Цифрлы трансформация – дамудың жаңа кезеңі

Ақпараттық жүйелер өзара бірікпеген

– Бағдат Батырбекұлы, Президент «Мемле­кеттік аппараттың қызметін бюро­кратиядан арылту жөніндегі ша­р­алар туралы» Жарлығында өзіңіз басқаратын министрлікке бір­қатар міндет жүктеді. Айталық ақпарат­тан­ды­ру нысандарын біріктіру мәселесінде жауапты ведомство ретінде бекітілді. Бұған дейін интеграция мәселесімен қай орган айналысып келді?

– Осы уақытқа дейін әр мемлекеттік орган өз жүйелерін басқа органның ақпараттық жүйесімен біріктіргісі келе ме, жоқ па, өздері шешетін. Сондықтан көптеген интеграциялық үдеріс тежеліп қалған еді. Енді Цифрлық даму, инно­вация­лар және аэроғарыш минис­тр­лігі ресми түрде тұтастай цифрлы транс­фор­мацияға, оның ішінде жүйелерді интеграциялау ісіне жауапты ведомство ретінде бекітілді.

Мәселен, денсаулық сақтау саласында 50-ден астам дерек базасы бар және олар өзара бірікпеген. Соның салдарынан қаншама мұқтаж адам, оның қатарында мүмкіндігі шектеулі азаматтар, асыраушысынан айырылған отба­сылар, жаңа босанған аналар, ауыр дертке шалдыққандар және тағы басқа­ла­ры өздеріне тиесілі жәрдемақыны алу үшін мүгедектігін, баланы дүниеге әкел­ге­ні жөнінде немесе әкесінің қайтыс болған­ды­ғын дәлелдеп, мекемелер арасында анықтама тасуға мәжбүр. Ал оларға мем­ле­кеттік төлемдер автоматты түрде та­ғайындалуы қажет. Мұндай проблема ден­саулық саласында ғана емес, барлық салада анықталып отыр. Бұл – тиісті ин­тегра­­цияның жоқтығының, демек ақпа­рат­­тық базалардағы бейберекеттің айғағы.

Осы сөзімнің дәлелі ретінде, мынадай жайтты айта кетейін. Қазақ халқының мақтанышы, әйгілі опера әншісі Әлібек Дінішевке «Қазақстанның еңбек ері» атағы берілген болатын. Осы марапатқа орай оған мемлекеттік төлемақы берілуі тиіс, бірақ ол құжаттарды ресімдемегендіктен, ай сайынғы төлем де жасалмаған. Түсініп тұрсыз ба, мемлекет әншіге атақ береді де, сосын осы атақ берілгені туралы анықтама сұрайды. Тек былтыр жыл соңында мемлекеттік наградалар базасы мен Еңбек министрлігінің базасын біріктіргенде ғана, Ә.Дінішев өзіне заң бойынша тиесілі бір жарым миллион теңгеден қағылғаны белгілі болды. Мұндай мысалдар жетіп артылады. Жарайды, жағдайы жақсы кісілер туралы айтпай-ақ қоялық, ал әлеуметтік жағдайы төмен қаншама мұқтаж жандар қиналып, өздеріне тиесілі төлемақылар мен әлеуметтік көмектерді ала алмай жүр. Негізі азаматтарға мұндай мемлекеттік қызметтер проактивті түрде ұсынылуы тиіс.

Сол сияқты, мысалы жаңа салынған үйден пәтерді ипотекаға сатып алуды ойға алсаңыз, құжаттар жинап, төрт ұйымды - банк, нотариус, құрылыс иесі мен ХҚКО-ның арасында табан тоздырып, қаншама сергелдеңге түсесіз. Егер былтыр осындай 900 мыңнан астам кейс болды десек, оның үстіне әрбір жағдай бойынша әлгі ұйымдарға 2-3 рет бару қажеттігін ескерсек, нәтижесінде адамдар 3 млн рет әрлі-берлі жүгіруге мәжбүр болғанын көруге болады. Осы мәселелерді шешу үшін біз бизнестің бастамасы бойынша Цифрлық ипотека сервисін іске қостық. Банк үдерісін, сондай-ақ құрылыс иесі мен мемлекеттің, яғни «Азаматтарға арналған үкіметтің» үдерісін біріктірдік. Нәтижесінде, әдетте үй алу үшін 2 аптадан 1 айға дейін уақыт жоғалтатын қазақстандықтар енді цифрлық ипотека көмегімен баспананы бір тәулікте рәсімдей алады. Қызмет іске қосылғаннан бері мыңнан астам отбасы бір күннің ішінде баспаналы болып, уақыт үнемдеген.

