«Ғалымдар киік санын реттеу қажеттігін айтты» деген министр аталған популяцияда бар деп есептелген 800 мың киіктің 80 мыңы жойылатынын айтқан. Министрдің айтуынша, киіктер егін алқаптарына кіріп кетіп, шаруашылыққа зиян тигізетін болғандықтан биологиялық негіздемеге сай оны реттеу қажет, яғни санын қалыпты жағдайда ұстау шарасы биылғы күз айларынан бастап жүзеге асырылмақ.
Қазіргі мәлімет бойынша Қазақстанда 1 млн 300 мыңнан астам киік бар деп есептеледі. Киіктер еліміз бойынша негізінен үш аймақта топ-тобымен өмір сүреді. Бұл таралымдар Орал популяциясы, Бетпақдала популяциясы және Үстірт популяциясы деп аталады.
Министрліктің көбейіп кетті деп дабыл қағып, азайтуға асығып жүргені осы – Орал, яғни Жайық популяциясы. Көктемде төлдеуге дейін жүргізілген киіктер санағының нәтижелері бойынша, Жайық популяциясы биылғы төлдерді есепке алмағанда 801 мың басты құрайды. 2015 жылғы жаппай қырылудан кейін, сол кездегі ең көп Бетпақдала популяциясының 90%-ға жуығы жойылып кеткен болатын, жеті жыл ішінде Жайық популяциясының саны көбейді. Бетпақдала популяциясы да жақсы қарқынмен қалпына келуде және бүгінгі саны жарты миллионға жуық. Ең көп өсімді Үстірт популяциясы көрсетіп отыр. 2015 жылғы санақ бойынша Үстірт таралымында небәрі 1 270 бас қана киік қалған болатын. Оның үстіне Маңғыстауда су көздерін үнемдеу мақсатында жүз қаралы артезиан құдығын қолдан бітеу ақбөкендердің шөлден өлуіне, өлмегендерінің қоныс аударуына әкеліп соқтырды. Құзырлы органдар қатары селдіреп қалған киік популяциясы Үстіртте қалпына қайта келмеді деген уәж айтқанымен, қоғамдық бірлестіктер, белсенді азаматтар жергілікті, яғни ауыл тұрғындарын көмекке тарту арқылы іске белсене кірісті. Нәтижесінде, жеті жылда Үстірттегі киіктер саны 28 мыңға жуықтады.
Жерді жекеге иеленіп түрлі кәсіптік мақсатта пайдалану барысында кәсіпкердің мүддесі үшін киіктерді көбейді деп оққа байлау қаншалықты дұрыс және нақты көбейгені, нақты саны белгілі ме? Киіктердің кесірі кімге тиді, тисе қанша гектар жер, қанша теңге шамасында шығын бар? Бұл шығын киік басына шаққанда 80 мың киік тағдырын жұтуға тати ма?
Табиғат тепе-теңдігін өзі сақтап, өзі реттеп отырады. Бір жылдары ақбөкендер саны азайған соң азық іздеген қасқырлар малшылардың мазасын алып, малды қынадай қырған болатын. Малға араша түсу үшін оларды аяусыз аулау нәтижесінде, қазір қасқырлар саны азайды. Киіктер саны көбейсе тиісінше қасқырлар саны да көбейіп, табиғи реттелу жүрмес пе еді?
– Қазақстандағы киіктің барлық популяциясын вахталық әдіспен жұмыс істейтін және айтарлықтай сапалы материалдық-техникалық жарақтандырылған «Охотзоопром «ӨБ» РМК инспекторлары қарқынды күзетіп отырғанын атап өту қажет. Бұл 2000 жылдардың ортасына дейін байқалған жаппай браконьерлікті іс жүзінде жоюға мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта табиғатты қорғау ортасында киікті жануарлардың аңшылық түрлерінің тізбесінен алып тастау және оны санын реттеуді талап ететін жануарларға жатқызу мәселесі шешімін тапты. Қарапайым сөзбен айтқанда, ақбөкенге аңшылық лицензия алуға болмайды. Ал егер киік шамадан тыс көбейсе, белгілі бір деңгейге дейін ауылшаруашылық зиянкесі сияқты жойылып тұрады, – дейді «Табиғи орта» Батыс Қазақстан үкіметтік емес ұйымдары өңірлік қауымдастығы кеңесінің төрағасы Әділбек Қозыбақов.
Сарапшының айтуынша, қоғамдық инспекторлардың, табиғатты қорғау құрылымдарының және құқық қорғау органдарының жөнге салған жұмысының, сондай-ақ жергілікті тұрғындарды киіктерді қорғау ісіне белсенді қатыстыру нәтижесінде киіктің Үстірт популяциясының саны 20 еседен де көп өсті.
