1992 жылғы 2 шілдеде Қазақстан Республикасының Президенті «Сыртқы істер министрлігі туралы», «Қазақстан Республикасының Елшілігі туралы» және «Қазақстан Республикасының Төтенше және Өкілетті Елшісінің негізгі міндеттері мен құқықтары туралы» ережелерді бекіткен Жарлықтарға қол қойды.
Сол өткен уақыт ішінде Қазақстанның сыртқы саясаты шекараларымыздың периметрі бойынша тұрақтылық пен қауіпсіздікті және ішкі дамуға қолайлы жағдайларды қамтамасыз ете отырып, өзінің табыстылығын дәлелдей білді.
Қазақстан өзін халықаралық қатынастардың жаһандық жүйесінің салиқалы, парасатты және жауапты қатысушысы ретінде таныта алды. Сыртқы саясатты тиімді жүргізудің арқасында еліміз басқа мемлекеттермен қақтығыстарға бармауға мүмкіндік алды. Соның нәтижесінде, бүгінде халықаралық қоғамдастықтың бірде-бір субъектісімен шиеленісті қарым-қатынасымыз жоқ. Осы арқылы отандық дипломатия мемлекеттігіміздің нығаюына елеулі үлес қосты.
Тәуелсіздік алған сәттен бастап көпвекторлылық және теңгерімділік – Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі қағидаттары болып қала береді. Осындай бағыт аясында Қазақстан көптеген беделді халықаралық ұйымдардың мүшесі болды, Біріккен Ұлттар Ұйымымен және оның әртүрлі мамандандырылған мекемелерімен (БҰҰ Даму бағдарламасы, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы, Халықаралық валюта қоры, ЮНИСЕФ, ЮНЕСКО және т.б.) тұрақты негізде өзара іс-қимылды тиімді іске асыруда, Дүниежүзілік сауда ұйымы, Дүниежүзілік банк, Азия даму банкі, Еуропадағы қайта құру және даму банкі, МАГАТЭ және т.б. ықпалды көпжақты құрылымдармен ынтымақтастықты нығайтып келеді.
Сыртқы саясатымыздың ең маңызды жетістіктері туралы айтатын болсақ, ең алдымен, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасын заңдық ресімдеу процесін атап өткен жөн. Елдің сыртқы шекараларын делимитациялау және демаркациялау мәселесі – әлемнің көптеген өңірінде ғасырлар бойы шиеленістер мен әскери қақтығыстардың себебі болып келген өте сезімтал мәселе. Біз қысқа тарихи мерзім ішінде Қытай, Ресей және Орталық Азиядағы көршілес елдермен шекара мәселесін шеше алдық. Бұл ұлттық мүдделерге нұқсан келтірместен жасалды. Бұған бейбітшілік пен өзара тиімді ынтымақтастық аймағы мәртебесіне ие болған Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияға қол қоюды да жатқызуға болады.
Ядролық қаруды таратпау ісіне белсенді қатысуымыздың өзі Қазақстанның өзіндік саяси брендіне айналды. Әртүрлі елдердің көшбасшылары ресми және бейресми әңгімелер барысында әлеуеті бойынша төртінші ядролық арсеналдан өз еркімен бас тартқаны үшін бұрынғысынша Қазақстанға деген шынайы құрметін білдіріп келеді. БҰҰ Бас Ассамблеясының 29 тамызды – Семей полигонының ресми жабылған күнін – Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күні деп жариялау туралы шешімі біздің осы бағыттағы күш-жігерімізді мойындау болды. Өткен жылы біз осы тарихи оқиғаның отыз жылдығын атап өттік. Қазақстан БҰҰ-ға мүше барлық мемлекеттердің Ядролық қарудан азат әлем құру туралы жалпыға ортақ декларацияны қабылдауына күш салуға бейілді екенін атап өткім келеді.
Қазақстанның өңірдегі көршілерімен 2006 жылғы 8 қыркүйекте Солтүстік жарты шардағы осындай алғашқы аймақ болған Орталық Азиядағы ядролық қарудан азат аймақ (ОАЯҚАА) құру туралы Семей келісіміне қол қоюы ядролық қаруды таратпаудың халықаралық режімін нығайтуға арналған нақты іс-қимылдардың дәлелі болды. Ядролық қаруы бар мемлекеттердің оны Шартқа қатысушыларға қатысты қолданбауға міндеттенетін Негативті кепілдіктер туралы хаттама оған маңызды толықтыру болды. Өткен жылы Келісімге тарап мемлекеттердің Сыртқы істер министрлері оның 15 жылдығына арналған бірлескен мәлімдеме жасады, онда оның ережелеріне мызғымас бейілділігін растап, америкалық серіктестерін жоғарыда көрсетілген Хаттаманы ратификациялау процесін тез арада аяқтауға шақырды.
