Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «EQ»
Бұл кең ауқымда қолға алынған іс Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігіне берген тапсырмасына сәйкес атқарылып отырғаны мәлім.
Аталған агенттік арнайы жүргізген кешенді талдау нәтижелеріне қарағанда, субсидиялау ісінде жіті бақылау жүйесінің жоқтығы, сондай-ақ демеуқаржыны тиімсіз және мақсатсыз пайдаланғаны үшін әкімдіктер мен Ауыл шаруашылығы министрлігінің лауазымды тұлғаларының нақты жауапкершілігі болмауы жағдайды күрделендіріп жіберген. Бірақ олардың «қолдарында барында қонышынан басып», субсидия бойынша өз қалауларынша шешім қабылдауына кең өкілеттілік берілген.
Мәселен, Антикор жүргізген сараптама нәтижесінде Солтүстік Қазақстан облысында атақ-даңқы дүрілдеп тұрған «Зенченко және К» коммандиттік серіктестігі және «ТайыншаАгроИнвест», «Тұқым», «Шатило и К» сияқты ірі жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер ғана жыл сайын қомақты субсидияға қол жеткізіп келе жатқаны анықталған. Себебі мол субсидия алу үшін шаруашылықтарға тым жоғары талап қойылады. Мысалы, демеуқаржыдан дәмелі шаруашылықтың өгізшелерді семіртіп, етке өткізу үшін 1000 ірі қара сыятын бордақылау алаңы болуы шарт. Әлбетте, оны салу шағын шаруа қожалықтарының қолынан оңайлықпен келмейтіні айдан анық. Ал субсидия алудың «қыр-сырына» қанық адамға мұндай талаптың қандай мақсатпен қабылданғаны айтпаса да түсінікті...
Бұған қоса, субсидиялаудың ақпараттық жүйелері әлі күнге жетілдірілмеген, рұқсатсыз қол жеткізуден қорғалмаған, ал мұның өзі деректермен айла-шарғы жасауға мүмкіндік береді. Соның салдарынан мал шаруашылығы саласында жануарлардың жасын, жынысын өз бетінше түзету, олардың сәйкестендіру нөмірлерін қайталап көрсету сияқты көптеген бұрмалаушылыққа жол берілген. Олар белгіленген критерийлерге сай келмейтін жануарларды субсидиялау, бір мал басын екі рет субсидиялау, субсидия төленген малдың сақталуын және мақсатсыз пайдаланылуын қамтамасыз етпеу үшін қасақана жасалған. Мысалы, Түркістан облысындағы шаруашылықтардың бірінде субсидия алу үшін сиырлардың жасын бұзаудың жасына түзетудің 400-ден астам фактісі әшкереленген.
Субсидияны жымқырудың тағы бір схемасы – өңірлік ауыл шаруашылығы басқармалары қызметкерлерінің өздерінің жеке мүдделері бар компаниялар сатып алатын жабдықтар құнын барынша көтеруі және сапасы төмен, арзан техниканы таңдап алуы. Кейде тіпті қажетті жабдық әкелінбесе де, ақысы жалған актілер бойынша аударылған. Ал Ақтөбе облысында Ауыл шаруашылығы министрлігіне қарасты Ұлттық аграрлық ғылыми орталықтың (ҰАҒО) қызметкерлерінен құрылған қылмыстық топ 3 жыл бойы өздерінің жеке мүдделері бар кәсіпорындар арқылы 400-ден астам шаруа қожалығына күн панельдерін жоғары бағамен жеткізіп қана қоймай, олардың электронды цифрлы қолдарын пайдаланып өтінім жасап, берілген субсидияны өзара бөліп алған. Осы ҰАҒО қызметкерлеріне қатысты Атырау, Жамбыл, Түркістан облыстарында да қылмыстық істер қозғалған.
Егіншілік саласын субсидиялауда негізгі тәуекелдер жалған мәмілелер жасасу мүмкіндігімен, құжаттардың дұрыстығын, демеуқаржы төленетін тыңайтқыштар, пестицидтер, тұқым сияқты өнімдерді нақты сатып алу мен мақсатты пайдалануды тексеру тетіктерінің болмауымен байланысты.