Бюрократияны жою дегеніміз – қағаз жүзін­дегі құжат айналымын азайту ғана емес, мемлекеттік басқарудың бар­лық са­ласына жүйелі реинжиниринг жүр­гізіп, цифр­лы трансформациялау. Ал цифрлы трансформация – техно­ло­гия­лық жаңашылдықтар негізінде мемле­кет­тік басқару жүйесін қайта құру. Бұл мем­қыз­меттерді жай ғана автоматтандыруды білдірмейді. Осы қызметтердің мән-маңызын зерделеп, функциялар мен қызметтерді түгелдей қайтадан қарастыру. Осы процестердегі адами факторды азайт­пасақ, цифрлы трансформацияны ішінара ғана іске асырсақ, бюрократия мен коррупциядан және жүйедегі бейберекеттен құтыла алмаймыз.

Халық арасындағы тағы бір сұранысы жо­ғары қызметке байланысты кейсті қарастырайық. Жүргізуші куәлігін алу процесінде қалыптасқан заңға қайшы схе­маны жою мақсатында былтыр арнайы мамандандырылған ХҚО-ға жасырын барып, ондағы заңсыздықтарды видеоға түсірдік. Материалдарды құқық қорғау органдарына жіберіп, бақылау жұмыстарын күшейттік. Бұл орайда теориялық емтиханды тапсыру процесіне биометриялық жүйені енгізуге кірістік. Жүйе сынаққа келген адамның жеке тұлғасын анықтап, тест тапсырушыларды кездейсоқ орынға жайғастыруға мүмкіндік береді. Әр жұмыс орнына камера, сондай-ақ автодромдағы тәжірибелік емтиханның процесін ашық етіп, қадағалау үшін GPS жүйені орнатуды қолға алдық. Содан бері тәжірибелік және теориялық емтихан­ды «сәтті» тапсырғандардың саны күрт азай­ғанын байқауға болады. Мәселен, былтыр бірінші тоқсанда жүргізуші куәлігін
36 569 адам алса, биыл 15 220 үміткер ғана «аталған куәлікке» қол жеткізген. Яғни процесті автоматтандыру және ашық ету арқылы сыбайлас жемқорлыққа тосқауыл қоюға болады.

Порталда жер кезегіне тұрған көп

– Таяуда жер кезегіне тұруға байланысты қызметтің онлайн форматы ен­гізіліп, бұл қоғамда әжептәуір дау тудыр­ғаны рас. Осы мәселені түсін­діріп бе­ріңізші?

– Қараңыз, бұған дейін адамдар Конституция бойынша өздеріне тиесілі 10 сотық жерді тегін алу үшін жергілікті әкімдікке барып, арыз жазатын. Әрі қарай ол арыздың тағдыры белгісіз күйде қалып, кезек жылжи ма, жоқ па – оны әкімдіктің қыз­меткері ғана білетін. Нағыз адами фак­тор жайлаған мәселе. Ал адами фактор бар жерде бюрократия мен сыбайлас жемқорлық та кездесетіні белгілі. Сон­дықтан біздің мақсатымыз – ел азаматтарына жер алу бойынша кезекті барынша ашық және жария ету. Осы бағытта мамандар үлкен жұмыс атқарды. «Азаматтарға арналған үкімет» пен «ҰАТ» АҚ қызмет­кер­лері жергілікті әкімдіктерден түскен ақ­параттың барлығын базаға енгізіп, электронды кезектің нұсқасын дайындап шықты. Сосын eGov.kz порталында жер учаскесіне кезекке тұру және кезекті қарау қызметін іске қосты. Қазір кез келген адам қалаған уақытта порталға кіріп, жер кезегін көре алады. Демек ешкім кезекті түзетіп, өз адамын «өткізу» сынды қитұрқы әрекеттер жасай алмайды.