Ядролық қарусыз әлем идеясын ілгерілету жөніндегі күш-жігерден басқа, Қазақстан жаһандық және өңірлік қауіпсіздікті нығайтуға қосқан елеулі үлесі үшін халықаралық қоғамдастықтың құрметіне ие.
Бүгінде 27 қатысушы ел мен 8 бақылаушы мемлекетті біріктіретін Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесін (АӨСШК немесе Азия кеңесі) құру идеясы да біздің елімізге тиесілі. АӨСШК-нің мақсаттары мен міндеттері құрылымның атауында көрсетілген. Оның үстіне, оның қызмет салалары эпидемиологиялық қауіпсіздік, қоғамдық денсаулық сақтау, ақпараттық технологиялар, цифрландыру және т.б. сияқты жаңа бағыттарды қамти бастады. Осының барлығы халықаралық күн тәртібінің жаңа болмысына және қажеттіліктеріне бейімделу қажеттігінен туындап отыр.
Отандық дипломатияның тарихи жетістіктерінің бірегейі ретінде Қазақстанның 2017-2018 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болып сайлануын ерекше атап өткен жөн. Осы миссияны орындау аясындағы Қазақстанның жауапты және нық ұстанымын халықаралық қоғамдастық жоғары бағалады.
«Жасыл» технологияларды дамытуға қосқан нақты үлесімізді көрсететін «Болашақ энергиясы» тақырыбында өткен ЭКСПО-2017 халықаралық мамандандырылған көрмесін өткізу құқығын жеңіп алуда және оны нәтижелі өткізуге де дипломаттардың үлесі зор болды.
Тәуелсіздік жылдары қоғамымызда қалыптасқан этносаралық және конфессияаралық келісімнің өзіндік бірегей үлгісі бүкіл әлемге танытылды. Рим Папасы Иоанн Павел II-нің 2001 жылдың күзінде Қазақстанға жасаған айтулы сапары еліміздің осы тұрғыдағы жаһандық рөлінің көрінісі болды. Сол жылы «өркениеттер қақтығысы» туралы әңгімені күрт шиеленістірген 11 қыркүйекте АҚШ-та орын алған қайғылы террорлық шабуылдардан кейін екі аптадан аз уақыт ішінде өткен осы сапар әлем назарын Қазақстанның әлемдік мәдениет пен конфессияаралық диалогті ұлттық әрі жаһандық ауқымда белсенді насихаттайтын елдердің бірі ретіндегі нық ұстанымына аударды.
Кейіннен еліміз өркениетаралық және мәдениетаралық диалог саласында мойындау тапқан бірқатар бастаманың авторы болды. Олардың ішіндегі ең танымалы ретінде 2003 жылдан бастап еліміздің астанасында тұрақты түрде Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезінің өткізілуін атап өтуге болады. Өздеріңізге белгілі, осы жылдың 14-15 қыркүйегінде оның жетінші отырысы өтеді, оған Рим Папасы Франциск, Мәскеу және бүкіл Русь Патриархы Кирилл, Израильдің Жоғарғы раввиндері Ашкенази Давид Лау және Сефардтық Ицхак Йосеф және әлемдегі түрлі діни қауымдастықтардың басқа да беделді басшылары өздерінің қатысуға ниетті екендерін растады.
Көпжақты дипломатияны нығайту, халықаралық және өңірлік ұйымдармен ынтымақтастықты кеңейту бұрынғысынша Қазақстанның сыртқы саясатындағы басым бағыт болып қала береді. Осы орайда Қазақстанда еліміздің төрағалық етуімен Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Ислам ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы және өзге де беделді құрылымдар саммиттерінің табысты өткенін ерекше атап өткім келеді.
Өңірлік экономикалық интеграция процестері шеңберінде Қазақстан – Еуразиялық экономикалық одақтың жауапты мүшесі. Осы бірлестік аясында сауда-экономикалық және инвестициялық байланыстар артып, ауқымды бірлескен жобалар жүзеге асырылуда.
Бейтарап медиатор ретіндегі атына сай Қазақстан әр жылдары Иранның ядролық бағдарламасы, 2015-2016 жылдардағы Ресей мен Түркия арасындағы дипломатиялық дағдарыс төңірегіндегі ахуалды реттеуге, Украина бойынша Минск процесінің іске қосылуына, Сирия бойынша Астана процесінің келіссөздерін жүргізуге елеулі үлес қосты.
