Қаржы пирамидасы: қауіп пен қатер

Ақылынан аңғалдығы басым қазекем тілімен өрт сөндіріп, сөзімен ел сендіріп кететін «Алдарлар» құрған қақпанға тұтылып қалып, құтылып кетер жол таба алмай жүр. Таяуда ғана елордада қаржылық пирамида ұйымдарының бірінен зардап шеккен келіншек Ішкі істер министрлігі ғимаратының алдында наразылық білдіріп, өз-өзін өртеуге бел буғаны да жанымызды аяздай қариды.

Халықты қанау мен тонауды әдетке айналдырған қаржы пирамидаларынан жұрт қандай зардап шекті? Ақшасынан айырылған жәбірленушілердің саны қан­ша? Қылмыстық іске қатысы бар ұйым­дарды не күтіп тұр? Бүгінде осы өзек­ті сұрақтар күн тәртібінен түспей келеді.

54 млрд теңге қолды болды

«Өткен жылы еліміз бойынша қаржы пирамидаларының құрбаны ретінде 31 мыңнан астам азамат тіркелген болатын. Оларға жалпы сомасы 54 млрд теңгеден астам қаржы көлемінде залал келтірілген. Қазіргі кезде ішкі істер органдарының өндірісінде осы санаттағы 65 қылмыстық іс бар. Үш мыңнан астам адам жәбірленуші болып танылды», дейді ІІМ Тергеу департаментінің басшысы Санжар Әділов жағдайды түсіндіріп.

Әлбетте, кісінің қаржысын алаяқтық жолмен иемденіп кету қылмыс саналатыны әлімсақтан белгілі. Ол – дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Әйтсе де, әлеу­метті әбігерге салатындардың арбауы­на түскен азаматтардың саны 30 мың­нан асып жығылғаны ойландырмай қой­майды. Бұл әріден қарасақ, бұқара ха­лықтың аңқаулығын аңғартса, бері­ден зерделесек, жұрттың санасында «алма піс, аузыма түс» деген масыл­дық пси­хологияның өршіп кеткенін байқатады.

Танымал адамдарды тыңдап жаңылғандар аз емес

Қаржы пирамидаларының құрыл­тай­шылары алдап соға ма, арбап ала ма, әйтеуір бет-жүзі елге таныс әншіңіз де, кейде өнер әлемінде ақ тер, көк тер болып жүрген актеріңіз де солардың со­йы­лын соғып, жарнамасын жасап жү­рет­іні бар. Қысқасы, басқаны білмедік, «қи­налғанда» солардың қасынан табылып жатады. Тіпті әлгілер келтіретін кесір­ді түсінгеннен кейін кешірім сұ­рап тікелей эфирге шығып та қалады. Сондайда бармағыңды тістеп, «осылар не «жеп» ақылды болады екен, ә?» деп те ойлап үлгересің. Олай ойламасқа амалың да қалмайды. Біраз уақыт бұрын жұрт танитын блогерлер Мейіржан Төребаев, Мейірхан Шерниязов, Әзім Саидбаев секілді азаматтардың да басы дауға қал­ғанын жұртшылық жақсы біледі.

«Алматы қалалық соты танымал вай­нерлер Мейірхан Шерниязов пен Мейіржан Төребаевты екі айға қамауға алуға санкция берді. Тергеу сотының шешімімен тергеу органдарының өтініші қанағаттандырылды. Шерниязов пен Төребаевқа қатысты қамауда ұстау мерзімін екі айға ұзарту туралы санкция берілді», деген мәтіндегі ақпарат та тарап үлгерді таяуда.