Ал даудың көбейіп жатқаны – заңды құбылыс, себебі көптеген жыл жер кезегі қағаз жүзінде жүргізіліп, толығымен әкім­дік­тердің құзырында болды. Жер кезе­гіне тұруға байланысты барлық ақпаратты бізге жергілікті атқарушы органдар ұсы­нып, бұл деректерді қаз-қалпында пор­талға енгіздік. Қазір адамдар сол тізім­ге қарап, келіспейтін тұстарын айтып жатыр. Бұған дейін мұндай мүмкіндік қарас­­ты­рыл­маған еді. Айталық жерге ке­зекке тұру үшін порталда өтініш қал­дыр­­дыңыз делік, бірақ экранда «сізге жер берілген» деген хабарлама шығады. Алайда сіз жер алмағансыз. Не істейсіз? Әлбетте, дауласасыз. Бұл жағдайда жергі­лік­ті атқарушы орган жауап беруге тиіс, мән-жайды анықтап, зерттейтін де солар. Егер де сіздің жер алмағаныңыз дәлел­денсе, әкімдіктен келген хабарлама н­­е­гі­зін­де біздің мамандар электронды базаға тү­зе­тулер енгізеді.

Қазір жер кезегінде 3 млн-нан астам қазақстандық тұр, соның 2 млн-ы – кезекке электронды портал арқылы тұрғандар. Онлайн қызмет жуырда ғана 8 сәуірде іске қосылғанын ескерсек, бұл кәдімгідей резонанс деуге болады. Бұл орайда айтарым, егер де осы жер кезегіне қатысты қандай да бір келіспейтін мәселелер туындаса, азаматтар Е-Otinish жүйесі арқылы шағымдана алады. Сол арқылы жауапты органдар тиісті тексерістер жүргізіп, толыққанды жауап беруге міндетті.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қол­ға алған реформалардың мақсаты – Қазақ­стан азаматтарының мүддесіне қызмет ету, яғни мемлекеттік аппаратты басқарудың «адамға бағдарланған» мо­деліне ауысу. «Мемлекеттік аппарат­тың қызметін бюрократиядан арылту жөніндегі» Жар­лығы – Екінші Республика құру жолын­дағы маңызды қадамдардың бірі.

Отандық платформаға басымдық берілді

– Қоғамда жиі талқыланып жатқан «Сбер» ком­паниялар тобымен арадағы ке­лі­сімге тоқталсақ, сонымен бұл мә­се­леде қандай байламға келіп отырсыздар?

– Платформаны өзіміз жасайтын бол­дық. Былтыр менің тапсырмам бойынша «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ арнайы кеңес құрған еді. Ұлттық цифрлы технологиялар мен отандық ІТ-компанияларды зерттеп, жан-жақты тал­қылауға сәйкес тиісті жұмыстар атқа­рылды.

Министрліктің тапсырмасымен 26 мем­лекеттік органда, 17 жергілікті ат­қару­шы орган мен квазимемлекеттік сек­тордың 22 субъектісінде зерттеу жүр­гізіліп, нәтижесінде елімізде 572 ақпа­рат­тық жүйе бар екендігі анықталды. Сондай-ақ бірқатар процестің әлі де автоматтандырылмағаны, ал ақпараттық базалардың 50 пайызында қайталау функ­циялары бар екендігі белгілі болды. Зерттеу қорытындысына сәйкес қажетсіз 178 ақпараттық жүйенің тізімі дайындалды. Оның ішінде мемлекеттік органдарға – 107, жергілікті атқарушы органдарға – 71 жүйе тиесілі.

Қазір біз тиісті тұжырымдама жасалып жатыр, соған сәйкес отандық әзір­леушілер «ҰАТ» АҚ басшылығымен әлем­дік кеңістіктегі Open Source базасын­да­ғы өнімдерге сүйеніп, отандық цифр­лы платформаны дайындауға біртіндеп кіріседі. Негізі платформа көптеген ком­поненттен тұрады. Егер біздің маман­дар қандай да бір бөлігін әзірлей алмаса немесе қиындықтар туындаса, халық­аралық платформаларға, оның ішінде тек «Сбер» емес, басқа да шетелдік ком­па­нияларға жүгіне аламыз. Ал платформаны өзімізде шығаруға кем дегенде 3-5 жыл уақыт керек, оның үстіне бұл технологияны да­йындау оңай шаруа емес. Бірақ қайткенмен де елімізге цифрлы платформа керек. Сондықтан осындай жауапкершілікті алдық. Платформа ар­қылы барлық бизнес-процесті ашық нұсқаға ауыстырып, қыруар қаражатты үнемдеп, бюрократияны жоюмен бірге коррупцияның алдын алуға болады. Аза­маттардың қа­жет­тілігін алдын ала болжап, тиісті жәр­дем­ақылар мен тө­лем­дер автоматты түрде тағайын­да­лып, халықтың өмірі біраз же­ңілдей түседі.

