Атадан қалған белгі

Жамбыл өңірінде күн жылынып, жер көгере бастады. Шаруасына құнтты тумалар ауласының жерін қопсытып, көшет отырғызудың қызығына кіріскен. Әкімдік жақтан жеткен «облыста биыл 141 749 мың  дана ағаш отырғызылып, 36 778 шаршы метр жерге көгал өсірілмекші екен» деген жағымды жаңалық та көңілімізді бір марқайтып тас­таған. Әлбетте, көшеттердің неше атасын сорттап, сұрып­тап, саудаға шығарған аға­йындардың да ұпайлары түгел. Көше бойындағы сол жас өскін көшеттерге қызыға қарап тұрып есіме Еңбек Ері атағына екі мәрте ие болған  Жазылбек Қуанышбаев еккен теректің хикаясы оралған. Сол тал атамыздың Мойынқұмдағы қара шаңырағының алдында көненің көзіндей болып әлі жайқалып тұр. Қасиетті  ағаш­тың бағзыдан сыр шерткен бұтақтары биыл да бүршік жара бастаған шығар... * * * Жазылбек атамыздың Мойынқұм ауылындағы қара шаңырағында отырғанбыз. Кеңес өкіметінің қаламгерлері «малшылардың маршалы» атандырған, оның үстіне Еңбек Ері деген жұп жұлдызы бар қарияға қошқардай егіз ұл сыйлаған Әлімхан апамыздың батылдығы да батыр шалынан бір кем емес. Дүниеге Тойшыбай мен Қойшыбай келгенде сол апамыз егіздің сыңарын енесіндей боп кеткен Жәйшібала бәйбішенің бауырына салып тұрып: «Апа, мына егіздің біреуі сіздікі, біреуі менікі болсын» дегенде Жазата: «Әй, сенің мұның не? Бір баланы неге бересің оған?»  деп «ашуланған» бопты. Сонда Әлімхан анамыз: «Құдай маған егіз бала бергенде апа да бір жаман неме иіскесін деген шығар, неге бермеймін» депті. Мінеки, Ұмай, Домалақ және Сыланды аналардың далалық даналықтарының, кемелдігі мен кеңдігінің жалғасы. Сол Тойшыбай әлі күнге дейін өзін Жәйшібала апасының баласымын дейді. Ал туған анасы Әлімханды «мойындамайды». «Бала тапқандыкі емес, бақ­қандыкі» дегеннің мысалы да осы. Қара шаңырақта отырған соң сол құтханаға байланысты да сөз қозғайсың. Ескі дәс­түрмен Әлімхан ападан үйдің «тарихын» да сұрадық. – Бұл үйді аталарыңның өзі салдырған. Берекелі адам еді ғой жарықтық, бұл шаңырақ та өзі сияқты сол кездегі кең, ең үлкен үйлердің бірі болды ауданда. Шал өмірден өткеннен кейін әртүрлі жағ­­дай болып, қариядан қалған ша­ңырақты сатуымызға тура келді. Аты-жөнін айтпай-ақ қояйын, аудандағы бір бастық сатып алды. Өзі бір момын, жақсы кісі еді, бірақ бұл үйде көп тұра алмады. «Неге?» деп сұрасақ: «Түнде Жазата келіп, үйді айналып, терезені таяғымен тарсылдата қағып, ашу шақырып ұйықтатпайды. Жазата «тынышталған» күні, ауладағы талы «шулап» қор­қытады. Қорқытқанда, ауа тұп-тұнық күннің өзінде тура бір жел тұрғандай сыбдырлап, сықырлап қоя береді. Өзі салдырған үй мен өзі еккен талды қимай жүр-ау дей­мін, өздеріңіз қайтып сатып алыңыздаршы», дейді жа­лын­ғандай боп. Әлім­хан апа, ұлы мен келіні бар, олар да бекер сат­тық-ау деп ойланып жүр екен. Сол әңгімеден соң қара ша­ңыраққа қайта көшіп келіпті. Әлімхан апаның әңгімесі қызық. Оған жаныңнан бірдеңе қоссаң әсері болмай қалады. Еш қоспасы жоқ сондай әңгіменің біреуі мынау: Жазекең құйрығы шарадай дәу қазақы қойды шілдехана тойына соямын деп жүреді екен. Бірақ Әлімхан апаның нағашысы Үшкемпір Жазекеңе: «Анау тұрған қызыл қойды бересің» деп, тура әлгі құйрығы шарадай дәу қазақы қойды көрсетеді. Қария: «Мен оны әйелім туғанда соямын деп жүр едім» дейді. Сонда апамыздың нағашысы: «Сізге қой деген сөз бе екен», деп дәл сол қой­ды қалап алып кетіпті. Үш­кең сөйтіп, Қойшыбай мен Тойшыбай дүниеге келгенде Айдарлыдағы 9 үйден сүйінші сұрап, 9 қой алып, «шала байып» қалыпты. Әлімхан апамыздың айтуынша, Жазекең алты ай ауырыпты. Оған дейін ауырған емес еді дейді. Алты айдан ке­йін жағдайы төмендей бе­реді. Сөйтіп жатып, Жамбыл ауылындағы қарындасын күт­кендей, «Жұмакүл келсін», деп жан-жағына қарай беріпті. Қарындасы келген кезде қо­лынан ұстап жатып, жүріп кетіпті. Күйеу баласы молда екен, әйтеуір атасына дем салып үлгеріпті. Жазатаның тегін адам емес екенін мына жайттан де аң­ғаруға болады. Ресей отаршылдары қазақ жерінің ту-талақайын шығарып, бөліске салып жатқан тұс болса керек, Ағыбай батыр жер дауымен Батыс Сібір генерал-губернаторы болған Гасфортқа барып, елі мен жерінің тағдыры үшін неден болса да аянбайтынын білдіреді. Абырой болғанда, батырдың талабымен жер дауы шешіліп, ушыққан мәселе дұрысталады. Батырдың көңіл-күйі орнына түскен шақта генерал-губернатор су­ретшісін шақыртып Ағыбай батырдың қайталанбас келбетін сыздырып алады. Кейін батыр бейнесі түземдіктердің көсемі ретінде Эрмитажға жөнелтіледі. Жазылбек ата  құдай берген бақ пен дәулеттің арқасында Ленинградқа барған сапарында сол суретті көріп, батыр бейнесінің қасынан айналсоқтап шықпай қояды. Әрідегі Ағыбай тұрмақ, бері­дегі Ахмет Байтұрсыновтың суретін көруге зар болған заманда мына бейне Жазатаға керемет олжа болып көрінеді. Еңбек Ері деген атағының беделін халқы үшін осындайда пайдаланбағанда, қай уақытта пайдаланады? Жазатаның қолқасымен Ағыбай батырдың суретінің көшірмесі жасалады.  Елге жеткен сол олжа бү­гін­де тарихымыздағы құнды мұралардың бірі. Біз әңгімеден соң аулаға шыққанбыз. Күн жып-жылы екен. Әшейінде желі басылмайтын өңір тып-тыныш. Жазата еккен тал да мүлгіп тұр. Соған қарағанда, Жазатаның аруағы бүгінгі ұрпақтарының бірлігі мен тірлігіне риза екен ғой деп іштей бір марқайып қалдық. Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ, журналист-жазушы. Жамбыл облысы. –––––––––––––– Суретте: Жазылбек ата ауласындағы терек.