Адамдар ақбөкенді түсінбейді

2017 жылы індеттің ке­сі­рінен 152 мыңға бірден азай­ған дала жануары бес жылда сегіз есеге көбейген. Экология министрлігінің Ор­ман шаруашылығы және жануарлар дүниесі коми­теті­нің дерегіне қарағанда, еліміздегі киік саны жыл са­йын орта есеппен 40%-ға үз­діксіз өсіп келеді екен.

Ақтөбе облысының та­би­ғи ресурстар және таби­ғат пайдалануды реттеу бас­қармасының дерегіне қа­ра­­ғанда, өңірде Бетпақдала тобындағы киіктер саны ша­мамен 70 мың басты құ­райды. Ырғыз бен Торғай ара­сындағы елсізді еркін жайлайтын тұрқы ұзын, ірі денелі Бетпақдала үйірлері жайылымын көктемде оң­түстіктен солтүстікке, күз ай­ларында қыстауын сол­түстіктен оңтүстікке қарай ауыстырып отырады. Бүгін­де Бетпақдала киіктерін Ақ­төбе облысының Әйтеке би, Ырғыз аудандарының далаларынан жиі кездестіруге болады.

Облыстық табиғи ре­сурс­тар және табиғат пай­да­лануды реттеу басқар­ма­сы мамырдың басында Қара­­байтал деген жерде – 6 мың бас, Мамажанда – 10 мың, Шиліөткелде – 5 мың, Дәуір­бай, Байбұлақ, Досжан, Қара­бұлақта 10 мың бас киікті санаған. Сон­дай-ақ дала­лықтағы Ше­ке­байсор, Нарбелгі деген жер­­лерде жа­йылып жүрген киік үйір­лерін көрген. Бірақ са­нап үлгермеген.

Ырғыз-Торғай мемле­кет­тік табиғи резерваты аума­ғында қазір 20 мың бас киік жайылып жүр. Мұн­дағы Ақиін деген жерде 10 мың, Жаныста 6 мың, Алакөлде 4 мың бас санал­ған. Басқарма инспекторлары қазір киіктердің төлдеуі аяқталып, үйірлер Әйтеке би ауданына қарай жылжып бара жатқанын айтады. Мыңжылдықтардан бе­рі қозғалыс жолын еш өзгерт­пеген Бетпақдала киіктері күзде Торғайдағы Тосын құмдарынан ауып Ырғыз жерінде күйекке түседі. Мұн­да қыстап, көктемде төл­деп, жазғы жайылымға қырға қарай шығады. Қазір киіктер қырға беттеп барады. Бұл – Ырғыздың солтүстігі мен Әйтеке би ауданы. Әрі қарайғы бағыт – Арқа.

Бірер күн бұрын Әйте­ке би ауданындағы шаруа қо­жалықтары далалықта киік саны көбейіп, енді ғана көктеп келе жатқан егіс ал­қаптарына түсіп жатыр деген шағым түсірді. Мамыр­дағы қалың жаңбыр егіс жұмыстарына едәуір кедергі келтіріп, шаруалар дән себу жұмыста­рын кеш аяқтады. Шаруалар жер қызбай, сепкен дән көтерілмей жатқан егіс ал­қаптарын киік тұяғы жаншып тастаса, күзде бидайсыз қаламыз ба деп қауіптенеді. Оларға облыстық полиция депар­таменті қызметкерлері кө­мектеспек. Таяу күндері киік­терді егістікке жолатпай үркіту үшін Әйтеке би ауда­нының шаруа қожа­лық­тарына оқ-дәрісіз ататын бос патрондары бар мыл­тық жеткізіп береді.

Киік үйірлері мал жайы­лы­мына ортақтасып, егіс ал­­қаптарын таптап жатқан­дықтан, оның санын 650-700 мыңнан асырмау керек деген пікірді облыстық табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы мамандары да қолдайды. Ал түз жануары үй жануары­ның өрісіне ортақтасып жат­қан жоқ. Судың тұнығын ішіп, шөптің шүйгінін жей­тін киікке қарсы мылтық кө­терудің қажеті жоқ деген қар­сы тараптың пікірі де үстем тұр.

Бүгінде елімізде саны жа­ғынан Орал тобының киік­тері бірінші орында, олардың саны 800 мыңнан асып барады. Батыс Қа­зақстан облысы аумағы мен Башқұрт жерінің арасын жол қылып жүретін, Орал тауларының қойнауын қыстайтын, суық климатқа төзімді жануардың санын азайту күн тәртібінде тұр.