Еліміз «мұнайға бай» деп мақтан­ғаны­мыз­бен бұл өндірістегі қаражат айналымы мен қанша шикізат өндіріліп, ақ­шаның қайда кетіп жатқанынан бей­­ха­бармыз. Бар­лығы қағаз жүзінде жүр­гі­зіледі. Де­мек тағы да қағазбастылық және адами фак­тор­ға айналып келіп отыр­­мыз. Осы сала ашық және жариялы болу үшін бизнес-процестерді барынша цифр­лан­ды­ру­ға кірістік, қазір 60 пайызы цифр­ланды. Қай­талап айтайын, еліміздегі барлық сала цифр­лануға тиіс. Бұл – үзіл­мейтін процесс, үнемі жаңартып, дамы­туды қажет етеді. Заманауи цифрлы плат­­форма бұл процесті жылдамырақ жүр­­гізуге септеседі.

Рас, дайын платформалық технология­ны сатып алып, уақыт үнемдегіміз келді. Бұрын уақыт алтынмен пара-пар еді. Қазір уақыт алтыннан да қымбат екенін көріп отырмыз. Егер де дайын технологияны сатып алғанда, платформаға көшу процесін жылдамдатып, цифрландыру саласында жоғары деңгейге көтерілу арқылы бірқатар мәселенің түйіні тез шешілер еді.

– Сонымен «Сбермен» арадағы мемо­рандумға нүкте қойылды ғой?

– «Сбермен» тек меморандум жасал­ғанын ескерсек, оны келісімшартпен шатас­тырмаған жөн. Яғни қандай да бір міндеттеме жоқ. Алайда қазір бұл платформаны «ҰАТ» акционерлік қоғамының ресурстары негізінде осындай жобалар бойынша тәжірибесі бар сарапшыларды қатыстырып, отандық IT компаниялардың күшімен жасауды ұйғардық.

Мемлекетке қызмет еткендіктен бізге еліміз­дің болашағына қатысты үлкен жауап­кершілік жүктеліп отыр. Сон­дық­тан басты міндетіміз – кез келген уақытта халқымыз бен мемлекетіміздің мүддесіне оңтайлы шешімдерді қабылдай білу.

Басты міндет – адами капиталды дамыту

– Көршілес мемлекеттердегі жағ­дай­ға байланысты IT-саласындағы компаниялар мен мамандар өздеріне қолайлы өңір іздестіріп жатқаны мәлім. Мұндай мамандардың елімізге келуін жағымды үрдіске бағалауға бола ма?

– Алдымен бұл үрдістің тиімді тұс­та­рын айтайын, сосын қалай бағалау керектігін өзіңіз де түсінерсіз. Секунд сайын құбылып жатқан заманда ІТ-ма­мандар – ең құнды кадрларға айналды. Сон­дықтан басты мақсатымыз – адами капиталды дамыту. ІТ-саласына миллиард­тап қаражат құйғанымен, адами капитал болмаса, ақшаның барлығы далаға кетеді. Ал адами капиталды құнттау үшін ең алдымен мықты ІТ-компаниялар мен мамандар «қайнап жатқан» қолайлы орта қалыптастыру керек.

Кезінде Astana Hub та осы мақсатта ашылған болатын, яғни халықаралық технопарк ретінде іске қосылды. Бүгінде онда 685 ІТ-компания тіркелген, оның дені – қазақстандық ұйымдар. Биылғы ақпан айынан бері 700-ге жуық шетелдік Қазақстанға релокация (қызметтік қоныс аудару) бойынша бізден кеңес алып жатыр, кейбірі тіркеліп, жұмысын бастап та кетті. Релокация бойынша жан-жақты қолдау көрсетіп жатырмыз: арнайы салық тәртібі, заманауи инфрақұрылым, визалық қолдау, SEED stage (дәлелденген бизнес-модель гипотезасына салынған инвестиция) кезеңінде венчурлық қаржы­ландыру, акселерация курстары, eGov арқылы онлайн тіркелу сынды мәселелер қамтылған.

