Жасөспірімдердің проблемасын бірлесіп шешу керек

Маман тапшы ма?

Жиын барысындағы сөзінде Прези­дент жанын­дағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия төрағасы, Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары Аида Балаева аталған мәсе­­ле алдын алу шаралары кешенін қалып­тас­тырудың жаңа тәсілдерін іздеуді, сон­д­ай-ақ уәкілетті органдардың балалар суици­дінің алдын алуға бағытталған іс-қимылдарындағы проблемалы бағыттарды анықтауды және шешуді талап ететінін атап өтті. Осы орайда отырысқа қатысқан құқық қорғау органдарының өкілдері мен сарапшылар кәмелетке толмағандар арасында суицидтің алдын алу шараларын нығайтатын бірнеше ұсыныс жасады.

Көптеген сарапшының пікірінше, суицидтің өсуіне психологтердің, тәуекел тобындағы балалармен жұмыс жасайтын мамандардың біліктілігі мен дайындық деңгейінің жеткіліксіздігі ықпал етеді. Бас Прокурордың орынбасары Жандос Өмірәлиев елдегі психологтердің жағ­дайына тоқталды.

«2021 жылы Ақмола облысында тәуекел тобындағы кәмелетке толмаған 5 бала өзіне қол жұмсаған. Педагог-пси­хологтер қайтыс болған балаларға қатыс­ты диагностикалық және кеңес беру шараларын қабылдамаған. Ал Батыс Қазақ­стан облысында өгей әкесінен зорлық көрген бойжеткен 2021 жылдың сәуір айында өзіне қол жұмсамақ болған. Ол да психологтердің бақылауына алын­баған, қажетті жұмыс жүргізілмеген. Сал­дарынан бала тура бір жылдан кейін – 2022 жылдың сәуірінде екінші рет өз-өзі­не қол жұмсау әрекетін жасады. Басқа облыстарда да осындай мысалдар жетерлік.

Бұл ретте психологтердің үлкен жүктемесін атап өтпеу мүмкін емес. Елімізде бір психологке орта есеппен 700-ге жуық баладан келеді. Кейбір мектептерде бір психологке жүктеме 1500 баладан немесе одан да көп. Мәселен, Алматы қаласындағы №157 мектепте 5600 оқушы оқитын 100 сынып бар. Бүкіл мектепте тек 2 психолог жұмыс істейді. Бұл әрине жеткіліксіз. Үкімет білім беру ұйымдары қызметкерлерінің Үлгілік штатын бекіткені белгілі. Онда 30 сыныптан аз мектептерде 1 психолог, ал 30-дан астам сынып бар мектептерде (сыныпта 30-40 оқушыдан) ең көбі 2 психолог болуы мүмкін делінген. Біз бұл стандарттарды қайта қарау қажет деп санаймыз», деді Ж.Өмірәлиев.

Сонымен қатар Бас Прокурордың орынбасары көбіне психологтер міндетін біліктілік талаптарына сәйкес келмейтін адамдар атқаратынын баса айтты. Мәселен, Семей қаласындағы №25 мектеп пен Приреченск мектебінде еңбек пәнінің мұғалімі психолог болып жұмыс істеген.

«Балалармен жұмыс көп жағдайда үлгілік жүйе бойынша жүзеге асыры­лады, әр балаға жеке көзқарас қолда­ныл­майды. Көптеген мектеп психолог­терінде оқушылармен жеке түзету жұ­мыс­­тарын жүргізуге жағдай жасал­маған. Кабинеттер, материалдық-тех­ни­калық база жоқ. Мұның бәрі бала­лардың психологтерге сенімін төмен­детеді. Біздің ойымызша, жыл сайын қомақты қаржы бөлінетін психолог ма­мандарының біліктілігін арттыру мәсе­лесіне үлкен мән беру керек. Мәселен, Bilim Foundation қоры­ның кәмелетке тол­мағандар арасын­дағы суицидтің алдын алу жөніндегі 2017-2021 жылдарға арналған бағдарламасын жүзеге асыруға 1,3 млрд теңге көлемінде қаражат бөлін­ген. Үкіметтің мәліметінше, бағдар­ламаны іске асырудың тиімділігі 55,2%-ды құрады. Бағдарламаны жүзеге асыру бары­сында «тәуекел» тобына жататын 43 мыңға жуық жасөспірім анықталды.

