Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «EQ»
Үкімет іс-қимыл жоспарын дайындамаған
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен еліміз 2060 жылға қарай толық көміртекті бейтараптылық жөніндегі міндетті қолға алған болатын. Бұл нені білдіреді? Яғни осыдан кейін Қазақстанда өндірілген тауарлар мен көрсетілетін қызметтерде зиянды қалдықтардың көлемі ең төменгі деңгейде немесе нөлдік көлемде болуға тиіс. Сөзсіз, бұл өте күрделі міндет әрі алға қойылған ауқымды жоспарды орындау оңай шаруа емес. Бірақ сарапшылардың айтуынша, кешенді жоспар мен жүйелі жұмысты жолға қою арқылы мұны іске асыруға болады. Неліктен еліміз мұндай жауапкершілікті алып, биік мақсатқа қол жеткізуді көздеп отыр дегенге келсек, біріншіден бұл – жаһандық үрдіс. Мәселен, көршілес Қытай мемлекеті бұл мақсатқа 2050 жылға дейін жету міндетін қойып отыр. «Әлбетте, халықаралық деңгейде бәсекеге қабілетті болғымыз келсе, онда мұндай ауқымды міндеттерді іске асыра білуіміз керек» деп санайды Қазақстанның жаңғырмалы энергетика қауымдастығының құрметті бас директоры және директорлар кеңесінің мүшесі Арман Қашқынбеков.
«Еуропалық одақ шамамен бір-екі жылдан кейін көміртегі салығын енгізе бастайды. Сол кезде Еуропаға импортталатын барлық тауар мен көрсетілетін қызметтер мұқият тексеріледі. Атап айтқанда, өндірісте қандай электр энергиясының пайдаланылғаны, оның ішінде көмір ме, әлде жаңғырмалы немесе балама энергия көздеріне басымдық берілді ме, осының бәрі майшаммен қаралады. Сондай-ақ құрылыс пен тасымалдаудың әдістері де тексерілетін болады. Бұл ретте Қазақстанның бұған дайын болуы өте маңызды. Әрине, ол үшін еліміздің бүкіл өнеркәсібі мен экономикасын қайта құру қажет.
Менің білуімше, төмен көміртекті даму стратегиясының алғашқы жобасын Үкімет Неміс энергетикалық агенттігінің (Deutsche Energie-Agentur) көмегімен әзірлеген. Бұл бағытқа бізде Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі жауапты. Аталған стратегия Президентке таныстырылған еді.
Бірақ бұл сегменттегі идеялар мен ұсыныстар «ЭКСПО» көрмесі кезеңінен бері айтылып келе жатыр. Сол кезде көпшілікпен бірге балама энергия көздерін дамыту стратегиясының қажеттілігі туралы айтқанмын. Себебі 2013 жылы қол қойылған «Жасыл» экономикаға көшу тұжырымдамасының күші жойылған жоқ. Онда 2020 жылға қарай ЖЭК-ті 3%-ға жеткізу туралы көрсетілген. Осы көрсеткіштерге қол жеткізгеніміз қуантады, әрине. Енді оның көлемін 2030 жылға қарай 15%-ға ұлғайту қарастырылып отыр. Ал 2050 жылы 50%-ға жетуіміз керек. Мұны іс жүзінде орындау үшін арнайы стратегия керек. Неге десеңіз, алдымызға көптеген зор мақсат қойғанымызбен оны жүзеге асыратын нақты тетік болмаса, мұның барлығы құр сөз жүзінде қала береді. Бұл төмен көміртекті даму стратегиясына да қатысты. Оның негізгі қағидаларына сәйкес ірі және моноқалалардағы ауаның ластануын төмендету үшін өнеркәсіп пен көлік секторына қыруар көлемдегі қаражатты тартуға тура келеді. Бірақ Үкіметте бұған арналған іс-қимыл жоспары әзірге жоқ. Осыған байланысты Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырысында бірнеше рет өз ұсыныстарымызды жеткізгенбіз. Жаңылмасам, Экология министрінің бағалауына сәйкес көміртекті бейтараптылық тұжырымдамасын жүзеге асыру үшін 600 млрд доллардан астам қаражат қажет. Еліміздің бір жылдық ішкі жалпы өнімінің көрсеткішін ескерсек, бұл Қазақстанның үшжылдық ІЖӨ-нің көлеміне тең сома. Десе де әлемдік тәжірибеге сүйенсек, көздеген мақсаттарды дүниежүзілік қаржы институттарының зайымдары арқылы жүзеге асырудың жолдары бар. Мысалы, Дүниежүзілік банк пен Азиялық банк осы бағыттағы қанатқақты жобаларды қаржыландырып келеді. Екіншіден, бюджеттің ақшасы мен субсидия беру, сондай-ақ тариф енгізу тетіктерін қарастырған артық болмайды. Мұндай тәжірибе еліміздегі ЖЭК үлесін арттыру кезінде қолданылған», деді Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшесі А.Қашқынбеков.