Мысалы, Қазақстанға көшкендердің ішінде әлемнің 600-ден астам қаласында жұмыс істейтін және миллиардтаған долларға бағаланатын inDriver, Epam компаниясы да бар. Осындай мықты компаниялар мен мамандарға мүмкіндік беру арқылы өзімізге де тиімді жағдай қалыптастырамыз, яғни шетелдік мамандармен тәжірибе алмасу, жұмыс орнын көбейту, жаһандық инвесторларды тартатын стартаптарды ұлғайту – ел экономикасына оң әсерін тигізеді. Ең бастысы, жастарымыздың қабілетін дамытуға қолайлы ІТ-орта қалыптастырып, инно­вациялық әлеуетімізді күшейте аламыз.

– Мемлекет басшысы елімізде 100 мың ІТ-маман даярлау туралы тап­сыр­ма бергені есімізде. Осы бағытта қан­дай жұмыстар атқарылып жатыр?

– Ұлттық жобада белгіленген бұл тапсырмаға сәйкес 2025 жылға дейін 100 мың ІТ-маман даярлауға күш салынды. Осы мақсатта математикаға қа­бі­лет­ті ел азаматтарына жекеменшік және мемлекеттік ІТ-мектептерде оқу үшін 20 мың ІТ-ваучер қарастырылған. Былтыр 100 адам Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент, Қарағанды, Ақтау, Семей және Орал­дағы бағдарламалау мектептерінде оқуға грант алды. Биыл тағы 3 мың адам­ға квота қарастырылып, оның үстіне 13 ІТ-мектепке грант берілді. Таяу жылдарға 20 ин­новациялық мектеп ашуды жос­пар­лағанбыз, былтыр соның 6-ы іске қосылса, биыл 5 ІТ-мектеп ашылады.

Адами капиталды дұрыс пайдалана білсек, экономикаға тікелей пайда әке­лу­ге болады. Былтыр елімізде ақпа­рат­тық-коммуникациялық технологиялар өнімдерінің экспорты 30 млн долларға жетсе, 2025 жылға қарай ІТ-экспортты 500 млн долларға жеткізу көзделіп отыр.

Ғарышқа прагматикалық тұрғыдан қараған жөн

– Аэроғарыш саласындағы ақпарат­тар­мен бөліссеңіз. Airbus компаниясы­мен бірлесіп құрылған Ghalam кәсіпор­нында өндіріс іске қосылды ма? Жал­пы, Қазақстанда шығарылған ғарыш тех­но­логияларының игілігін қашан көре­міз?

– Орынды сұрақ. Ғарыш аппараттарын құрастыру-сынау кешені – қазіргі отандық аэроғарыш саласындағы күрделі және өте маңызды бағыт. Астанадағы Тұран көшесі бойында орналасқан ке­шен­нің құрылысына 200 млн доллардай инвестиция салынды. Кәсіпорын да­йын, білікті мамандар бар, тіпті қосалқы бөлшектер де шығарылып жатыр. Бірақ ең негізгі спутник өндірісі іске қосылған жоқ. Неге? 2020 жылы пандемия басталып, Airbus мамандары елімізге келе алмай қалды. Салдарынан тиісті сараптама жүргізілмей, кәсіпорынды сертификаттау мәселесі ке­йін­ге қалды. Ал сертификат болмаса, өн­діріске де рұқсат берілмейді.

Індет бәсеңдегеннен бері осы істі қол­ға алып, еліміздегі Франция елші­лігі және компания өкілдерімен жиі кездесіп, келісімшарттағы міндеттерді орындауға талап қойдық. Қазір Airbus мамандары елімізге келіп, сертификаттау жұмыстарын жүргізіп жатыр. Осы жылдың соңына дейін аяқталуға тиіс. Сол кезде мамандар бірден спутник өндірісіне кіріседі.