Табиғат қорғау саласында көпжылдық тәжірибесі бар, Ырғыз-Торғай мемле­кеттік табиғи резерватында директордың ғылыми жұ­мыстар жөніндегі орын­ба­сары болып қызмет атқарған Мереке Жұбанияз мемлекеттік органдар киік санын шектеумен айналысуы керегін айтады. Бірақ киік санын шектеу киікті жаппай қыру емес. Табиғат қорғаушысы бірінші кезекте Орал тобындағы кәрі текелердің санын азайту қажет деген пікірде.

«Киіктер желтоқсан­ның 5-і мен 15-і аралығында күйекке түседі. Әдетте шағы­лысу маусымында кәрі текелер жас текелерді үйірге жолатпай, қуып жібереді. Бірақ кәрі текелер қыстың аязын көтере алмай, өздері шығынға ұшырайды. Бет­пақдала киіктерінің жа­йылымы кең, олар әлі де көбеюі керек. Екі жыл көбеюін күткеніміз жөн», дейді ол.

Киік көбейсе жерді аздырады, тұяқтарымен көкті таптап, шөп тамырын қиып жібереді деген пікірлер жиі айтылады. М.Жұбанияз бұл пікір еш қисынға келмейтінін жеткізді.

«Киік – аша тұяқты жа­нуар, оның тұяғы жер­ді аздырмайды, қайта тү­летеді. Ал тұяқты жануар жайылмаған жер өзінен өзі азады. Сол сияқты төрт түліктің аяғы көп тап­та­ған жердің тозып, қу та­қырға айналғанын көріп жүрміз. Киік ешқашанда тозған жерге жайылмайды, шөптің шүйгінін жеп, су­дың тұнығын таңдап ішеді. Жауын-шашын мол болған жылдары олардың індетке шалдығып, қырылатынын жиі байқадым. Меніңше, көлтабандарға ылғал көп жиналғанда жер астын­дағы улы заттар жер бетіне көтеріледі де, төлдеуге келген аналықтарды індетке душар етеді. Бұл жайлы өз дәлелдемелерім бар», дейді табиғат қорғаушысы.

Кеңес Одағында шаруа­шылықтар киік етін сатып, біраз пайда тапты. Сол кезде Ақтөбе облысының далалық аудандарында ет комбинаттары салынып, киік еті саудаға шығарылды. Арнайы киік аулайтын бригадалар құрылды. Бір сөзбен айтқанда, дала жануары саны реттеліп отырды, еті мен мүйізі қазіргідей браконьерлердің олжасына айналған жоқ.

Қос өзен – Ырғыз бен Тор­ғайдың арасы атам заманнан бері ақбөкендердің көш жолы, жайылым өрісі болғанын атап өттік. Ырғыз-Торғай мемлекеттік резер­ваты аумағындағы мыңда­ған шақырымдық елсізде Бетпақдаланың ақбөкенде­рі жылдың үш мезгілінде ­жа­йылып жүреді. Қазір төл­дерін ерткен аналықта­ры мен олардан бөлектен­ген теке үйірлері екі бағыт­пен қырға беттеп барады. Қыр – Ырғыздың солтүстігі мен Әйтеке би ауданы. Одан әрі Сарыарқаның даласы. Бет­пақдаланы көктей өтіп, Тосын құмын айналып ке­ліп, Ырғыз ауданының аумағына күзде келіп кү­йек­ке түседі. Бетпақдала киік­терінің көші-қон жолы мың­жылдықтар­дан бері осы­лай қалыптасқан.

Қазақ халқымен бірге жасасып келе жатқан ақбө­кендер адамдардың еккен егініне, жайылып жүр­ген малының өрісіне ортақ­тасатын аша тұяқ емес. Олар­дың елсізде қалыптасқан өз жолы, өз өрісі бар. Ал «ма­лымыздың жайылымы­на ортақтасты, егістікті бүл­дірді» деп байбалам салушылар негізінен сылтаумен мемлекеттен өтемақы алуды мақсат еткендер екенін айтады табиғат жанашырлары. Киіктердің көбеюін пайдаланып, кейбір шаруа қожалықтарының иелері пай­дакүнемдік мақсатты көз­деп отыр ма, иә болмаса расы­мен де егістікті таптап, адам­ның асыранды малының шөбіне ортақтасып отыр ма? Бұл жағы анықтауды қа­жет етеді. Өкініштісі, адам­ның бас пайдасы үшін тіл­сіз жануарды жоя салу да оңай. Тілі жоқ болса да, сезім қабілеті күшті, адамға қарағанда табиғатқа өте жа­қын ақбөкендердің жараты­лысын қазіргі адамдар еш­қашан да түсінбей өтетін шығар.

Ақтөбе облысы