Облыс орталығына жақын қалашық түрлі деректерде Баршынкент, Барчинлыгкент, Барджинлигкент, Қызқала деп те аталады. Алтын Орда дәуірінде ірі сауда әрі қолөнер орталығы болған қала туралы дерек көп. Табылған жәдігерлерден ХІІІ-ХV ғасырларда берекелі байтақ болғаны білінетін шаһар туралы алғашқы деректі Италия жиһанкездері Карпини, Рубруктар ХІІІ ғасыр ортасында жазып қалдырған. Саяхатшы Карпини жазбаларында осы шаһармен бірге Жанкент және Асанас қалаларының тіршілігінен дерек береді. Жер жүзін шарлаған жиһанкез Баршынкенттің Жошы әскеріне ұзақ уақыт берілмей тұрғаны жөнінде жазып қалдырған. Берік қамалды ала алмай қалжыраған қол өзен арнасын бұрып, суға бастыру арқылы тас қамалға кірер жол тауып, кейін қираған шаһар қалпына келтіріліп, Жошы ұлысының Сыр бойындағы орталығына да айналған.
Он тоғызыншы ғасырда Перовск уезінде барлау жұмыстарын жүргізген В.А.Каллаур Кыс-қала немесе тасқала деп атаған шаһарыңыз да осы. Ал 1946 жылы С.Толстов басқарған Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы шашылып жатқан ыдыс сынықтарын, заттарды жинап, картада қаланың ортағасырлық Асанас пен Женттің аралығында орналасқанын көрсеткен. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында Ә.Қоңыратбаев, Ғ.Мұсабаев зерттеу жұмыстарын жүргізіп, мұнда қыштан салынған кішігірім орда болғанын анықтап, қала атауының шығу тарихын бекіте түседі. Бірақ қазақстандық археология ғылымының мектебін қалыптастырған академик Әлкей Марғұлан Баршынкентті «Алпамыс батыр» жырындағы Гүлбаршынның есімімен байланыстырады. Шаһарды Қызқала деп атауға қазық байлататын тұжырым осыдан келіп шығады.
Төрт жылдан бері көне қала орнында тарих ғылымдарының докторы Мадияр Елеуов жетекшілік ететін «Археолог» халықаралық ғылыми-зерттеу орталығы қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Бастапқыда жергілікті бюджеттен бөлінген қаржыға жасалған жұмыс кейін мемлекеттік гранттар есебінен жалғасты.
– Бағзы заман куәгері саналатын Баршынкенттегі әр төбенің астында әлі де талай дүние жатыр. Зерттеу бастала салысымен анықталған сегізбұрышты медресе осы уақытқа дейін біздің еліміз тұрмақ Орта Азиядан кездесе қоймаған архитектураның озық үлгісі. Сонымен қатар қыш күйдіретін пештің және ХІV ғасырдағы құдықтың орындары аршылып, консервацияланды. Қазба жұмыстары басталғалы бері 11 нысан аршылып, мерзімделді. Қазба жұмыстары кезінде Қытай юанінің, аса қымбат бағаланатын селадон фарфор сынықтарының табылуы қаланың кезінде аса ірі өркениет ошағы һәм сауда орталығы болғандығын дәлелдейді. Он тоғыз бөлмелі, төрт мұнаралы, сегіз қырлы медресе атақты Ерзен хан билігі тұсында салынған болуы мүмкін. Ендігі бір мәселе, талай құпияны қойнына жасырған қала орнының қорғауға алынуы. Елімізде Алтын Орда дәуіріне жататын ескерткіштер көп емес. Сол заманның куәсі саналатын көне қаланы тез арада мемлекеттік қорғауға алмасақ, қазіргі күйіне зар болып қаламыз, – дейді ғалым.
Облыстық тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау жөніндегі мекеме директоры Ерғазы Алданазаров Қышқала қазір алдын-ала есепке алу тізіміне енгізілген тарихи-мәдени мұра нысаны екендігін айтады. Енді сараптама жасап, арнайы комиссияға ұсыну қажет. Бүгінгі күні облыста тізімге алынған 556 ескерткіштің 31-і республикалық мәртебеге ие. Биыл облыстық бюджет есебінен ежелгі Бәбіш мола, ортаға-
сырлық Жанкент, Сығанақ қалашықтарында археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Былтырдан бастап Білім және ғылым министрлігінің гранттық қаржыландыруы бойынша қазба жұмыстарын жалғастырған археологтер көне қоныстың орталық бөлігін зерттеп жатыр. Кесенелерден шыққан адам сүйектері Ұлыбританияға антропологиялық зерттеуге жіберіліп, олардың мерзімделуі ХІІІ-ХІV ғасырлар деп берілді. Жалпы, қазба кезінде ұзын саны 148 жәдігер табылыпты.
Мадияр Елеуов тарихи жәдігерлерді сақтап қалу үшін әуелі археологиялық карта жасалуы керектігін айтады. Көршілес Түркістан облысында осындай картаны тарихтың тағылымын түсінетін жеке адамдар қаржы төлеп жасатқан жағдайлар болған. Ал ен байлықтың үстінде отырған біз ол жағына әлі селсоқ қарап келеміз. Осындай тарихи орындарды кітапқа топтастыратын «Қызылорданың 7 кереметі» атты жоба пісіп тұр. Жергілікті билікке жеткен бұл ұсыныс ескерілер деген үміттеміз. Әйтпесе, қараусыз қалған қазыналарымыздың қатары арта бермек. Мысалы, Қаратаудың Шиелі ауданы тұсындағы Сауысқандық шатқалындағы тасқа шекіген жазбалар тарихи маңызы жағынан әйгілі Таңбалы тастан бір мысқал да кем түспейді. Бірақ тас және қола дәуірінен, одан кейінгі кезеңдерден де сыр шертетін, 8-10 мың сюжетті ауқымына сыйдырған тарихи-мәдени ескерткіштер кешені ескерусіз қалып келеді.
Құпиясы көп Қышқалада аршылып жатқан он бірінші қазба туралы Ә.Марғұлан атындағы археологиялық институттың жетекші ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты Дөкей Тәлеев айтты. Бұл қарапайым тұрғындар мекен еткен тұрғын үй орамының орны. Биыл ашылған он бөлме ғимараттардың ХV ғасырларға тиесілі екендігін көрсетіп тұр. Одан да ерте кезең дерегін табу үшін қазбаны тереңдете түсу керек.
Құпиясы көп Қышқаладағы зерттеу жұмыстары жайлы жергілікті, шетелдік басылымдарда жарияланды. Шетелдік демекші, бізден сәл кейін көне қала орнына италиялық және бельгиялық ғалымдар жетті. Қазіргі технология арқылы ежелгі қоныстардағы ирригация жүйесін, өзендердің арнасын ауыстыруын зерттейтін олар шаһардың өз заманындағы келбетін анықтауға сеп болмақ. Осылайша, бағзы заман куәгері Баршынкенттің бейнесі бірте-бірте айқындалып келеді.
Қызылорда
