Дөңгелек үстел модераторы, профессор Тілеуғали Қышқашбаев «1931-1933 жылдардағы ашаршылық Қазақ еліне орны толмас шығын әкелді. Халықты зиялыларынан, дінінен, дәстүрінен, тарихи жадынан айыру арқылы темір құрсауда ұстау Кеңес өкіметінің ең зұлым саясатының бірі болды. Ақтаңдақтарды ашуға тәуелсіздігіміздің арқасында ғана қол жетті, бұл отырыс – соның айғағы» дей келе, қуғын-сүргін құрбандарын еске алу үшін бір минут үнсіздік жариялады.
Маңызды жиынның ресми ашылу рәсімінде кіріспе сөз сөйлеген Нұр-Сұлтан қаласының мемлекеттік архивінің директоры Мейрам Бектембаев Ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні ел тарихында елеулі орын алатын маңызды дата екенін тілге тиек етті. Жылдар жылжып, айлар ауысса да қазақ үшін қастерлі күннің тарихы ешқашан ескірмейтінін, қуғын-сүргін көрген ата-бабаларымыздың есімдері ел жадынан өшпейтінін жеткізді.
Астанадағы Мемлекеттік қызмет хабы басқарушы комитет төрағасы, қоғам қайраткері Әлихан Байменов бүгінгідей басқосуларда тек қана фактілерді келтірумен шектелмей, оларды тұтас құбылыс тұрғысында зерделеп, біздің дамуымыздың траекториясына, құндылықтарымыздың өзгеруіне қалай әсер еткенін де саралауымыз қажет екенін баса айтты.
– Яғни ғылыми-зерттеулер тек сандық, өлшенетін көрсеткіштер емес, сонымен қатар сапалық өзгерістерді де тереңірек зерттесе, «Біз кімбіз?» деген сұрақтың толыққанды жауабын табуға қосқан қомақты үлес болар еді. Сол жылдарды зерттегенде «Не болды?» деген сұрақпен қатар, «Неге болды? Себеп, салдары қандай?» деген сұрақтарға да терең үңілу қажет. Сөзсіз, 1920-1940 жылдар арасында Кеңес өкіметі жүргізген саясат геноцидке пара-пар. Өздеріңіз қараңыздар, 6-7 дүркін қуғын-сүргін болды. 11 жылда екі рет әліппе ауыстырылды. Екі рет түпкі себебі саясатпен байланысты ашаршылық болды. 6-7 дүркін дейтінім, біріншіден, дербес, тәуелсіз ойлайтын Алаш қайраткерлерін, одан соң рухани темірқазықтан айыру үшін дін қайраткерлерін қуғын-сүргінге ұшыратты. Келесі кезекте елдің әл-ауқатын, экономикалық тірегін қамтамасыз ететін кәсіпкерлерді «бай» деп қудалады. Одан соң көзі ашық, көкірегі ояудың барлығына ауыз сала бастады. 30-жылдар басында Кеңес өкіметіне сеніп, соған қызмет жасаған, кейін көздері ашылып, жүйені терең түсіне бастаған саяси қайраткерлерді жойды. Соңынан ұлттық санаға әсер ете алатын ақын-жазушы, өнерпаздарды қудалай бастады. Себебі тоталитарлық жүйенің, бір партиялыққа негізделген жүйенің ерекшелігі олар халық санасына әсер ететін өзінен басқа балама күшті болғызбауға тырысады. Ал 11 жылда екі рет әліппе ауыстыру – сөзсіз мәдени геноцид. Жаппай ашаршылық кезінде адамзат өркениетінің іргетасы мәдени сабақтастық жайына қалып, адам тек тірі қалуды ғана ойлайтын жағдайға жететінін сіздер жақсы білесіздер. Осы қасіретті кезеңді саралау бірнеше түйінге жетелеуі қажет, – деді Әлихан Байменов.
Мемлекет тарихы институты директорының орынбасары, тарих ғылымдарының докторы, профессор Бүркітбай Аяған 1993 жылы Қазақстан билігінің шешімімен парламенттік комиссия құрылғанын, оның мақсаты 30-жылдардағы ұжымдастыру кезіндегі Қазақстан трагедиясының ауқымын анықтау болғанын баяндады.
– Академик Манаш Қозыбаевтың басшылығымен құрылған комиссия ақиқатты түсіндіру үшін көп жұмыс істеді. Сол кезде қуғын-сүргінге ұшырағандардың кейбір санаттарын оңалту туралы Заң және әділдікті қалпына келтірген нормативтік актілер топтамасы қабылданды. Бірақ сол кезеңде «сот істері» деп аталатын адамдар ғана ақталды. Бірақ уақыт көрсеткендей, шаруалар, зиялы қауым өкілдерінің көптеген санаты, тіпті Ұлы Отан соғысы майдандарындағы әскери шайқастарға қатысушылар ақталмаған, олар «соттан тыс» деп аталатын шешімдер негізінде қуғын-сүргінге ұшыраған, яғни оларды тұтқындаған және түрмеге қамаған. Бүкіл өркениетті әлемде қабылданғандай, соттардың шешімімен емес, ОГПУ немесе басқа жазалау органдарының шешімдері. Зерттеулер көрсеткендей, біздің көптеген замандасымыз әлі күнге дейін қуғын-сүргін кезеңінде азаматтардың тағдырын соттар емес, партиялық комитеттер немесе «соттан тыс органдар» деп аталатындар ОГПУ-дің кейбір «екілік», «үштік» шешімдері прокуратураның, адвокаттардың және сот органдарының қатысуынсыз қабылданғанын білмейді. Мысалы, ГУЛАГ лагерьлерінің жүйесінде кейбір әйелдерді «халық жауының» әйелдері деп тұтқындады. Олардың барлығы саяси баптар бойынша қамалған болатын, – деді Бүркітбай Аяған.