Бірақ осы санаттағы адамдармен жұмыс істеуде қолданылатын әдістердің тиімділігіне мониторинг жүргізілмейді. Психологтердің дайындығы жеткіліксіз екені туралы дерек те бар. Мәселен, Қызылорда облысы прокуратурасының тапсырмасы бойынша Ішкі мемлекеттік аудит департаменті тексеру жүргізіп, 2017 жылы 5 272 мұғалімнің оқудан өтпегені анықталды. Олардың білім алуына 5 миллион теңгеден астам қаражат қоғамдық қорға аударылды», деді Ж.Өмірәлиев.

Сондай-ақ ол кәмелетке толмағандар істері жөніндегі комиссиялардың жұмы­сына да көңілі толмайтынын айтты. Мысалы, Нұр-Сұл­тан қаласында Комис­сияның 2020 жылға бекітілген жұмыс жоспары толық орындалмаған. Ал 2021 жылға мүлдем әзірленбеген.

«Сол сияқты Алматы, Маңғыстау, Атырау, Түркістан және Шығыс Қазақ­стан облыстарында 2021 жылға жоспар болмаған. Барлық өңірде комиссиялардың құрамы уақтылы жаңартылмайды, олар осы аймақта жұмыс істемейтін адамдардан да тұрады. Сонымен қатар 2021 жылы мектеп инспекторлары институты жо­йылып, қазір мектептерде кезекшілік жоқ екені белгілі. Жұмыс аймақтық негізде жүргізіледі. Уәкілетті органдардың дұ­рыс жұмыс істемеуі балалардың өз қиын­дық­тарымен бетпе-бет қалуына және проблемаларды шешудің жолын таппай қиналуына себеп болады. Көбіне олар өз сұрақтарына интернеттен жауап іздейді.

Уәкілетті органдар жыл сайын заңсыз мазмұндағы, оның ішінде суицидтік бағыттағы парақшалар мен сайттарды анықтап, бұғаттайды. Тек жыл басынан бері 1160 сайт анықталып, жабылған. Бұл бағыттағы белсенді жұмысты жалғастыру қажет. Айта кету керек, бұған дейін Бас прокуратура осыған қатысты Үкімет пен уәкілетті органдарға бірқатар ұсыныс енгізген болатын. Олардың кейбіреулері ішінара жүзеге асырылды. Мәселен, бұрын психологтер әр аймақтың әкім­дік­тері бекітетін ережелер негізінде жұмыс істегендіктен, мектептердегі психо­ло­гиялық қызметтердің жұмыс істеуінің бірыңғай ережелерін қабылдау қажеттігі ұсынылды.

Оқу-ағарту министрлігіне Ережені әзірлеуді жеделдетіп, сондай-ақ пси­хо­логтердің қызметін тиісті дәрежеде реттеп, олардың құқықтық мәртебесін, өкілеттіктерін, соның ішінде зорлық-зомбылық құрбандарын, сондай-ақ өмірлік қиын жағдайға тап болған балаларды анықтау міндетін белгілеу қажет деп санаймыз. Сондай-ақ педагогтерге, психологтерге, тәрбиешілер мен білім беру ұйымдарының қызметкерлеріне, оқушылардың ата-аналарына интернетте таралатын теріс ақпараттың әсерінен көрінетін кәмелетке толмағандардың мінез-құлқын ерте анықтау және әсер ету әдістемесін немесе іс-әрекет алго­ритмін әзірлеу тиімді болар еді. «Психо­логия» және «Отбасы психологиясы» мамандықтары бойынша «бакалавриат» немесе «магистр» дәрежесін бере отырып, мамандар даярлауға арналған білім беру гранттарының санын көбейту қажет. Сонымен қатар білім беру ұйымдарының рейтингін сақтау үшін психологтердің балаларды есепке алмауына ықпал ететін ережелерді қайта қарауды талап етеміз», деді Ж.Өмірәлиев.

Бас прокуратураның мәліметіне сәйкес 2021 жылы кәмелетке толмағандар арасында өзіне қол жұмсау және суицидке оқталу 21,5%-ға өскен. Осы жылдың 6 айында кәмелетке толмағандар арасын­да суицид 38,1%-ға және суицидке оқ­талу 5,7%-ға азайған. Құрылымдық тал­­дау көрсеткендей, суицидке бейім келе­тін кезең – 13-17 жас аралығы. Бала­лар көбіне дәл осы жаста өз-өзіне қол жұм­­сай­ды. Әсіресе өзіне қол жұмсауды мек­­теп оқушылары жасайды. Суицидке бар­­ған­­дардың 70 пайыздан астамы толық от­ба­сында тәрбиеленген. Әсіресе мұн­дай фак­тілер ауылдық жерлерде жиі кездеседі.

Зорлық-зомбылық салдары...

