Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «ЕQ»
Жер дауы өршіп тұр
Батыс Қазақстанның байтақ даласын сары сағымға толтырған үйір-үйір киік бүгінде талай адамның бас ауруына, тіпті қайғы-қасіретіне айналған. Ғылыми тұжырымдама бойынша еркін өсіп, көбеюі үшін әрбір киікке кемінде 20 гектар жер қажет. Ал облыста биыл ресми есеп бойынша киік саны 801 мың басқа жетті. Жергілікті халық нақты цифр бұдан екі есе көп екенін айтады. Ақбөкеннің Орал популяциясы жайлайтын аумақта ең көп дегенде 300-350 мыңнан аспауға тиіс. «Өңірдегі бөкен саны облыстың сыйымдылық деңгейінен баяғыда асып кетті». Бұл – облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының бөлім басшысы Қайрат Қадешевтің сөзі.
Алдағы шілде айында Үкімет қаулысымен «Бөкей ордасы» мемлекеттік резерваты мен «Ащыөзек» табиғи қаумалы құрылуға тиіс. Экология, геология және табиғи ресурстар вице-министрі Әлия Шалабекованың айтуынша, Батыс Қазақстан облысындағы ерекше қорғалатын табиғи аумақ 1 шілдеден бастап нақты іске кіріседі. Бұған республикалық бюджеттен 390 млн теңге қаржы бөлінеді. Табиғи аумақтың жалпы ауданы – 650 мың гектар. Аумақта шамамен 250 мыңдай киік болады.
Киікке еншілеп отырған аумақ 650 мың гектар, дегенмен бүгінде ақбөкеннің Орал популяциясы Батыс Қазақстан облысының 6 ауданында, жалпы көлемі 4 млн гектар аумақта көшіп-қонып жүр. Бірқатар шаруа қожалығының да жері, ортақ қоғамдық жайылым мен шабындық алқаптары да киік тұяғының астында қалған.
– Соңғы он шақты жыл ішінде Жаңақала өңірі өте қиын жағдайға ұшырады. Біріншіден, халық жұмыссыздықтан қиналса, екіншіден, киік санының еселеп көбейгені көптеген қолайсыздық әкелді. 1999 жылдан бастап киік аулау жөнінде мораторий жарияланды. Әрине, киік сақталуы керек. Миллиондаған жылдан бері адам баласымен қатар өмір сүріп келе жатқан жануар ғой. Бірақ кез келген нәрсе мөлшерден асса, мазасы кетеді. Киікке деп бөлінген жердің 85 пайызы – Жаңақала ауданының жері. Халық жерден тапшылық көруде, – дейді жаңақалалық Тыныштық Өтешқалиев.
Киік санының тым көбейіп, мал шаруашылығына зиянын тигізіп жатқаны жөнінде шаруалар наразылығы Парламент пен Үкімет қабырғасына дейін жеткен еді. Облыста киік жайлаған жерлерде Жәнібек ауданынан – 258, Жаңақала ауданынан – 199, Бөкей орда ауданынан – 274, Қазталов ауданынан 353 шаруа қожалығы мал өсіріп, ауыл шаруашылығымен айналысады екен. Олар төрт түліктің жайылымы, мал азығын дайындау, басқа да мәселелерде көптеген қиындыққа тап болған.
– Соңғы бес жылда осы мәселені көтеріп бармаған жеріміз, баспаған тауымыз қалмады. Шаруашылықтар банкроттың алдында тұр. Бұрын 500 бас ірі қара ұстайтын едік, қазір 50 бас қана қалды. Менің 589 гектар жерім бар, бірақ жылда шөп шаба алмай қаламын. Ерте көктемде қаптап киік келеді. Осы жерде төлдейді. Оны айдауға болмайды дейді. Біздің мәселемізбен бас ауыртып жатқан ешкім жоқ, – дейді Жәнібек ауданы Жақсыбай ауылындағы шаруа қожалығының иесі Жақсыбек Қаратаев.
Сот үкімі тым қатал
Жақында Жаңақала ауданында бір топ тұрғын киік мүйізі үшін сотталған азаматтардың мәселесін көтеріп, көшеге шықты. 2022 жылғы 29 наурызда Жаңақала аудандық сотында сирек кездесетiн және құрып кету қаупi төнген киік жануарына заңсыз аңшылық жасап, мүйіздерін иемденіп, экологиялық қылмыстар жасағаны үшін 11 азамат ұзақ жылға сотталған еді.