Қоғамның пікірі ескерусіз қалған
«ЭкоМузейдің» директоры Дмитрий Калмыковтың пікіріне сүйенсек, жаңа Экологиялық кодексте қоршаған ортаға әсерді бағалау тәртібі бұған дейінгі заңдарға қарағанда әлдеқайда жақсы жазылған. Әрине кемшіліктері бар, бірақ тұтастай алғанда жаман емес. Алайда қоғамдық ашықтық тұрғысынан бағамдағанда заңға тәуелді актілер әлі де болса жетілдіруді талап етеді.
«Шындығына келгенде, бұл заңға тәуелді актілер кейбір мәселелер бойынша қоғамдық ашықтықты қиындатып жіберді. Екіншіден, онда өнеркәсіпке тым артық талаптар қойылған. Айталық, қоғамдық тыңдауларды қоршаған ортаға әсерді бағалау кезінде, сондай-ақ осы бағалауға қол жеткізген соң тиісті рұқсатты алуға барғанда тағы бір рет өткізуіңіз керек. Менің ойымша, бұл проблеманың басты себебі – қоғам белсенділері заң актілерін толық әзірлеуге қатыстырылған жоқ. Мұны түзету керек деп есептейміз», деді Д.Калмыков.
Кәсіпкерлер зардап шегіп жатыр
Орнықты дамуды көздейтін табиғат пайдаланушылардың қазақстандық қауымдастығының атқарушы директоры Галина Артюхина айтқандай, бір жыл бұрын ғана қабылданған Экологиялық кодекс бірқатар жағымсыз жайтты ашып берді. Әсіресе шағын және орта бизнестен түсіп жатқан шағым өте көп.
«Экономиканы трансформациялау туралы айтқанда екі мәселеге тоқталу керек. Біріншіден, бұл қажетсіз кедергілерді тудырмайтын заңнамалық нормаларға, екіншіден инвестицияларға байланысты. Осы ретте қоршаған ортаға әсерді бағалау мен скринингтерге тоқталғым келеді. Экологиялық кодекстің қабылданғанына бір жылдан асты. Осы аралықта бірқатар жағымсыз жайт анық байқалды.
Бізге шағын және орта бизнес өкілдерінен көптеген сұрақ пен шағым түсе бастады. 2021 жыл жергілікті уәкілетті органдардың бизнеске мемлекеттік бақылау жүйесін жүргізудің либералды жолымен жүруге мүлдем дайын емес екенін көрсетті. Естеріңізде болса, бұл қабылданған реформаның басты мақсаты ретінде жарияланған еді.
Қолданысқа енгізілген заңға тәуелді актілер, әсіресе рұқсат беру рәсімдері мен объектілерді экологиялық қауіптілік санаттары бойынша бөлу өлшемдерін қолдану көп жағдайда Кодекстің негізгі ережелеріне қайшы келеді.
Жаңа жобаларға қарастырылатын скрининг рәсімі және қоршаған ортаға әсерді бағалау процесі инвестор жаңа өндіріс орындарын ашу идеясымен келген кезеңде ғана басталуға тиіс еді. Іс жүзінде мұның бәрі қауіптілік санаттары бойынша барлық кәсіпорынды қайта қарау мен бизнесті жасанды түрде қажетсіз процестерге тартуға айналды. Егер де кез келген облыстық аумақтық органның сайтына кірсеңіз, онда кәсіпорындардың скрининг рәсімінде 22 немесе 30 жұмыс күні емес, 8 ай тұрғанын байқайсыз. Ең азы кем дегенде 4 ай күтуге мәжбүр. Оның өзінде бұл қауіптілік жағынан 3-4-ші санаттағы компаниялар туралы айтып отырмын. Жергілікті органдардың бұған дайын болмауы шамадан тыс ырықтандырудан үрейленетінге ұқсайды. Мұның салдары негізсіз қысымға әкелді. Оның зардабын әсіресе шағын және орта бизнес сезіп жатыр. Бүгінде тіпті ірі компаниялар да бұл мәселені айналып өтетінін көріп отырмыз. Ал шағын бизнес ірі қауымдастықтарға да бірікпеген және оларды қорғайтын ешкім жоқ», деді Г.Артюхина.
