығы арнайы алдыртып, тақыр жерден театр ашқызады. Жақып ағамыз жер-жерден мықты деген актерлерді жинап, жаңа театрдың труппасын жасақтайды. Сол шақырылған топтың ішінде біз де болдық. Театр шымылдығы ең алғаш 1991 жылдың 15 қарашасында Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқты» қойылымымен түріліп, спектакльде Ақан бейнесін сомдадым. Театр ашылған күннен-ақ жақсы нәтиже көрсетті. Оның бәрі қойылымның басы-қасында жүрген Жақып Омаровтың білікті, жоғары деңгейдегі ұйымдастырушылығының арқасында болатын. Кейін Қадыр Жетпісбаев, Әзірбайжан Мәмбетовтер қызметке келді. Театр мүлдем басқа деңгейге көтерілді. Сондықтан айтылып жатқан үш мектептің алдыңғы екі мектебі бір-біріне ұқсастау болып келсе, Қ.Қуанышбаев театрының жөні бөлек. Жаңа театр. Әркім жас театрға өз тарапынан септігін тигізуі қажет еді. Сол жолда үздіксіз іздендік. 5-6 жылдай осында қызмет еттім де, театр аяғынан тік тұрып, ұжым орныққан соң елге қайтуға шешім қабылдадым. Қалай десек те, қанша жерден жағдайыңды жасап тұрса да туған жер адам үшін бәрібір ыстық қой. Менің жағдайымда тіпті ерекше. Қарағандыға кіндігім байланған десе де болады. Сөйтіп, Сәкен театрына қайтып оралдым. Бұл мекен мен үшін ең ыстық орта. Биыл қарашаңырақ театрымыздың 90 жылдық мерейтойы. Осы жылдар ішінде театрымыз гүлденіп, өсіп-өркендеп жақсы нәтижелерге қол жеткізді. Сайдың тасындай мықты актерлік буын қалыптасты.
– Кезінде ұлылардың тәлімін көріп, батасын алған сіз де бүгінде ақсақал жасына жақындап қалдыңыз. Театрдағы қазіргі жастардың талабын қалай бағалайсыз? Жалпы, бүгінгі Қарағанды театрының халі қандай?
– Іргелі қарашаңырақ болғаннан кейін де театрымыз үнемі ізденіс үстінде. Жақсы қойылымдар жарыққа шығып жатыр. Ұжымымыз да ұйымшыл. Тек бір әттеген-айы, облыстық театрлардағы маман мәселесі әлі қиын күйінде қалып келеді. Бұл бізде ғана емес, барлық облыстық театрға тән мәселе деп ойлаймын. Алматы мен елордадағы жоғары оқу орнын бітірген жастар театрымызға келуге құлықсыз. Үлкен қалада қалып, шығармашылық мансап жасағысы келеді. Оларды да түсінуге болады. Өйткені облысқа келетін жас мамандарды ынталандыру жағы кемшін түсіп жатқаны белгілі. Үйсіз-күйсіз пәтерден пәтерге көшіп жүрген айлығы шайлығына жетпейтін жастарда осыдан кейін қандай құлшыныс болсын? Облыстық театрларға жастардың тұрақтамайтынының негізгі себебі осы. Қалай десек те сананы тұрмыс билейтіні рас қой. Өйткені бәріміз де пендеміз. Оларға да кінә артуға болмайды. Сондықтан да басшылық, билік тарапынан осы жағына көңіл бөлінсе дейміз. Біз де жастар келмеді деп қол қусырып қарап отырмай, қолымыздан келгенше шәкірт тәрбиелеп, ұжымға орнықтырып жатырмыз. Тәттімбет атындағы өнер колледжінде «Драма» бөлімін ашқанбыз. Сол бөлімнің меңгерушісімін. Жергілікті талантты балаларды актерлікке сол жерде даярлап шығарамыз. Әзірге тапқан шешіміміз осы. Жалпы, елдегі жастардың өнерге деген қызығушылығы, ұмтылысы қуантады.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
