Суреттерді түсірген Ерлан ОМАР, «EQ»
Қазақ халқы өркениетке қол созуы мен азаттық үшін күресі жолында небір алапат пен қияпатты дүние жоқ дейсіз? Кенесары ханның соғысынан бері тартқанда, Алаш тақырыбына бір-ақ тірелесіз. Одан әрі мойын созсаңыз Мұстафа Шоқай шығады алдыңыздан. Қазақстанда Алаштану институты құрылып, Алаш идеясын тану жолға қойылғанымен, Түркістан идеясын ту еткен шоқайтану ғылымы қалыптаса бастағанымен, төрт аяғын тең басып кете қоймағанға ұқсайды. Ол туралы Қазақстан ғалымдарымен қатар әлем зерттеушілері жарыса жазып, том-том еңбектер шығарып жатқанына күні кеше елордадағы Ұлттық академиялық кітапханада өткен «Мұстафа Шоқай мұрасы отандық және шетел ғалымдарының зерттеулерінде» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда көзіміз анық жетті. Конференцияға Қазақстан, Франция, Башқұртстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Әзербайжан, Ресейден шоқайтанушы ғалымдар онлайн режімде қатысты.
Халықаралық жиынды Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі мен Халықаралық Түркі академиясы, Ұлттық академиялық кітапхана және Халықаралық мәдениеттерді жақындастыру орталығымен бірлесіп ұйымдастырды. Ғылыми-тәжірибелік конференцияны ҰҒА академигі, Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі жүргізіп, сөз арасында Мұстафа Шоқай туралы мол дерек келтіріп отырды. «Түркістан идеясына ғұмырын арнаған үлкен қайраткер, ұлы тұлға Мұстафа Шоқай Орта Азияда алғашқылардың бірі болып эмиграцияға барып, Әзербайжан, Грузия, Түркия, Германия, Франция және Еуропадағы ірі мемлекеттерді шарлай жүріп сол кездегі барлық жиындарға қатысып, соңына мол мұра қалдырған. Шоқай мұрасы қазір Қазақстанда қолға алынып отырған саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі комиссияның жұмысына үлкен тірек болады деп сенеміз. Себебі Мұстафа Шоқай сол дәуірдің күрескері әрі куәгері. Өзге күрескерлер мен куәгерлердің өкінішке қарай жазуға мүмкіндігі болмады. Әсіресе елде қалған Алаш қайраткерлері. Олардың жазған-сызғандары тексеріліп, сүзгіден өтсе, Шоқай кеңестік жүйені нақты деректерге сүйене отырып сынады. Оның жазбалары большевиктік билікке де, сол сияқты Еуразияда өрістей түскен фашистік билікке де қолайсыз болды.
М.Шоқайдың айтуынша нашар ұлт жоқ. Ол ешқандай ұлтты жатсынбады. Студент кезінен бастап көптеген ұлт қайраткерлерімен тізе қосып, иық тірестіріп күрес жүргізді. Үлкен идеяларды дүниеге әкелді» деді Дархан Қуандықұлы.
Жиынға онлайн қатысқан тарих ғылымдарының докторы, профессор Гүлжауһар Көкебаева алғашқылардың бірі болып сөйледі. «2002 жылдан бастап Шоқайға байланысты шетелден деректер жинадық. Германиядағы және Польшадағы архивтерден материалдар әкелдік. Қазір негізі Шоқайдың хаттары мен еңбектері жарыққа шыққаны айтылып жүр. Алайда хаттары толық қамтылмаған. Былтыр ол кісінің аударылмаған хаттарын аударып, жан-жақтан әкелінген басқа да хаттарын топтастырып, түпнұсқасымен салыстыра отырып жинақ шығардық. «Шоқайдың эпитолярлық мұрасы» деген, орыс тілінде. Сол хаттарға қарап отырсақ, Шоқай біз байыптап жүргеннен де үлкен тұлға. Оның хаттары тұтас Еуропадағы түркістандық түркі эмиграциясының бейнесі мен тарихын береді. Ол Парижде жүргенінде қаншама ғылыми-зерттеу институттарында баяндама жасады. Әлгі хаттардан көргеніміздей, институттар баяндама жасауын өздері өтінеді. Мәселен, Ұлыбританиядағы Шығыстану институты баяндама жасауға шақырғанын білеміз. Сонда барып дәріс оқыған. Виза алу мәселесі туындап, ағылшын ғалымдарының көмегімен мақсатына зорға қол жеткізген.