Озық қолжетімді технологиялар анықтамалығын жетілдіру қажет
Аталған заңдағы жаңашылдықтардың бірі – Озық қолжетімді технологиялардың анықтамалығы да қоғамда біраз пікірталас тудырғаны рас. Kazenergy қазақ мұнай-газ және энергетика кешені ұйымдарының қауымдастығы Экологиялық реттеу департаментінің директоры Аскар Ементаевтың сөзіне сүйенсек, әсіресе анықтамалықта қарастырылған «Энергия өндіру мақсатында ірі қондырғыларда отын жағу» жобасына байланысты туындаған мәселе көп. Қауымдастық өкілі аталған нормада шикілігі көп болғандықтан оны мұқият қарап, қайта толықтыру керек деген ұйымның ұсынысын жеткізді.
«Мұнай-газ саласында озық қолжетімді технологияларды енгізуге байланысты жұмыс жүргізіліп жатыр. Мәселен, мұнай мен газды қайта өңдеу бағытында анықтамалық әзірленді. Ол мақұлдаудың соңғы сатысында тұр. Бұл анықтамалыққа байланысты салада айтарлықтай проблемалар мен тәуекелдер жоқ. Рас, пікірталастар, оның ішінде шекті деңгейлерді нақтылауға қатысты әңгімелер болды. Десе де мына бір мәселені айтқым келеді. Бұл аталған анықтамалықта қамтылған «Энергияны өндіру мақсатында ірі қондырғыларда отын жағу» жобасына байланысты. Бұл жерде осы тармаққа қатысты көптеген сұрақ пен тәуекел туындағанын жоққа шығармаймыз. Себебі ол да салалық комитеттің дауыс беру процесінен өткізілген еді. Бірақ бүкіл саланың атынан айтқымыз келгені осы нұсқаулық қайта қаралса деген ұсыныс бар. Себебі еуропалық елдер мен біздің жақын көршілеріміз бұл бағыттағы жұмысты бұрын бастаған. Аталған мемлекеттер ластану деңгейлеріне кезең-кезеңмен өтті. Мысалы, Беларусь пен Ресей бұл үдерісті бізден әлдеқайда бұрын енгізе бастағандықтан тәжірибесі көп. Ал біз алғашқы кезеңнен бастап еуропалық талаптарға ұмтылып отырмыз. Сондықтан осы шекті деңгейге біртіндеп өтіп, анықтамалықтың осы тармағын қайта пысықтау керек деген ұсынысымыз бар», деді А.Ементаев.
Стратегия мен кодекс өзара үйлеспейді
Тау-кен өндіру және тау-кен металлургия кәсіпорындары қауымдастығы (ТМКҚ) Қазақстанның көміртекті бейтараптылық жөніндегі стратегиясын Экологиялық кодекспен, оның ішінде озық қолжетімді технологияларды енгізу жөніндегі нормалармен, сол секілді әзірленіп жатқан ОҚТ анықтамалығымен үйлестіру қажет деген ұстанымда. Салалық ұйым өкілдері төмен көміртекті және көміртексіз жобаларды жедел енгізуді көздейтін ОҚТ анықтамалығының қазіргі редакциясы жоғарыдағы Стратегияда қамтылған іс-шараларға қарама-қайшы деп есептейді. Неге десеңіз, кәсіпорындар Экологиялық кодекске сәйкес технологияларға инвестиция жұмсағанымен кейіннен көміртегі бейтараптылық Стратегиясында көзделген парник газдарының көлемін азайту бойынша өлшемдерге сай болмағандықтан қызметтерін тоқтатуы да мүмкін.