20 сәуір күні Төребаев пен Шерния­зов 10 тәулікке қамауға алынғаны мә­лім болған. Сәуірдің 19-ы күні кешке Ме­йіржан Төребаевтан Алматы по­­ли­ция департаментінде Mudarabah Capital қаржылық пирамидасына қатысты қыл­мыстық іс бойынша жауап алынып жатқаны туралы ақпарат жарияланған еді. Әлбетте, блогерлердің қорғаушылары ­айыпты жоққа шығарып жататыны мә­лім. Расында да, кімнің айыпты, кімнің қан­дай жазаға лайықты екенін уақыт көрсете­ді. Кінәсі жоқ болып, «сүттен ақ, судан ­таза» екенін дәлелдеп шықса, қанеки?..

«Сайттарды бұғаттау, ұйымдасты­ру­­­шыларды, филиалдарды, құрылым­дық бөлімшелерді орнату секілді шара­лардың нәтижесінде 180-нен астам инвестициялық компания мен фирманың қызметі тоқтатылды. 138 адам қылмыстық жауапкершілікке тартылып, олардың 50-і сотталды. Қалғандарына қатысты сот жүріп жатыр» деген болатын ІІМ өкілі осы тақырыпқа орай ұйымдастырылған баспасөз мәслихатында.

Шыны керек, адамның басы дауға қалғанда кімнің адал дос, кімнің амал дос екені байқалып қалып жата­тыны бар. Жоғарыда біз аттарын атаған бло­герлердің достары арасынан осы мәселеге үн қатқандар болды ма деген оймен әлеу­меттік желілерді қарап шыққанбыз. Бай­қағанымыз, шоумен, продюсер Марат Орал­ғазин ғана фейсбукте ойымен бөлі­сіпті. «Мейірхан да, Мейіржан да досқа адал, пейілі кең, еш арам ойы жоқ, көңілі ашық, жайдары жігіттер. Екеуі де отбасылы, көпбалалы әкелер. Қаражатқа мұқтаж жандар да емес. Шығармашылықпен айналысып-ақ шаруашылығын домалатып отырған жігіттер. Неге бұлай болып қалғаны менің де миыма кіріп шықпайды. Әттең, осындай жағдайға душар болып қалды. Бәлкім өздері де алданып қалды ма екен?» деп жазба қалдырған ол достарына қатысты мәселенің әділ шешілгенін қалайды.

Кімнің ақ, кімнің қара екенін тергеу амалдары анықтайтыны сөзсіз. Десе де, кезінде бейнежазба арқылы Mudarabah Capital компаниясын әбден жарнамалап, «халал инвестиция» деп атаған Төребаевқа сенбейтіндер де бар.

«Асауларға» тұсау салатын кез келді ме?

Қаржы пирамидаларының жетек­шілері қазған орға түсіп опық жегендердің саны жыл өткен сайын арта түспесе, кеміген емес. Жұрт ішінде «алаяқтық бизнес» атанып кеткен «кәсіп» иелеріне имандай сенетіндердің саны сиремегені қоғамды ойландырады. Ойландырған соң шығар, Парламентаризм институты өкілдері ұйымдастырған басқосуда осы мәселе кеңінен талқыланып, ұтымды ұсыныстар айтылған.

«Расында, қаржы пирамидалары­ның жұмысын жарнамалап жүргендер­дің көбісі өнер адамдары, вайнерлер, әлеуметтік желілерде мыңдаған, мил­лион­даған оқырманы бар жұлдыз­дар екені мәлім. Қысқасы, танымал тұл­ғалардың соңынан ергендер олардың айтқанына сеніп, ақшаларын аямай салып жатқанын білеміз. Нәтижесінде, алданып қалған­дар аз емес. Қаржы пира­мидаларының айт­қандарына сенген «құрбандардың» басым бөлігі 31-60 жастағы азаматтар. Олардың басым бөлігінің жұмысы да, жоғары білімі де бар», дейді Қаржылық мониторинг агенттігінің тергеушісі Орын Тұрлыбаев мәселенің мәнісіне үңіліп.