Түркістан, жалпы түркі эмиграциясының қызметі Шоқай арқылы өтіп отырған, яғни барлық мәселесі Шоқай арқылы шешілген. Хаттары, еңбектері мен баяндамалары қазақ халқын тамам Еуропаға танытты».
Бұл кісінің айтуынша, М.Шоқайды сатқын деп таныған большевиктік биліктің уәжі қисынсыз. Түркістан легионын құру туралы бастама 1942 жылы Мұстафа дүние салған соң бірнеше айдан кейін көтерілген. Тіпті эпистолярлық мұрасынан фашизм мен ұлтшылдыққа байланысты бір ауыз сөз табылмаған. Осы уақытқа дейін М.Шоқай мұраларының басым бөлігі жинақталған. Енді талдау, сараптау жұмыстары керек екенін қаперледі Гүлжауһар Кәкенқызы.
Мұстафа Шоқайдың Түркістан легионына қатысы жоғы ақиқат. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда, мақалалары арқылы большевизмге қаншалықты қарсы болса, фашизмге де соншалықты қарсы болғаны, бұл екі ұшқары бағыттың адамзатқа төнген алапат апат екенін мәлімдегенін және қаперлеп өтті Дархан Қуандықұлы.
Ресей Ғылым академиясының Шығыстану институты Ғылыми кеңесінің мүшесі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Александр Қыдырбаевтың айтуынша Мұстафа Шоқайды тек Қазақстан тарихына ғана байлап қоюға болмайды. Бұл Орта Азия халықтарының азаттығы жолында күрескен қайталанбас тұлға.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Бүркітбай Аяған Мұстафа Шоқай туралы деректер шетел архивтерінде аз емесін айтады. «Американың «Соғыс және бейбітшілік» деген архивінде, Голландиядағы Әлеуметтік тарих туралы корольдік архивте Шоқайға қатысты деректер жетерлік. «Қазанда арнайы Сұлтанғалиевтің қорын қарадым. «Қазаққа автономия керек, бұл өте мол халық» деп айтып кеткен кісі бұл. Сұлтанғалиев естеліктерінде Әлихан Бөкейхан, Тұрар Рысқұлов, Мұстафа Шоқайлармен кездескенін жазады. Осы тұста тағы бір ескеретін дүние, Мұстафа Шоқай туралы башқұрттың белгілі қайраткері Зәки Уәлиди Тоған өте құнды дерек келтіреді. Біз сол кезде Әлихан Бөкейхан бастаған қазақ зиялыларының көшбасшыларымен кездестік дейді. Онда олар Ресей құрамындағы Азия мен шығыс халықтарының қайғы-қасіретін Еуропа қоғамына жеткізу туралы шешім қабылдағанын жазады. Мұстафаның Еуропаға неге кеткені осыдан кейін түсінікті болады», дейді Бүркітбай Аяған.
Шоқай мұраларын зерделеп, саяси публицистикалық еңбектер жариялап жүрген саясаттану ғылымдарының докторы, профессор Әбдіжәлел Бәкір Мұстафа Шоқай туралы Кеңес үкіметі барынша теріс пікір қалыптастырғанын және соның салқыны бүгінге де тиіп отырғанын айтады. «Шоқай шығармалары он тілде жазылған. Оның ішінде 1929-1930 жылдары шыққан «Жас Түркістан» журналындағы 200-ден астам мақаласы ғана аударылды. Сосын 1917 жылғы естеліктерінен үзінділер, «Советтер қоластындағы Түркістан» деген шығармалары ғана аударылды. 448 орыс тіліндегі мақаласы, 130 француз тіліндегі мақаласы, 20 шақты түрік тіліндегі мақаласы, ағылшын, неміс, поляк тілдеріндегі мақалалары осы күнге шейін аударылған жоқ...