Әйтсе де өздеріңіз білесіздер, спутник деген арзан бұйым емес, енді ғана іске қосылған кәсіпорынға шетелден тапсырыс түсу үшін алдымен өз мемлекетімізге арнап спутник шығарып, оны ұшырып, сапасын тексеруіміз керек. Сонда ғана басқа мемлекеттер Қазақстанның бұл ба­ғыттағы нәтижелерін көріп, ком­мер­циялық тапсырыс бере бастайды.

– «Байқоңыр» ғарыш айлағын Ресей мем­ле­кеті жалға алғаны мәлім. Бұл кешенге байланысты Қазақстанның таяу бола­шаққа арналған жоспары бар ма?

 – Иә, «Байқоңыр» ғарыш айлағын шынымен де Ресей Федерациясы 2050 жылға дейін жалға алған. Қазір екі перспек­тивалы «Гагарин старты» және «Бәй­терек» жобалары жүзеге асырылып жатыр. Жоспар бойынша алғашқы сынақ жұмыстары 2023 жылдың соңына дейін орындалуға тиіс. Десек те, әлемдегі ахуал күрт өзгеруі мүмкін. Бүгінде «Байқоңыр» ғарыш айлағының қызметін сақтау үшін барлық амалды қарастырып келеміз. Тұтастай айтсақ, ғарыш индустриясына прагматикалық тұрғыдан қараған жөн.

Бірақ Қазақстан өзінің толыққанды ғарыш байланыс жүйелерімен қамтылған ел. Бұл салада көштен қалмау үшін түрлі жағдайларға бейімделіп, жұмысымызды жалғастырып жатырмыз. Қазір KazSat-2 және KazSat-3 спутниктері елімізді байланыс және телехабар тарату мүмкіндігімен то­лықтай қамтамасыз етіп отыр. 15 қазақ­стан­дық байланыс операторы елімізде 13 мың станса арқылы осы спутниктермен қызмет көрсетіп жатыр.

Ал ғарыш мониторингіне жол ашқан KazEOSat қос спутникті жүйесі арқылы жерді қашықтан зондтау қолға алынып, еліміздің аумағы, қалың орманы мен өзен-көлдері 100 пайызға цифрланды. Сондай-ақ пайдалы қазбаларды цифрлау және мониторингілеу, атмосфера мен то­пырақты талдау дәлдігін арттыруға жол ашыл­ды. Тек былтыр 7,3 мың рұқсат етіл­­меген қоқыс полигоны, пайдалы қаз­балардың 2,3 мың заңсыз карьері, 2,6 мың ағаш кесу полигоны, 260 мың өрт ошағы анықталды. Сонымен бірге Нұра, Жайық, Ақсу өзендерінің және Бұқтырма су қоймасының су қорғау аймағы мен бел­деуінің аумағында бұзушылық белгі­лері бар 3 700 нысан анықталған.

Қазақстан қазіргі кезде Орталық Азия­да ғарыш байланыс жүйесі қыз­меттерін экс­порт­таумен де айналысады. Десе де, уа­қыт бір орнында тұр­май­тынын ескерсек, адамзат түрлі озық технология­ларды қар­қынды игеріп жатыр. Кешегі ұшырған спутниктеріміздің тарататын интернет байланысы бүгінгі цифрлы заманның тала­бына мүлдем сай емес. Сондықтан былтырдан бері әлемнің кез келген жерін­де кең жолақты интернетті таратуға мүм­кін­дік беретін үш алпауыт – OneWeb, SpaceX (Starlink), SES компанияларымен келіссөздер жүргізіп, тиісті жұмыстарға кіріскен болатынбыз.

OneWeb компаниясымен екі рет техни­ка­лық тестілеу жүргізіп, интернеттің жыл­дам­дығы мен техникалық сәйкестігін сынадық. SES-тің спутниктік интернетін Алматы облысындағы бірнеше ауылда сынақ­тан өткіздік. Сынақтар сәтті өтті. Бұл жұмыстарды әзірше қанатқақты жоба ре­тінде жалғастырып жатырмыз, ал заңға тиісті өзгерістер енгізілген кезде компания­лар толыққанды қызмет ұсынуға кіріседі.

Әңгімелескен

Жақсылық САҒАДАТ,

«Egemen Qazaqstan»