Ішкі істер министрлігі балалардың өзіне қол жұмсауының әр фактісін жеке трагедия ретінде қарастырады. Әкім­ші­лік полиция комитетінің төрағасы Аты­ғай Арыстанов келтірген деректерге сүйен­сек, биылғы 6 айдың қорытындысы бойын­ша елімізде кәмелетке толмағандар ара­сында суицидтен 64 жасөспірім қай­тыс болып, 155-і өзіне түрлі зақым кел­тір­ген.

«Әрбір осындай факті бойынша ішкі істер органдары балаларды өзіне қол жұмсауға итермелеген себептерді және оған қатысы бар адамдарды анықтау тұр­ғысынан сотқа дейінгі тергеу-тексеру жүргізеді. Кәмелетке толмағандарды өзіне қол жұмсауға жеткізу фактілерін тер­геу сапасын арттыру үшін жаңа тәсіл­дер мен әдістемелік ұсынымдар әзірленді. Қазіргі таңда тергеушілер тергеу әре­кеттерінің негізгі кешенінен басқа, оқиға болған жерді тексеру, оқиғаның мән-жайын анықтау, баланың жеке басын, оның өмірлік белсенділігін, қарым-қатынас шеңбері мен мүдделерін қосымша зерттейді. Жеке гаджеттер, компьютерлік техника тексеріледі, әлеуметтік желілер мен мессенджерлердегі қарым-қатынас шеңбері зерттеледі. Сот компьютерлік-техникалық сараптамалар тағайындайды.

Бұдан басқа, баланың психикалық жай-күйі және суицидтік мінез-құ­лық­тың даму себептері туралы мәселе­лерді шешу үшін кешенді сот психологиялық-психиатриялық сараптама, оның ішінде қайтыс болғаннан кейінгі са­раптама жүргізіледі. Алынған өлім туралы жаз­баларға сәйкес оны жазу кезінде авторлықты және психологиялық және эмоционалды жағдайды анықтау үшін сот-қолжазба сараптамалары тағайындалады. 14 жасқа толмаған кәмелетке толмаған адамның қатысуымен болған барлық тергеу әрекеттеріне міндетті түрде психолог тартылады. Көрсетілген жастан жоғары мұндай мамандарды шақырту тергеушінің қалауы бойынша жүзеге асырылады. Біз іс жүргізудегі барлық осындай қылмыстық істер бойынша психологтерді міндетті түрде тартуға тапсырма бердік», деді А.Арыстанов.

Спикер өз сөзінде тергеу барысында анықталған мәліметтермен бөлісті. Соған сәйкес балалар суицидінің негізгі себептері мыналар. Отбасында ата-аналарымен, туыстарымен жанжал – 13 (6,2%), жалғыздық сезімі – 5 (2,4%), оқу орнындағы жанжал – 6 (2,9%), жақын адамын жоғалтуы – 1 (0,5%), өзге де – 150 (жауапсыз махаббат, нашар үлгерім, ауру) оқиға тіркелген. Ал 34 (16,3%) жағдайда суицид себептері анықталмаған. Бірақ құқық қорғаушылар бұл әрекеттер қылмыстық жазаланатын әрекет белгісі емес, отбасылық және жеке қарым-қатынастың әлеуметтік-психологиялық аспектісіне ие екенін айтады. Тергеу нәтижелері бойынша Қылмыстық кодекстің 105-бабы 3-бөлігі бойынша тіркелген қылмыстық істердің 89 пайызы қылмыстық құқық бұзушылық құрамының болмауына байланысты іс тоқтатылған.

Осы орайда Ұлттық комиссияның мүшесі, адвокат, құқық қорғаушы, AU онлайн-құқықтық мектебінің негізін қалаушы Айман Омарова Ішкі істер ми­нистр­лігінің осы мәселедегі атқарып жат­қан жұмысына сын айтты. Оның пікіріне сүйенсек, құқық қорғау органдары жас­өс­пірімдерді қылмыстық тұрғыдан тергеп, қажетті психолог маманның қызме­тін дұрыс бағытта қолдана алмай отыр.

«Бұл тұрғыдан алғанда жай ғана психологтің көмегі мен қызметі жарамайды, жеткіліксіз. Нағыз сот психологтері қажет», дейді ол. Сондай-ақ Айман Омарова бастауыш сыныптардан бастап балалар үшін «Менің қауіпсіздігім» пәнін, ал ата-аналар мен мұғалімдер үшін арнайы бағдарламалар енгізуді ұсынды.

