Елдің өз ішінен қайнап шыққан халық әндерін тыңдасақ, ұлттың жан талшығын тереңірек сезіне түсеміз. Әннің өлеңіне назар аударсақ, алғашқы екі жолының мағынасы бір-бірінен алыс, үшінші тармағы мағына ашушы, соңғы тармағы тұтас шумақтың ойын бекітуші болып келеді. Мәселен, «Тал үстінде ойнаған ала қарға, ертегі айтып берейін балаларға» деген шумақтағы алғашқы жолы балалардың назарын аудару үшін, қаратпа сөз ретінде қолданылады. Отырықшылықтан алыс, көшпелі өмір сүрген бабаларымыздың кейбір әндерде кезігетін шұңғыл философиясы кісі ойнына жүк. Мәселен, «Арман-ай» атты халық әніндегі:
Ойлап тұрсам дүние шолақ екен,
Адамдар бір-біріне қонақ екен, –
деген қос тармақ жайлы ұзын-сонар тәпсір жазып шығуға болады. Ирандықтар Хафиз жыры жайлы қырық томға жуық түсіндірме еңбек жазса, қара өлеңнің астын сызып, ойын екшеп таразыға салар болсақ, түсіндірмесі ұзаққа созылары кәдік. Мәселен, дүниенің шолақтығы дегеніміз не? Мұны Шал ақынның өлеңінен табамыз:
Дүние деген шолақ депті,
Жан денеге қонақ депті.
Ахирет деген бір киім,
Алып қайтарың сол-ақ депті.
Дүние деген осы,
Ешкімнің емес досы.
Болар еді досы,
Аумаса егер қосы.
Яғни дүниенің шолақ болатыны – оның екінші қосы ақыретте екен. Бұ дүние басын өрт шалып, жалғыз-жарым түбіртегімен ғана тұрған шолақ талдай екен. Ал «адамдар бір-біріне қонақ екен» деген қатардың ауқымын көкірегі сезімді адам ұзақ ойға батып, іштей шаттанумен, толқумен қабылдаса керек. Себебі осы тармақтарда бәрі бар. Жер сарайына, аз күнгі жалған ғұмырға аяқ басқан адам баласының күлкісі де, мұңы да бірдей. Бәрі бір атадан, Адам атадан тарап отыр. Діни қиссаларда тұтас адамзат баласы бірге ғұмыр кешіп, Бабыл мұнарасын салуға күш қосқаны баяндалады. Мақсаты – жоғарыға жету, биікті көксеу. Құдай тағала бұл астамшылықтарын қабыл көрмей, құрылыс үстіндегі қалың адамның бір-біріне тілін ұғынықсыз етіп, әртүрлі тілде сөйлейтін етіпті. Артын ала адамдар өз тілінде сөйлейтіндермен бірге шоғырланып, дүниенің төрт бұрышына тарыдай шашылыпты. Төрт күндік жалғанның қуанышы мен қайғысын қатар тартқан адамның терең ұғыммен назар салғанға бір-біріне қонақ екені анық сезіледі. Хәкімдер содан да адамды сүюге үндейді, махаббатқа шақырады.
Қазақ халық әндерінің ерекшелігі – сүйіспеншілікке, ынтымаққа құрылуында. Бір ғана ән ұлттың бүкіл болмысын көрсетіп тұрғандай нышан қалдырады. Бақсақ, әндегі лирикалық кейіпкердің мұңаюы да, қайғыруы да терең гуманизмге, адамгершілікке жақын. Сөзбен сурет салу, табиғатты тап басып бейнелеуге келгенде, бар ғұмырымыз киіктей зымырап көзден өткендей қалтаң қағып қалатынымыз бар.
Алтын бу айна көлдің бетін жабар,
Ақ сәуле көктен төніп маржан тағар.
Мәселен, осы екі жолдың суретіне көзді жұмып, көңілді ашып үнсіз қарауға болады. Сол суретте тай-құлындай тебіскен балалық, бейуақ дырду кештен жараланып қайтқан бұйрабас бозбала, өмірден аласұрып мән іздеген абзал шақ та табылар еді. Құдірет деген осы емес пе?
Ұлттық ән өлеңдерінен қазақтың ахлақ-әдебі, иман таразысы байқалады. Соңғы уақытта, қазақ өзінің байырғы әдебі мен мінезінен едәуір алыстап кетті. Толассыз ақпарат айдыны мен сүзгісіз фильмдер, діні бөлек бейнебаяндар халықты дүбәра қылуға айналды. Мәселен, Жапонияда «Өнегелік туралы кеңес» бар көрінеді. Бұл ұйым телеарналарды мұқият бақылап, арна ұлттық тәрбиеге қайшы дүниелер таратар болса үлкен деңгейде айыппұл төлер екен. Әрі жастар күнделікті тұтынып жүрген қалта телефондарына да назар салып, әртүрлі елдік әдепке жанаспайтын бейнебаяндарды интернет арқылы шектеп отырса керек.
Ал көп қазақтың қазіргі хәлі өз тамырынан алыстаған қаңбаққа ұқсардай. Ауылда туып, ата тәрбиесін көрген ізетті қыз-бозбалалардың өзі дерлік қаланың ақшаңқан мимыртында тұнық болмысынан көз жазып жатады. Мұндай шақта бастапқы биязы, сыпайы, толымды тәрбиеге оралудың жолы – халық ауыз әдебиетімен, халық әндерімен жанды шаю.
Басасың аяғыңды ырғаң-ырғаң,
Сылдырап шашбауың мен
алтын сырғаң.
Жай жүріп, шаттанасың әсерленіп,
Әсемсің жүйрік аттай
мойнын бұрған.
«Гауһартас» әнінің ақырғы шумағындағы осы бір өнеге қазақ қызының тұма жаратылысынан, бипаз, шәйі жібектей сылаң, әдепті тумысынан хабар береді. Аяқты ырғаң-ырғаң басу дегеніңіз – шабандап, аяңдап жүру, ақырын, ұяттың жанармайымен жүру. Шашбаудың сылдырауына келсек, бұл ұзақ әңгіме. Қазақ қызының әсерленіп шаттануы – ақылының нұрлылығы мен ер жігітке деген жоғарғы құрметтен туады.
Адамды жалпы адамзат баласынан ерекшелендіретін ұлттық тұрпаты, салт-дәстүрі, әдеп-ибасы. Мұнсыз адам космополитке айналады. Діңінен ажыраған адамға білім қонуы екіталай. Өйткені білім мұратының ұшар басы – өзіңді тану.
