Аутизм: Ауыртпалық ата-анаға түседі

Осы мәселеге қатысты Ал­ма­ты дәрі­герлері балалардағы аутизм бел­гілері мен себептері туралы баяндай отырып, ұсыныс­та­рын алға тартты. Алматыдағы №5 қалалық клиникалық ауру­хананың балалар аурулары бөлімінің меңгерушісі, жоға­ры санатты дәрігер Хадиша Сұл­тан­­құлова аутизм белгілері үш жасқа дейін пайда болатынын, же­ңілірек белгілері байқа­ла­тын ұқсас жағдайлар аутизм спек­трі­нің бұзылыстарына (ASD) жататынын атады. Дәрігер аутизмге жүктілік пен босану ба­ры­­сындағы денсаулықтағы кінә­рат­тар, бас-ми жарақаттары мен инфекциялардың салдары, ми­дың туабітті дисфункциясы, а­қ­па­ратты өңдеуге қажетті ней­рон­дық құрылымдарының дамымай қал­уы себеп болатынын еске сал­ды.

Аутизмнің де түрлері бар. Лора Уингтің әдісіне сүйенсек, аутизмді анықтаудың үш белгісі: әлеу­меттік өзара әрекеттестіктің бол­мауы, қызығушылықтың шек­­телуі мен мінездегі қылық­та­рының қайталануы. Ма­мандар нәресте шақта балада кез келген қимыл мен дыбысқа шамадан тыс үрейлену мен жылау реакциялары, тілдің кеш шығуы, оғаш әрекеттер, қарым-қатынас жасауға құлықсыздық, сөздік қорының жасына сай бол­мауы, сөйлеген кезде дауыс­сыз дыбыстардың аз болатыны сияқты белгілерді атайды. Қысқасы, бұл балалар өзімен жастыларға қарағанда сөздерді араластырып, ым-ишарамен сөй­лей­ді, қажетін сұрауға, көр­генін ай­туға, өзі сияқты балалармен ой­науға қызығушылық танытпайды.

Спикер аутизмге шалдыққан балалардың вербалды және вербалды емес қарым-қа­тынасының бұзылуына тоқталды. Мысалы, бала қолға алғаннан қашады, көтергенде немесе құшақтағанда қатып қалады, ол адам­ға қара­май­ды, көпшілікпен аралас­қан­да күлмейді, әке-шешесімен, қо­­нақ­тармен амандаспайды, бас­қалармен әңгімелескенде бір нүк­те­ге қадалып отырады.

«Аутизмі бар балаларда мақ­сат­сыз қоз­ғалыстар, біркелкі­лік­ке мұқтаждық, өзге­рістерге қарсылық, күнделікті әрекеттерді сол тәртіп, яғни өзгермейтін диета немесе бір киімді тастамау байқалады. Мұндай пациенттің өзін тіс­тейтін, жарақаттайтын авто­аг­рессиялық ерекшелігін атап өткен жөн. АСБ бар бала­лар­дың 30%-ға жуығы өмір бойы өзін зақымдап отырған», дейді Х.Сұлтанқұлова.

Алайда пациенттердің бір бөлігі жас­өспірім кезінде түзелсе, керісінше 40%-ында жасөспірім шағында жағдайы нашарлап ке­те­ді. Емдеу және коррекциялық кө­мек болмаған жағдайда аутизмге шалдыққан балалардың 70%-ға дейіні ауыр мүгедек болып, үнемі айналасындағылардың көмегіне мұқтаж болатыны белгілі.

Х.Сұлтанқұлова осы кеселдің салыстырмалы түрде осыдан 10 жыл бұрын анықталған жаңа вир­туалды түрін атап өтті. Бұл мульти­медиялық плазма­лар­­дың, планшеттердің және теле­фон­­дардың дамуымен сәйкес келе­ді. Басқаша айтқанда, бұл қа­лып­ты дамып келе жатқан балаларды неврологиялық ауытқуға ұшы­рат­уы мүмкін.

Дәрігер виртуалды аутизмнің алдын алу үшін тамағын ішіп отырған кезде балаға гаджет бер­меу­ге, көп сөйлесуге, оған бәрін түсіндіріп отыруға, үнемі атын атап шақыруға кеңес береді. Бал­дыр­ғандарға түсініксіз мульт­филь­мдер көрудің орнына көбі­рек сөйлескен жөн.

Туабітті аутизмнің алдын алу­ға келетін болсақ, әйел балалы бо­лар алдында және жүктілік кезін­де гинекологпен кеңесуі керек. Егер әйел жүктілікке дейін және жүк­тілік кезінде фолий қыш­қы­лын қабылдаса, онда балада аутизм­нің даму ықтималдығы төрт есе азаяды.

Өз кезегінде Алматыдағы «Пси­хо­ло­гиялық-медициналық-педа­гогикалық консультация» КММ директоры міндетін атқа­ру­шы Эльмира Ақшолақова аутизмі бар балаларға психо­ло­гия­лық-педагогикалық тексеру және кеңес беру бағдарламасын әзірлеу неге қажет екенін баян­дады. Мұндай құжатты әзір­леу­дің өзектілігі осы санат­та­ғы балалар санының үнемі арт­уы­­мен және аутизмді психо­ло­гиялық-педагогикалық диаг­ностикалаудың отандық бағдар­ла­маларының болмауымен бай­ла­ныстыруға болады. Сондай-ақ инклюзивті білім беруді дамыту мен ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балаларды тексеру және оларға кеңес беруде ПМПК қызметін реформалау қажеттілігі айқын болып отыр.