Сонымен қатар ол республиканың демографиялық құрамына, қазақстандықтардың көңіл күйіне ең ауыр сабақ – 1920-1940 жылдардағы саяси қуғын-сүргіндер болғанын айтты.
– Бұл өте қиын жылдар болды. Осы кезеңде ұжымдастыру қасіретінен басқа мыңдаған жазықсыз қазақстандық саяси қудалауға ұшырады. Ал Кеңес елінің әртүрлі аймағынан миллионнан аса адам жер аударылды. Сонымен қатар ондаған мың қазақстандық қудалаудың салдарынан Қытай, Ресей, Өзбекстан немесе Ауғанстан сияқты көрші мемлекеттерге көшуге мәжбүр болды, – деді тарих ғылымдарының докторы.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, тарих ғылымдарының кандидаты Құрманғали Дәркенов сол кезеңдегі ет пен астық дайындау шаралары ел ішіндегі ахуалды одан бетер шиеленістіріп жібергенін жеткізді.
– 1929 жылы ақпанда Кеңес Одағының барлық территориясында нанға карточка енгізілді. Арада шамалы уақыт өткен соң осы 1929 жылдың шілдесінде етке карточка енгізілді. Ал қазанда нан, жарма, ет, май, қант, шай мен жұмыртқаның жетіспеушілігі айқын сезіліп, бәрі карточкамен беріле бастады. Тіпті 1930 жылдың өзінде Қазақстанның кейбір аймағында ашаршылық етек алып, ОГПУ-дің құпия есебінде 110 мың аш бар екені, оның шапшаң өсіп отырғаны мәлімденді. Халық жағдайы нашарлап кеткеніне қарамастан, орталықтан ет дайындау қарқынын одан сайын арттыру қажет деген талап қойды, – деді Құрманғали Дәркенов.
Сондай-ақ Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры 1930-1931 жылдары Қазақстанға 493 500 тонна ет өткізу бекітілгенін, бұл Кеңес Одағы бойынша ең жоғарғы көрсеткіш болғанын атап өтті.
Тағылымды жиында тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Күлпаш Ильясова Ақмола облысы бойынша қуғын-сүргінге ұшырағандарға кеңінен тоқталды. Ішкі істер министрлігі Ақпараттық-аналитикалық орталығы арнайы архивінің мәліметтерінде Ақмола облысы және Ақмола қаласында 1920-1950 жылдары қуғын-сүргінге ұшырағандар саны – 6 832, соның ішінде ақталғаны – 6 216, ақталмағаны – 616 адам. Олардың саны Ақмола облысымен салыстырғанда 187 адамға көп.
– Отандық тарихшылар Қазақстанда 1918-1920 жылдардан басталып, 1986-1991 жылдары аяқталған репрессиялау саясатын 5 кезеңге бөліп қарастырады. Оның шарықтау кезеңі 1937-1938 жылдарда болғаны да тарихтан белгілі. Кеңестік биліктің алғашқы қырып-жою саясатының салдарынан ұлт мүддесін көксеген қазақ зиялылары қатаң айыпталып, олардың үстінен «Алаш ісі» қозғалды. Ал оның ақыры араға жылдар салып, тоталитарлық жүйеге қарсы шыққан желтоқсаншыларға қайта жаңғыртылды және «Қазақ ісін» қозғаумен аяқталды. Алаштанушы-ғалым Мәмбет Қойгелдиевтің сөзімен айтқанда, «соңғысы кеңестік биліктің терең жүйелік дағдарысқа ұшырағанын анық көрсетумен қатар, перманентті репрессиялық шараларсыз бұл биліктің өмір сүре алмайтындығын байқатты». Осы орайда ескере кетейік, осы істердің аралығында тағы да бірқатар «атышулы» қылмыстық істер қозғалған. Мысалы, Ақмола өңірінде 1920-1930 жылдары «Әубәкіров ісі», «Ағайынды Әділевтер ісі», «Азат ісі» сияқты кеңестік биліктің жергілікті өкілдерінің «ұрдажықтарына» көнбей, орталықтың кәмпескелеу, ет-астық өнімдерін дайындау саясатына қарсыласқандардың барлығы дерлік айыпталып, жаппай саяси қуғын-сүргінге ұшыраған. Ақмола өңірі бойынша тәуелсіздік жылдарында жарияланған архив материалдары мен құжаттары негізінде Алаш қозғалысына қатысқандар мен ниеттестер саны анықталды, олардың жалпы саны – 19 адам, ақталғаны – 10, қалғандарының ақталған-ақталмағаны белгісіз, – деді Күлпаш Ильясова.
Ал Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры, тарих ғылымдарының докторы Мақсат Алпысбес қазақ халқының саны аштықтан ғана емес, сондай-ақ ұжымдастыруға қарсы шыққан көтерілістерді жазалаудан да кеміді дейді. Шара аясында Нұр-Сұлтан қаласы Мемлекеттік архивінің аса құнды құжаттар топтамасы негізінде әзірленген «Ақмола өңірі архив құжаттарында. 1920-1930 жылдар» атты тарихи-құжаттық көрме өтті.