Еліміз Дүниежүзілік сауда ұйымының толыққанды мүшесі және климаттың өзгеруіне қарсы күрес жөніндегі Париж келісімінің қатысушысы болды. Сонымен бірге климаттық дипломатия сыртқы саясаттың жаңа маңызды бағытына айналуда. Қазіргі таңда алдымызда маңызды жаңа міндет тұр – 2060 жылға қарай экономиканы декарбондауды жүзеге асыру. Осы мақсатта Үкіметіміз Төмен көміртекті даму тұжырымдамасын әзірлеуде. Біз жаңартылатын энергия көздерін жүйелі түрде ілгерілетіп келеміз, олардың елдің энергия теңгеріміндегі үлесі 2030 жылға қарай 15 пайызға жетуге тиіс, «жасыл экономиканы» дамытудың жаһандық процестеріне де белсенді түрде тартылып келеміз.
Соңғы екі жыл ішінде COVID-19 пандемиясы адамзаттың биологиялық сипаттағы қауіп-қатерлерге осалдығын ашып, жаһандық ауқымдағы жаңа күтпеген сын-қатерге айналды. Осыған байланысты Президент Қ.Тоқаев БҰҰ Бас Ассамблеясының 75-ші сессиясында биологиялық қатерлердің алдын алуға және қауіпті аурулар туралы деректермен алмасуға бағытталған Биологиялық қауіпсіздік жөніндегі халықаралық агенттік құруды ұсынды. Осы маңызды бастаманы іске асыру – қазіргі даму кезеңіндегі дипломаттарымыздың алдында тұрған маңызды мақсаттарының бірі.
СІМ қызметінің басым міндеттерінің арасында тікелей шетелдік инвестицияларды тарту жөніндегі жүйелі жұмысты да ерекше атап өтуге болады. Бұл қызмет экономикамызға қажетті қосымша капитал салуды, озық технологиялар алдыртуды және ең бастысы, еліміздің азаматтары үшін жаңа жұмыс орындарын құруды қамтамасыз етуді көздейді.
Басқа мемлекеттік құрылымдармен қатар дипломаттарымыздың да күш-жігерінің арқасында өткен жылдар ішінде Қазақстан экономикасына шамамен 380 млрд АҚШ доллары көлемінде тікелей инвестиция тартылды. Ведомствомыз Үкіметтің басқа құрылымдарымен және Ұлттық бизнеспен тығыз өзара іс-қимыл жасай отырып, ел үшін өмірлік маңызы бар осы бағыттағы жұмыстың стратегиясы мен практикасын одан әрі жетілдіруді жалғастыратыны сөзсіз.
Жаңа Қазақстанның идеясы мен құндылықтарын басшылыққа ала отырып, сыртқы саясат ведомствосы адами өлшемге баса назар аударады, азаматтарымыздың және шетелдегі ұлттық бизнестің құқықтары мен мүдделерін қорғауды өзіне басты міндет деп санайды. Отандық дипломатия неғұрлым қолданбалы болып, қоғамның және әрбір азаматтың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыруға бет бұруда.
Өкінішке қарай, қазіргі халықаралық жағдай құбылмалылық пен болжамсыздықтың жоғары деңгейімен сипатталады. Мәселе сенім дағдарысы және түрлі саяси күштер арасындағы қақтығыстың артуы, халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бұзылуы, террористік қауіп пен қарулану жарысының шиеленісуі, гибридтік, кибер, сауда және валюталық соғыстардың жандануы сияқты сын-қатерлер төңірегінде болып отыр. Жаңа сын-қатерлер Қазақстанның сыртқы саясатын уақтылы бейімдеуді және түзетуді талап етеді.
Осыған байланысты 2020 жылғы 6 наурызда Мемлекет басшысының Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2020-2030 жылдарға арналған сыртқы саясатының тұжырымдамасы бекітілді. Жаңартылған құжаттың негізгі ережелері көпвекторлылық, теңгерімділік, прагматизм және ұлттық мүдделерді қорғау қағидаттарына негізделеді.
Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің Президент болған алғашқы күндерінен бастап мемлекеттің сыртқы саясатын іске асырудағы сабақтастықты айқын белгілеп берді. Еліміз өзінің тиімділігін дәлелдеген, еліміздің барлық халықаралық серіктестерімен өзара іс-қимылының оң қарқынын қамтамасыз ететін көпвекторлы дипломатияны жүргізуді жалғастыруда. Осылайша, біздің сыртқы саяси басымдықтарымыз өзгеріссіз қала береді.
Қазақстан әрдайым халықаралық қоғамдастықтың сенімді серіктесі болып қала бермек.
Мұхтар ТІЛЕУБЕРДІ,
Премьер-Министрдің орынбасары – Сыртқы істер министрі