Жергілікті қоғамдастықтардың пікіріне қарағанда, болашақта киікті тұрақты пайдалану оған белгіленген квота бойынша лицензиялар арқылы табыс табуға мүмкіндік берер еді, табыстың бір бөлігі күзетті күшейтуге жұмсалар еді. Маман киік ареалдарының аумақтарында жергілікті қоғамдастықтарға аңшылық алқаптарын бекіту қажет деп санайды. Қорықшылық қызметтің браконьерлерді ұстауға құқық беретін өкілеттіктері оларға ақбөкенді және тұтастай алғанда Қазақстанның жануарлар дүниесін тікелей қорғауға мүмкіндік береді.
– Сондай-ақ жергілікті халықты экологиялық туризмді дамытуға белсенді тарту қажет. Бұл ауыл тұрғындары туристерге киіктерді тамашалатқыза отырып, оларға қызмет көрсете алуы және басқа да ілеспе қызмет көрсетуі үшін қажет. Осылайша, жергілікті қоғамдастықтар ақбөкендердің санын көбейтуге және жабайы табиғатты қорғауға мүдделі болады. Бір сөзбен айтқанда, мәселелер жеткілікті. Оны дұрыс шешу үшін барлық мүдделі тараптың – мемлекеттік органдардың, аңшылық шаруашылығы ұйымдарының және жергілікті қоғамдастықтардың, шаруа қожалықтарының мүдделерін міндетті түрде ескеру керек, – дейді ол.
Маман киіктердің саны шамадан тыс көбейгенде оны арнайы лицензиялармен белгіленген шекке сай аулауға болатынын айтады. Ал халық пікірі басқаша. Олар киіктердің кең далада маңып, елдің еркесі, жердің сәні болып жүре бергенін қалайды. Киікті аулаудың, атудың кесапаты болады дегенге сенеді. Расында, иіріп жаятын қой емес, түгендейтін түлік емес, азық-түлігін қамдап әлекке қалатын мал емес, кең сахарада жайыла жусап жүрген киік кімге кедергі?! Табиғаттың бұйрығымен киік өзінен зор жыртқыштың қорегі болып та жатады.
Жасыратыны жоқ, киіктің адал еті, қымбат бағаланатын мүйізі – бизнес көзі. Бір жылдары киіктің мүйізі сұранысқа қатты ие болып, шетелге өткізіп пайда тапқандар аз болған жоқ. Естуімізше, құрамынан түрлі дәрі-дәрмек жасайды. Ал қазір ауланған киіктің еті, мүйізі және терісі қайда кететіні – жұмбақ, сондықтан түрлі қиял ойға келеді.
– Жергілікті қауымдастықтар үшін ешқандай пайда болмайды. Сонымен қатар тәркіленген киіктердің мүйіздерін өртеу тәжірибесі қолданысқа еніп отыр. Сол мүйіздің көпшілігі браконьерлерден емес, жыл сайын табиғи түрде өлетін киіктердің мүйізін жинаған қарапайым ауыл тұрғындарынан алынған болуы мүмкін және сол мүйіздерді өртеу үшін жыл сайын 40-50 млн теңге бюджеттен бөлініп тұратынымен қоса, енді осы 80 мың киікті аулау үшін салық төлеушілер есебінен 700-800 млн теңге қарастырылуы мүмкін. Ал егер мемлекет 80 мың киікті аңшылық шаруашылықтарына кем дегенде 20 мың теңгеден лицензия арқылы өткізсе, еліміздің бюджеті шығынға ұшырамай, керісінше 1,6 млрд теңге табыс табар еді. Киік – біздің табиғи байлығымыз, егер мұнай мен газ таусылатын ресурс болса, жануарлар дүниесі сарқылмайтын ресурс, егер оны ұтымды пайдаланатын болсақ, – дейді сарапшы маман Ә.Қозыбақов.
Ә.Қозыбақов 2017 жылы «2023 жылы киіктің Үстірт популяциясы 32 мыңға жетеді» деген болжам жасаған екен. Биылғы ресми санақ бойынша ақбөкен саны 28 мыңға жетті, яғни жұттан аман болып, өсу тенденциясы сақталатын болса, болжамы артығымен орындалатыны анық.
Құрамында майы, холестерині аз, жеңіл әрі адал болғандықтан етін ас ретінде тұтынуға болады, мүйізі бағалы бұйым, демек киікті өсіріп, саны көбейген соң белгілі шектік санын сақтай отырып, өнімін мемлекеттік қажеттілік ретінде пайдалануға не кедергі? Мысалы, етін өңдеп халық тұтынуына ұсынып, мүйізінен дәрі жасау отандастарымыздың қолынан келмей ме, әлде оған еш қажеттілік жоқ па? Киіктерді атуға шешім шығару ақбөкендерге деген аяусыздыққа, оңай олжаға құнығуға, көңіл көтеріп желігуден туған жапа тармағай жабайы атуға жол ашу болып жүрмей ме?!
Маңғыстау облысы