«Біріншіден, өзіне қол жұмсауды басқа қырынан қарауымыз керек. Әйтпесе, балалардың суицидінің өсуін төмендетуге бағытталған барлық шара оң нәтижеге әкелмейді. Ұзақ жылдар бойы зорлық-зомбылық мәселелерімен айналыса отырып, өзіне қол жұмсау зорлық-зомбылықтың салдары деген қорытындыға келдім. Осыған байланысты өзіне қол жұмсауды зорлық-зомбылықтан бөліп қарауға болмайды. Бұл мәселеге жүйелі, стратегиялық көзқараспен келуіміз қажет. Зорлық-зомбылық көбінесе оқу орындары мен үйлерде көп жасалады.

Сондықтан оқу орындарында, ата-аналармен жұмыс істеу керек. Қалай? Ақпараттық-құқықтық көмек көрсету және балалардың «жедел желілерін» құру қажет. Мұнда бастауыш мектеп­тен бастап балаларға, ата-аналар мен мұғалімдерге арналған «Менің қауіпсіздігім» сияқты пәнді енгізуге болады. Теледидарда жы­ныстық зорлық-зомбылыққа, қорқытуға және басқа да құбылыстарға көз жұмуға болмайтынын насихаттап қана қоймай, мұндай жағдайда не істеу керек екенін де айтуымыз қажет.

Іс-шаралар жан-жақты, жүйелі, тиімді және нақты нәтижелерге бағытталған болуы керек. Әрбір бала, әрбір ата-ана және мұғалім зорлық-зомбылық көріністері (соның ішінде психологиялық, эмоционалдық, қорлау, киберқорқыту және басқа да зорлық-зомбылық түрлері), сондай-ақ жасырыну және басқа да теріс қылықтар үшін жауапкершілікті білуі мен сезінуі керек. Баланы бүкіл проблемамен бетпе-бет қалдыруға болмайды», деді А.Омарова.

Психология институтын құру қажет

Оқу-ағарту министрлігі мемле­кеттік органдардың, жергілікті атқа­рушы органдардың және барлық стейк­хол­дерлердің проблемаларды шешудегі күш-жігерін біріктіруді ұсынды. «Министрлік әлеуметтік желілердің ашық жарияланымдарында депрессияның белгілерін анықтайтын жасанды интеллектіні пайдаланатын пилоттық жобаны іске қосуды жоспарлап отыр», деп атап өтті Оқу-ағарту вице-министрі Ғани Бейсембаев.

Сонымен қатар қазірде аутодес­труктивті мінез-құлық белгілері бар балаларды анықтау және оларға көмек көрсету үшін білім беру жүйесінде 8 мыңнан астам педагог-психолог және 4 мыңнан аса әлеуметтік педагог жұмыс істейді. Мектеп психологтерінің қызметін оңтайландыру үшін министрлік ата-анасының немесе заңды өкілдерінің келісімін ескере отырып, білім алушының жағдайын психологиялық-педагогикалық диагностикалауды көздейтін білім беру ұйымдарындағы психологиялық  қызмет ережелері жобасын әзірлеуге кіріскен. Аталған іс-шаралар COVID-19 пандемиясы кезеңінде тіркелген балалар суицидтерінің өсуін тоқтатуға және қысқартуға мүмкіндік берген. Алғаш рет балалардың құқықтары мен мүдделеріне жүйелі мониторинг жүргізуге жол ашқан, соның ішінде психологиялық әл-ауқатты қамтитын Балалардың хал-ахуал индексі қабылданған. 61 жоға­ры оқу орны «Педагог-психолог», «Пси­хо­лог» мамандықтары бойынша маман даяр-
­­лайды. Балалардың құқықтарын қор­­ғау комитеті Л.Н.Гумилев атындағы Еура­зия ұлт­тық университетінің базасында пси­хо­логиялық қызмет зертханасы құрылған.

«Жүйелі жұмыс жүргізіліп жатыр, бұл жалғаса береді. Бірақ нәтижелерді жақсарту үшін ғылыми тәсілді толықтай енгізу қажет. Мәселен, емханаларда ата-аналардың бақылауымен жасөспірімдерге міндетті скрининг (15 жас) жасайтын диагностикалық және психотерапиялық қызмет көрсететін медициналық кабинеттер желісін кеңейту қажет. Өзіне қол жұмсау қаупі бар балаларға көмек көрсетуді білікті медициналық мамандар – психиатрлар мен суицидологтер ғана жүзеге асыруы тиіс екенін нақты белгілеу қажет.