– Азаматымыз 7 жыл 3 айға сотталып кетті. Күн сайын қымбатшылық, кәмелетке толмаған 6 баламды қалай асыраймын? Қорғаушысынан айырып, тірі жетім қылды ғой, – деп жылайды Нұрлыбек Жангереевтің жолдасы Алтыншаш Байқонақова.
– Сотталған жігіттердің әрқайсысы 160 млн теңгеден айып төлеуі керек. Сонда заң орындары бізді отбасын асырау үшін қайтадан қылмысқа итермелеп отыр ма?! Ешкімге пайдасы жоқ, далада қаңғып жүрген киік үшін. Сотталып отырған жігіттер қоғамға ешқандай залал келтірген жоқ. Олардың кінәсіз екенін ауылдың бәрі біледі. Бір видеоның кесірінен істі болды. Мен Қылмыстық кодекстегі 339-баптың қайта қаралуын, баптың тармақталуын сұраймын. Күйеуімнің жазасы әділетсіз болды. Балаларым күнде «әкем келе ме?» деп сұрайды. Біз жас отбасымыз, Балалар жылы, отбасы жылы деген қайда? – дейді Ұлжамал Меңдіханқызы. Оның күйеуі Зейнолла Темірбеков да 7 жыл 3 ай мерзімге сотталған.
Біз сөйлескен Марал Сержанқызы да кәмелетке толмаған 4 баласымен жалғыз қалып, еңіреп отыр. Айтуынша, заң орындары күйеуі Жанарбек Максимовтің кінәлі екендігіне бұлтартпас дәлелдер таба алмаған. Айта кетейік, осы істе сотталушылардың көбі киікті атпағанын, өлтірмегенін, тек далада жатқан өлімтіктен мүйізді кесіп алғанын айтқан. Себебі айыпталушылардың жартысынан көбі жұмыссыз. Ал киік мүйізін қымбат бағаға сатып алатыны жөнінде хабарландыру толып тұр.
– Конституция бойынша жердің асты-үсті байлығы халықтікі болуы керек. Бірақ олай болмай тұр ғой. Киік деген қазір ауылға кіріп кетті. Өсіп көбейгені сондай, бірін-бірі тапап өлтіріп жатыр. Ауылда тұратын ағайын киіктің зардабын көріп отыр. Сотталып кеткен 11 жігіттің ешқайсысына туыстығым жоқ, бәрін де танимын, үлгілі отбасынан шыққан балалар. Бәрі де сен тұр, мен атайын дейтін азамат жігіттер. Еркегі көп те азаматы жоқ қоғамда ауылдың бетке ұстар жігіттерін апарып қамап тастады. Осы 11 үйден 50-60 бала тірі жетім қалды. Көшеден көрсем, бетіне қарай алмаймын, – дейді ауыл азаматы Қобылан Мұханбетов.
Халық бір жағынан бір бас киік үшін бекітілген құнның да өрескел артық екенін айтады. Сот үкімінде
1 бас киіктің бағасы – 500 АЕК, яғни 2 083 500 теңге екендігі көрсетілген. «Бұл қайдан шыққан баға? Ірі малдың бағасы мұның ширегіне жетпейді. Ең төменгі жалақы 60 мың теңгені екінің бірі ауылда ала алмайды. Сонда бұл қалай болғаны?», деп күйінеді жергілікті халық. «Кез келген сот үкімі ең алдымен ізгілік қағидаларын алға шығаруы керек еді. Шынымен де киік өте көбейіп кетті, далада өзінен өзі қырылып жатыр. Әсіресе күйектен кейін текелер зорығып өледі. Бұл табиғаттың заңы. Сол арам өлген киіктің мүйізін ақшаға қызығып алған жігіттерге тым қатаң жаза берілді деп ойлаймын. Олар да мүйізді қайбір жетіскеннен жинады дейсің?», дейді ауыл мұғалімі Қаһарман Зинуллин.
Міне, Батыс Қазақстан облысында ақбөкенді арнайы қорғауға алып өсіретін резерват пен қаумал ашылуына аз уақыт қана қалды. Бірақ резерват аумағынан тыс жердегі киіктің тағдыры не болады? Орал популяциясында саны артып кеткен жануар саны қалай реттелмек? Өзге өңірге көшіре ме? Әлде атуға рұқсат беріле ме? Бұл жағы әлі белгісіз.
Батыс Қазақстан облысы