«Кәсіпорындардың зиянды заттардың көлемін, оның ішінде көмір генерациясын төмендетуге байланысты ОҚТ-ны енгізу жөніндегі міндеттемелерін де ескеру қажет. Демек Стратегияда көзделген көмір генерациясынан бас тарту жөніндегі міндеттемелерді орындау ОҚТ-ға инвестиция тартудың орынсыз шығын екенін көрсетеді. Бұл өз кезегінде Экологиялық кодекстегі талаптарын орындаудың қажеттілігіне күмән тудырары сөзсіз.
Бұл орайда жаңа кодекске сәйкес кәсіпорындар пайдалану салдарын да жоюға байланысты қаржылық қамтамасыз етуді қалыптастыруға тиіс. Аталған норма стратегияда да жазылған ескеру қажет», деді Тау-кен өндіру және тау-кен металлургия кәсіпорындары қауымдастығының атқарушы директоры Николай Радостовец.
Бұдан бөлек қауымдастық көмірді таза жағу технологиясын егжей-тегжей зерттеп, осы жөніндегі ақпаратты Стратегияда қамту қажет деп санайды. Қазір әлемде көмірді таза жағудың перспективалы технологиялары қарастырылған. Олар Clean Coal (Таза Көмір) немесе High Efficiency Low Emissions (Жоғары Тиімді Төмен Эмиссиялар) деген жалпы ұғымдармен біріктірілген. Осыған байланысты көмір электр стансаларында Clean Coal немесе High Efficiency Low Emissions технологияларын орнатуды энергетикалық секторды карбонсыздандыру жөніндегі іс-шаралардың бірі ретінде жатқызу қажет деген ұстанымдарын жеткізді ТМКҚ.
Eco Network жобасының негізін қалаушы Евгений Мұхамеджановтың айтуынша, елімізде халықпен жұмыс жолға қойылмаған. «Егер қандай да бір мемлекеттік шешімдер қабылдау кезінде қоғамның пікірі ескерілмесе, халық бұл өзгерістерді қабылдамайды», дейді ол. Себебі түпкілікті тұтынушы және салық төлеуші-халық.
«Мейлі компаниялар болсын, әр компанияның артында адамдар тұр. Яғни, барлық 19 миллион халық көміртекті бейтараптықтың қаншалықты маңызды екенін түсінбейінше, бұл жай ғана әдемі бағдарлама болып қала береді. Егер де оны соңғы тұтынушыға дейін қалай жеткізуді ойластырмаса. Салыстырмалы түрде айтсақ, экологиялық тұрғыда таза өндірілетін электр энергиясы дәстүрлі көмір генерациясының энергиясынан сәл қымбат болатынын түсіну керек. Бірақ осы арқылы әр азамат қоршаған ортаны сақтауға өз үлестерін қосып жатқанын түсініп, тұтынуды үнемдейтін болады. Бұл өндірілген тауарлар мен қызметтерге де қатысты.
Мысалы, мектептерді алайық, оқушылар ата-аналар үшін негізгі аудармашыға айналып, ресурстарды үнемдеу, ақылды тұтынуды енгізу немесе қалдықтарды сұрыптаудың маңыздылығын түсіндіре алар еді. Өкінішке қарай мемлекет бұл тетікті тиімді қолдана білмейді. Салдарынан әдеттеріне басып экология пәнін енгізіп жатыр - бұл жұмыс істемейді.
Үкімет сауда желілері және басқа да бизнес қауымдастықтармен келіссөздер жүргізіп, олардың маржаларын азайтуға күш салуы керек. Мысалы, шағын желілерді құруға ынталандырып, олардың бір-бірімен бәсекелесу үшін жағдай жасау тиіс. Сәйкесінше, бағалар да төмендейді. Бұл өте үлкен міндет. Біз оған оңай іске асырылатын бағдарлама ретінде қараймыз. «Озық қолжетімді технологияларды әзірледік, енді бірден экологиялық таза елге айналамыз» деп ойласаңыз қателесесіз. Бұл олай жұмыс істемейді. Еліміздің әрбір азаматы қандай да бір өнімді сатып аларда немесе қызметті пайдаланғанда оның таңдауы қаншалықты маңызды екенін түсінуі тиіс», деді Е.Мұхамеджанов.
