Қаржы сауаттылығы негізінен бюджетті жоспарлаудан басталады. Біздің елде бюджеттің ашықтығы былай тұрсын, бюджет туралы түсініктің өзі дұрыс қалыптаспаған. Көбі бюджетті жоспарлауды мемлекеттік органның міндеті деп түсінеді. Оны жоспарлауға қатысуға құлық танытпайды да. Әйтпесе, бюджет дегеніміз сіз бен біздің ақшамыздан құралған ортақ қазына. Сондықтан ондағы қаржы қайда, қалай жұмсалатынын білуге, тіпті осыған қатысты ой-пікірін айтуға әр азаматтың құқы бар. Бірақ бізде ондай менталитет қалыптаспаған. Тіпті «бюджетіңіз қанша?», деп сұрасаң, мекеме басшыларының көбі шоршып түсері анық. Бюджеттен айлық алып отырған биліктегілердің жалақысы да құпия. Көбі табысын жасырғысы келіп тұрады. Ал көп мекеменің қызметкерлері бюджеттерінің қанша екенін, қанша қаржы қайда құйылып, неге жұмсалып жатқанын білмейді де. Ол ол ма, ай сайынғы заңды еңбекақысы жөнінде түбіртекті бухгалтерінен сұрауға да именетіндер бар... Бюджет біз үшін «құпия» тақырып дейтініміз де осы.
Ал шет мемлекеттердің көбінде бұл мәселе ашық айтылады. Оларда жемқорлықтың бізден қарағанда аз болуы да осыған байланысты ма деймін. Мысалы, Америкада мектеп оқушыларының өзі білім ошағының бюджетіне араласа алады екен. Бұл туралы әріптесіміз Нәзира Байырбектің әлеуметтік желідегі парақшасынан оқыдық. Журналист Америка білім ошағында оқитын қызына мектеп директорынан хат келгенін айтады. Онда: «Мектебімізге 2 750 доллар бөлініп жатыр. Бұл ақшаға не алуымыз керек, сен қалай ойлайсың? Мектеп бюджетіне түсетін ақшаны біз қайтсек тиімді жұмсаймыз? Сенің пікірің қандай?», деп жазылған екен. Директор әр оқушыға осындай хат жіберген. Әлбетте, Қазақстандағы бюджеттің «құпиялылығына» әбден үйренген әріптесіміз америкалықтардың ашықтығына таңданысын жасыра алмаған.
Негізі бюджетке елдің араласуы деген жақсы үрдіс бізде де қолға алынған. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы аясында 2019 жылдан бастап «Бюджетке қатысу» жобасы жүзеге асырыла бастады. Жоба бойынша Нұр-Сұлтан мен Алматы қалаларының тұрғындары ауласын абаттандыруға, айналаны жарықтандыруға үлес қоса алады. Яғни қала халқының көпшілік даусына ие болған тиімді жобаларға бюджет қаржысы бөлініп, жүзеге асырылады. Халық тікелей қатысатын мұндай жобалар көбірек қолға алынса дейсің.
Жалпы, бюджетті жоспарлау, ақшаны үнемдеу мәселесіне бала жастан дағдылануы керек. Бізде осы жағын кемшін. Бірақ жақында Білім және ғылым министрлігі мектеп бағдарламасына «Қаржылық сауаттылық негіздері» пәнін енгізуге талпынып отырғанын естідік. Егер бұл пән жалпы білім беретін оқу орындарына енгізілсе, балалардың қаржыны ұқсатудағы білімі артып, жеке және отбасылық бюджетін жастайынан дұрыс басқаруға бейімделер еді. Мұндай сабақтың қажеттілігі қазіргі заман талабына сұранып-ақ тұр. Әйтпесе, бүгінде ай сайынғы табысын дұрыс ұқсата алмай, айлықтан-айлыққа әрең жетіп жүргендер көп. Қаржыгерлердің пікіріне қарағанда, қаржы тапшылығын көрудің басты себебі – ақшаны ойланбай жұмсап, өзімізге пайдасы шамалы нәрсені беталды сатып ала беру екен. Экономист-мамандар «үй бухгалтериясын құрудың мәні – кіріс пен шығыс арақатынасының оңтайлы кілтін таба білуде», дейді. Яғни сіз ақшаның қайдан келіп, қайда кеткенін бақылай алсаңыз, онда шығыстарды да оп-оңай реттей аласыз әрі қаржы тапшылығын да тартпайсыз.
«Ақша көп болған сайын қаражат тапшылығы болмайды», деген жаңсақ түсінік бар. Алайда қаржы сауаттылығы мен үнемшілдік болмаған жерде қандай қомақты қаржы да суға сіңгендей жоқ болады, дейді қаржы мамандары. Сондықтан әркім аздың өзін ұқсатып, ұқыптылық мәдениетін меңгергені ләзім. Ақшаның өзі құнттағанды жақсы көреді демей ме?!