Осындай коррупциялық тәуекелдер Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің және прокуратура органдарының тексерулері барысында расталып, 100 қылмыстық іс қозғалған. Былтыр Антикор жүргізген арнайы операция барысында Ауыл шаруашылығы министрлігіне, Нұр-Сұлтан, Шымкент қалаларының, Ақмола, Түркістан, Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Атырау және Ақтөбе облыстарының әкімдіктеріне бағынышты ұйымдардың қызметкерлерінен құрылған қылмыстық топтардың жолдары кесілген. Тергеу нәтижесінде 14 лауазымды тұлға қамауға алынып, 22 адам күдікке ілінген. Бірталай іс сотқа беріліп, тиісті үкімдер шығарылған: Жамбыл облысында мал шаруашылығы бөлімінің басшысы өзінің жеке мүддесі бар шаруа қожалығы үшін іс жүзінде сатып алынбаған малға 33 млн теңге субсидия алуды ұйымдастырғаны үшін 7 жыл 6 айға бас бостандығынан айырылған. «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» акционерлік қоғамы Түркістан облыстық филиалының менеджері «Сыбаға» бағдарламасы бойынша асыл тұқымды мал сатып алу үшін алған 45 млн теңгені жымқырғаны үшін 5 жылға шартты түрде бас бостандығынан айырылған. Батыс Қазақстан облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бөлім басшысы басқа адамдармен топтаса отырып, 120 шаруа қожалығының атынан жалған құжаттар жасап, олардың шоттарына түскен субсидияларды жымқырғаны үшін сотқа тартылған.
Биыл Шығыс Қазақстан облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының басшысы, Жамбыл және Маңғыстау облыстық ауыл шаруашылығы басқармалары басшыларының орынбасарлары ауыл шаруашылығын субсидиялауға бөлінген қаржыны жымқырды
деген күдікпен ұсталғаны мәлім болды.
Ауыл шаруашылығын субсидиялау ісіндегі сыбайлас жемқорлықтың түп-тамыры тереңде десек, қателеспейміз. Біріншіден, осы саланың министрі ауысқан сайын субсидиялау саясаты мен критерийлері де өзгертіліп отырады. Антикор мұның «сырын» ашып айтпағанымен, мамандар әр басшының субсидиялау ісіндегі «реформасының» көздегені – шынтуайтында, мемлекеттің мүддесі емес, қызыл сөзбен бүркемеленген жеке басының мүддесі, өйткені әрқайсысының сыртында өзінің «бүйрегі бұрып тұратын» компаниялар бар деген пікір айтады. Екіншіден, субсидия алудың бағыттары, түрлері, шарттары көп екені шаруалар үшін үлкен әкімшілік кедергіге айналған. Бұл да ауыл шаруашылығына билігі жүретін лауазымды тұлғалардың «тілін тапқан» ірі компаниялар үшін қолдан жасалған айла-шарғы іспетті. Субсидиялаудың осындай жүйесі сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызып, ауыл шаруашылығын қолдауға бөлінген бюджет қаражатын әділетсіз, әрі ұтымсыз бөлуге әкеледі.
...Осыдан он шақты жыл бұрын ауыл шаруашылығындағы субсидияға қатысты парақорлық жайлы анекдотқа бергісіз бір «аңыз» естігеніміз бар: теріскей өңірлердің бірінің табиғаты тамылжыған үлкен ауданына әкім болып тағайындалуға дайындалып жатқан шенеунік өзімен ым-жымы бір облыс басшысының «батасын» алып тұрып: «Білуімше, мен барғалы отырған аудан әкімінің ауыл шаруашылығы жөніндегі орынбасары субсидиядан жинайтын алымның басқа аудандардағы әріптестері сияқты 20 пайызын емес, 50 пайызын өз қалтасына басып қалатын көрінеді. Онымен қалай жұмыс істеймін?..», дейді. Облыс әкімі дереу әлгі «әдепсіз» орынбасардың түйіндемесін алдырып қарап: «Бұл кісі өте тәжірибелі кадр екен, сені аяғыңнан шалып, еркін жұмыс істете де қоймас. Ендеше, оны ешкім қызыға қоймайтын қу даладағы ең алыс ауданға әкім қылып өсіріп жіберейін...», деген екен.
Ауыл шаруашылығы саласын алға бастырмай келе жатқан былық-шылықтың басты себебінің бірі саналатын субсидия жайлы сөз қозғалғанда сол сөз еске түседі. Алайда бүгінде демеуқаржыны талан-таражға салғаны үшін қылмыстық жауапқа тартылып жатқандардың ішінде әкімқаралар жоқтың қасы. Ал субсидия әпергені үшін шаруалардан алған қыруар параны өңірлердің ауыл шаруашылығы басқармаларының басшылары мен олардың орынбасарлары, бөлім басшылары тек өз қалталарына басып отыр дегенге сену қиын. Баяғыша «айран ішкендер құтылып, шелек жалағандар тұтылып» жатқан тәрізді. Шындығында, субсидия кімнің һәм кімдердің «сауын сиыры» екенін анықтау – Антикорға сын деп ойлаймыз.