Түркістан деп біз көбіне Түркістан өлкесін ғана айтамыз. Ал Мұстафа Шоқай 1917 жылға шейін Түркістан 4 бөліктен тұрды дейді. Қазақ өлкесі, Түркістан өлкесі, Бұхара және Хорезм хандықтары деп қарастырады. Шоқайдың ұғымында осылай болғанын ескеруіміз керек. 1924-34 жылы Шоқай Лондонда 6 рет баяндама жасады... Жапон ғалымы Уяма Томохико Ресейдің маңындағы ұлы реформаторларды атайды. Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсын, Тұрар Рысқұловты атап келеді де, осы жұлдыздар ішінде Мұстафа Шоқай бірегей орын алатынына арнайы тоқталады» дейді.
Ресей Ғылым академиясы Уфа ғылыми орталығының Тарих, тіл және әдебиет институтының жетекші ғылыми қызметкері Ахат Салихов Мұстафа Шоқай мен Ахмет Зәки Уәлиди туралы баяндады. Бұлар күрес жолында бас түйістірген түрік халықтарының ұлы перзенттері.
ҚР Орталық архивінің директоры, тарих ғылымдарының докторы Сәбит Шілдебай да Мұстафа Шоқай мен Ахмет Зәкидің эмиграциясындағы ортақ мүдде туралы баяндама жасады.
ҰҒА академигі Дихан Қамзабекұлы бірнеше ұсынысын ортаға салды. «Мұстафа Шоқайдың еңбектерін осы күнге дейін білім саласында жүйелеп, ғылыми айналымға енгізе алған жоқпыз. Бұл аса керек дүние. Екінші, Шоқайдың тілі деген мәселе. Көп еңбектері аударма екені белгілі. Бұл жерде біз ол кісінің тілін, ойын, пікірін бір жүйеге түсіріп алуымыз керек. Сондай-ақ әдебиетке, тарихқа қатысты ойлары, Қазақ пен Ресей қатынасы жайлы ойлары да көкейкесті» деп тағы біраз ұсыныстар айтты.
Әзербайжан ғалымы, филология ғылымдарының докторы Абид Тахирли Мұстафа Шоқай қоныстап тұрған Бакудан үн қатты. Жары Мәриямен де сонда танысып, қауышқан. Әзербайжандық ұлт қаһармандарымен тығыз қарым-қатынаста болғаны жөнінде деректер жетерлік көрінеді.
Ресей Аймақтық мәселелер институтының бас директоры Дмитрий Журавлев М.Шоқайға қатысты салиқалы пікір білдірді. Кез келген тұлғаның соңындағы мұрасы саяси дүниелермен емес, мәдени құндылықтар қалдыра алуымен өлшенетінін алға тартты ол. «Бұл жерде мәдениет сөзі үлкен мағынасында, ұлттық мәдениет құру тұрғысында. Оның ішіне білім, өнер, тағы басқа құндылықтардың бәрі енеді. Мәселе ұлттық қоғам құруда, мемлекет емес. Осы тұрғыдан келгенде М.Шоқай ұлт зиялысы ретінде де, саяси қайраткер ретінде де ұлттық мәдениет пен қоғам қалыптастырудың үлгісін жасай алды. Және әлемдік саясатқа сонысымен ықпал ете алды. Азия, Шығыс Азия елдеріне Түркістан идеясы атты жалпы түсінік қалыптастырып кетті. ХХ ғасырда ғана емес, ХХІ ғасырда да түрік халықтарының тағдырын ортақтастыра алатын идея көтергені одан да маңыздырақ. Оның есімі түрік халықтары тарихында ғана қалмайды. Ресей тарихында да қалары анық» дейді Дмитрий Анатольевич.
Конференция шоқайтану ғылымының жаңа баспалдақтарына жол ашқанымен қатар, бұл саланы әлі де болса тереңірек қаузай түсу керектігін көрсетті.
Конференция аясында Ұлттық академиялық кітапхана қорындағы Мұстафа Шоқайға қатысты еңбектерден тақырыптық көрме ұйымдастырылды. Көрмеге шоқайтанушы ғалымдардың ғылыми еңбектері, кітаптары мен баспасөз бетінде жарық көрген мақалалары қойылды. Сонымен бірге Ұлттық мұрағат қорындағы Мұстафа Шоқай қолжазбаларының көшірмелері де көпшілік назарына ұсынылды.