Сонымен қатар өзін өлтіру жағ­дай­ларын БАҚ пен әлеуметтік желілерде жариялауда жауапкершілік мәселесін шешу қажет. Өскелең ұрпақтың депрессиялық көңіл күйін анықтау бойынша әлеуметтік желілердегі жұмысты күшейту қажет. Осы мақсатта Ғылым комитетінің гранты аясында министрлік әлеуметтік желілердің ашық жарияланымдарындағы депрессия белгілерін анықтауда жасанды интеллектіні қолданатын пилоттық жобаны іске қосуы керек. Сондай-ақ ЭЫДҰ жетекші институттары үлгісінде Ғылым және жоғары білім министрлігі жанынан жеке Психология институтын құру туралы мәселені қарастыру қажет деп санаймыз», деді Ғани Бейсембаев.

Сарапшылар елімізде балалардың қиын өмірлік және отбасылық пробле­маларға төтеп бере алмайтын стрестік жағдайларға дайын емес екенін айтады. Ішкі істер министрлігінің мәліметі бо­йынша өзіне қол жұмсаған балалардың 69 пайызы (144 жағдай) толық отбасында тәрбиеленген. Шын мәнінде, кәмелетке толмағандар өзіне қол жұмсауға бейім, өйткені проблемаларын шешуде қол­дау­шысыз қалатынын айтады сарапшылар. Ғалым, еңбек құқығы саласының сарап­шысы Бибігүл Нұрашева алдымен ата-аналар балалардың тәрбиесіне жауап­ты болуы қажет дейді. Осы орайда күнделікті уақытының көп бөлігін жұмыста өткізетін ата-аналардың балалары қараусыз қалып, өздерімен өздері өмір сүріп жатқанын алға тартып, жұмыс уақытын қысқартуды ұсынды.

«Мен 8 сағаттық жұмыс кестесін қыс­қарту қажет деп санаймын. Қазір Қазақстанда ата-аналардың көбі 12-14 сағаттан жұмыс істейді. Сондықтан балаларына уақыт таба алмай, тәрбиесіне көңіл бөлмейді. Егер жұмыс уақытын 5 сағатқа дейін қысқартсақ, балаларға уақыт табылар еді. Суицид мәселесі де шеші­лер еді. Пандемия кезінде бәріміз үйде отырып жұмыс істеп, бәріне үлгердік. Жұмыс та орындалды, үйдің тірлігі де бітті, балаларға да уақыт табылды», деді Б.Нұрашева.

Ата-аналарға балалармен сенімді қарым-қатынас орнату қажеттігін жеткі­зу, баланың депрессияға ұшырауының немесе қиын өмірлік жағдайдың алғашқы белгілері туралы хабарлау ерекше маңызды. Сарапшылардың айтуынша, тек ата-ананың назары, қолдауы және қамқорлығы балалардың психологиялық әл-ауқатын жақсартуға, дағдарыстық жағдайдан шығуға көмектеседі.

Сондай-ақ спикерлер диагностикалық және психотерапиялық қызметтер көр­сететін медициналық кабинеттер желі­сін кеңейтуді, жергілікті атқарушы орган­дарға білім беру ұйымдарының қыз­метін бағалаудың критерийлерін психо­логтердің тиімді қызметіне әсер ететіндей етіп қайта қарауды ұсынды. Отырыста Мем­лекет басшысының тапсырмасына сәйкес алғаш рет Баланы қуда­лаудың (бул­лингтің) алдын алу қа­ғи­далары әзір­леніп, интернет желісіндегі заңсыз контент­ке қарсы іс-қимыл жө­ніндегі нормалар енгізілгені атап өтілді. Балалар аманды­ғының индексі қа­был­данды. Бұл бала­лардың құқықтары мен мүдделеріне, оның ішінде психологиялық саулығына жүйелі мониторинг жүргізуге мүмкіндік береді.

Отырыс соңында Ұлттық комиссия төрайымы Аида Балаева өңірлік құзырлы органдардың бұл мәселеге құлықсыз екенін атап өтіп, ескерту жасады. Осы орайда, мемлекеттік органдарға бірқатар тапсырма берді.

«Толық емес және көпбалалы отба­сындағы балаларды әлеуметтік тұрғыда мектеп болып, қоғам болып қолдау қажет. Түрлі үйірмелерге қатысуды қамтамасыз ету – ең алдымен білім беру ұйымдарының, жергілікті атқарушы органдардың басты міндеті. Мектеп психологтерінің қызметін оңтайландыру мақсатында Оқу-ағарту министрлігінің дайындап жатқан психологиялық қызмет ереже­лерін талқылау жұмысына ата-аналар қауымдастығын кеңінен тарту қажет», деді А.Балаева.