Бұл мәселеге қатысты әртүрлі пі­кір­лердің бар екені мәлім. Мәселен, Парламент Мәжілісінің депутаты Юрий Ли мәселені заңға өзгерістер енгізу ар­қылы шешуге болатынын айтады. Оның ойынша, әкімшілік құқық бұзушылық кодексін, қылмыстық кодексті және жарнамаға қатысты заңдарды реттеген ләзім. «Қазақстан халқын қаржы өнімдеріне қатысты жалған жарнамалардан қорғағанда ғана мәселе шешімін табады», дейді ол. Кім біледі, расында да заңға айтарлықтай өзгерістер енгізілсе, жұрт танитын азаматтар «аңдамай сөйлегеннің ауырмай өлетінін» түсінетін шығар.

Әлемнің бірқатар елінде расында да қаржылық пирамида секілді алаяқ­тық сипаты бар кәсіпке бет бұрған ком­панияларға, жалпы, осы бағытта жұмыс істеуге ниеті барларға заңмен тыйым салынғаны мәлім. Олардың қатарында Франция, Канада, АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Германия секілді бірнеше ел бар. Әлбетте, бұл тізімді ары қа­рай жалғастыра беруге болады. Ал Қазақ­станда «қаржылық пирамида» деген сөз тіркесінің қандай ұғым беретіні туралы нақты түсініктеменің жоқтығы да ойландыруы керек. Қалай алып қара­сақ та, бұқара халықтың қалтасын қаққан­дарға тосқауыл қоятын кез келіп жетті. Құзырлы орган да осы мәселеге мықтап назар аудармаса болмайды.

«Бүгінде қаржы пирамидасына жар­нама жасағандар әкімшілік жауап­кер­шілікке тартылатыны белгілі. Ал мамандар жағы айыппұлмен шектелуді доғарып, қылмыстық жаза кесу қажеттігін айтып отыр. Оны халық қалаулылары да қолдап отырғаны мәлім», дейді Парламента­ризм институтының директоры Мансұр­хан Махамбетов мәселеге қатысты ойымен бөлісіп.

Естияр адамдар неге есін жоғалтады?

Заң расында да алаяқтық сипаттағы қылмысқа бет бұрғандарды жазалау үшін керек екені айтпаса да түсінікті. Бұл мәселеге қатысты ешкімнің дауы да жоқ. Өйткені әрбір адам заң мен қоғам алдындағы жауапкершілігін сезінуге тиіс. Әйтсе де, бізді басқа жағдай алаңдатады.

Деректерге көз жүгіртсек, қаржы­лық пирамиданың сойылын соққандар­дың жар­намасына алданып, ақшасынан айырыл­ғандардың 74 пайызы жұмыспен қамтылған естияр азаматтар екен. Оны қойшы, қармаққа түскен балықтың кү­йін кешкендердің 62 пайызының жо­ғары білімі де бар. Олардың жалған жарнаманың жетегіне еруіне не себеп? Осы жағдай кімді де болса толғандырса керек. Осындайда олар кімдер, мына статистика нені білдіреді деген сауал сананы сансыратпай қоймайды. Былайынша айтқанда, есті адамдарымыз осылайша жарнама жасағыштардың байбаламына қатысты байлам жасай алмай жатқанда, тағдырдың тауқыметін тартып, жоқтан бар жасаймын деп жүрген қарапайым азаматтардан не қайран? Иә, әлеуметтік желілерде миллиондаған жазылушысы бар адамдардың айтқанына сеніп, айтағына ергендер көзі ашық, көкірегі ояу болуға тиістілер екенін аңғардық. Осындайда бір кездері ел ішінде кеңінен тараған ауыл қариясының «Балам, жа­сың отыздан асты әлі ертегіге сенесің...» дейтін уытты әзілі еске түседі...

Қысқасы, сана жаңғырмайынша аңғал қазақ арбаушылар қазған апанға түсуді тоқтатпайтын секілді. Оны заңға енуі ықтимал өзгерістер өзгерте ала ма, жоқ па, кім білсін?! Өкініштісі де сол.