«Білім беруді дамытудың 2020-2025 жыл­дарға арнал­ған мемлекет­тік бағдар­ла­­ма­­сы­на сәйкес, «психоло­гия­­­лық-медициналық-педаго­ги­калық консультациялар» «медици­на­лық­тан» «педаго­ги­калық модельге» көшеді. ПМПК қызметіндегі әлеуметтік-пе­дагогикалық модель келесі тетіктер ар­қылы жү­зеге асырылады. Бұлар – ерекше білім беру қажеттіліктерін бағалау мен бала үшін оқытудың арнайы жағдайларын анықтау сияқты жаңа бағыттарды енгізу, баланың даму проблемаларында, оқыту, тәрбиелеу және әлеуметтік бейімделу қиын­дықтарын баға­лауда психологиялық-педа­го­ги­калық үлесті арттыру, ПМПК қоры­тындысында медициналық диагноздарды қоюға жеткізбейтін және білім беру, пси­хологиялық-педагогикалық көмектің көлемі мен сипатын анықтайтын бала­лар­дың әлеуметтік-педаго­ги­ка­лық сыныптамасын енгі­зу, балаларды дамыту және тәрбиелеуде ата-аналарға консультациялық көмек көлемін ұлғайту», дейді Э.Ақшолақова.

Маман ПМПК-да аутизмі бар балалар­ды тексеру бағдар­ла­маларын қолдану төмен­дегідей бірқатар мәселені шешуге жол ашатынын атады. Нақты айт­қан­да, бұл аутизм және АСБ бар балаларға психологиялық-педагогикалық тексеру жүргізуге қойылатын талаптар мен көлемді белгілеуге, тексеру және кеңес беру тәртібін стандарттауға, тексеру барысында әртүрлі әдістерді, әдіс­темелерді, тестілерді қол­да­ну­ды оңтайландыруға, тексеру нәтижелерін объективті, дәл талдау және баланың дамуын бағалаудың дәлдігі үшін жағдай жасауға, балаларды тексеру және ата-аналарға кеңес беру сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

Мамандар ПМПК-да кешенді тексеру жүргізу тәртібі туралы де егжей-тегжейлі түсіндірді. Біріншіден, ата-аналардың ша­ғым­­дары мен сұраныстарын ПМПК тіркеушісі нақтылайды, ол дәрігерлердің кеңесіне жүгінудің басты себебі неде екенін, өз бас­та­масы әлде дәрігерлердің, педа­гогтердің, психологтердің, тәр­бие­шілердің жолдамасымен келді ме, баланың дамуына не кедергі (ата-аналардың шағым­да­ры), нәтижесінде консуль­тациядан не күтетінін сұрайды.

Екіншіден, медициналық және әлеуметтік-психологиялық анамнезді жинауды және бала дамуының әлеуметтік жағдайын анықтауды кез келген консультация маманы ПМПК қызметінің үлгілік қағидаларының белгілен­ген нысанына сәйкес жасайды. Егер ата-аналар сұрауымен болса (баладағы аутизмді тексеру, растау немесе алып тастау) немесе баланың дамуы мен мінез-құлқына шағымдар аутис­тикалық тәуекелділікке кү­дік­тенуге мүмкіндік берсе, оны психиатр-дәрігер атқарады.

Жоғарыда атап өткендей, баламен қарым-қатынас жасауда қиындықтар туындап, ауру белгілері анық болса, бұдан әрі ата-аналарына сауалдама мен психологиялық-медициналық-педа­гогикалық тексеру жүр­гі­зіледі. Осыдан кейін ғана зерт­теу нәтижелерін алқалы түрде талқылау және отбасында, білім беру ұйымдарында оқыту мен тәрбиелеудің арнайы жағ­дай­ла­рын жасау жөніндегі ерекше білім беру қажеттіліктері мен тиісті ұсынымдарды айқындау жүзеге асырылады. Содан кейін ғана ПМПК-ның жалпы қоры­тын­дысы немесе қосымша тексеру жүргізу қажеттігі туралы шешім жасалады (бастапқы тексеру бір-төрт қабылдау ішінде жүр­гізілуі мүмкін), сондай-ақ ба­л­аның даму мәселесі бойынша әке-шешесіне кеңес беру, оны жеңу жолдары мен шарттары туралы ұсынымдар беріледі.

Қажет болған жағдайда ПМПК мамандарымен жеке отба­сы­­лық кеңестер өткізіледі, меди­ци­налық, психологиялық-әлеу­меттік-педагогикалық сипат­та­ғы нақты жеке ұсы­ныстар жасалады.

Не десек те, барлық ауыртпа­лық алдымен ата-ананың мойнына түседі. Балада аутизм бел­гі­лері барын бірінші болып бай­қайтын да және оның бүкіл ауыртпалығын көтеріп отырған да сол баланың әке-шешесі. Ата анасы сәбиінің бойындағы кінә­рат­ты дер кезінде байқап, дабыл қағуының нәтижесінде аутизм кеселінен құтылған балалар да бар.

 

АЛМАТЫ