- Мемлекеттік шенеуніктер мемлекет отандық азық-түлік өндірушілерін белсенді қолдайды деп жиі айтады. Шындығында жағдай қалай?
- Шынында да, қолдау шаралары бар, біздің сала оларды сезінеді. Бұл жаңа өндірістік қуаттарды құруға немесе жұмыс істеп тұрғандарын кеңейтуге инвестициялық салымдар кезінде агроөнеркәсіптік кешен субъектісі шеккен шығыстардың бір бөлігін өтеу бойынша субсидиялар, төмендетілген мөлшерлемелер бойынша жеңілдікпен кредит беру және тағы басқалар.
Кәсіпорындардың өздеріне арналған сиыр етін дайындауға бөлінген субсидиялар да бар, бірақ бүгінде олар ет өңдеушілердің басым көпшілігіне қол жетімді емес. Заңнамада «кедергі» бар – мұндай субсидияларға үміткер кәсіпорын тәулігіне 1500 бас өңдеу қуатына ие болуы керек. Мұндай қуатты жергілікті ет өңдеушілер үшін бүгінгі таңда қолжетімсіз.
Бірақ мемлекеттік қолдаудың қолданыстағы шаралары отандық ет өнімдерін өндірушілерге әлі де көмектеседі. Біріншіден, бұл жеңілдетілген инвестициялық несиелерге қолжетімділік. Біздің қауымдастықта 13 қатысушы бар, олардың барлығы – айтарлықтай ірі компаниялар, әр түрлі мемлекеттік бағдарламалардың арқасында барлығы дерлік аяққа тұрды. Мысалы, танымал «Первомайские деликатесы» компаниясы мемлекеттік қолдауға ие болып, 2016 жылы мүлдем жаңа ет өңдеу кешенін салды. Онда халықаралық стандарттарға сай сапалы өнім шығаруға мүмкіндік беретін ең заманауи жабдықтар жұмыс істейді. Қазір кәсіпорын өнімдері экспортқа шығарылады, атап айтқанда, Таяу Шығыс елдеріне және көршілерімізге.
- Жақында «Атамекен» ҰКП-да дөңгелек үстел өтті, онда тамақ саласының сарапшылары атап айтқанда, мемлекеттен жаңа жеңілдіктер сұрамайтындықтарын айтты. Демек, өндірушілер аяқта нық тұр және мемлекеттік институттардың «иығына» сүйенбей өмір сүре алады деген сөз бе?
– Мәселелер бар, және өндірушілер оларды өздері де, мемлекеттің көмегімен де жеңеді. Бұл қалыпты және еріксіз процесс. Біз саланың дамуына назар аударғаны үшін мемлекетке ризамыз және әзірге оның қолдауы өте қажет. Әр ел өз өндірушісін қолдауға тырысады.
Бірақ тамақ өндірушілердің ең үлкен және жалпы мәселесі – өндірілген өнімді сату. Сапалы өнімді өндіру процесі, әрине, оңай емес, дегенмен, біздің өндірушілер тұтынушыны барлық қауіпсіздік, сапа бойынша және кез келген талғамға сәйкес келетін өніммен қамтамасыз ете алатын деңгейде. Дайын өнімді сатумен байланысты ел ішінде елеулі қиындықтар бар. Бізге импорттық өндірушілермен бәсекелесу өте қиын, олардың ауқымын ескере отырып, олардың отандық бөлшек саудаға жақсы жағдай жасауға мүмкіндіктері бар.
- Онда Қазақстандағы ет өндіруші үшін не маңыздырақ: мемлекеттік қолдау немесе бөлшек сауда нарығындағы барабар жағдай? Яғни, сауда сөрелеріне тиісті шарттармен кіру мүмкіндігі бар ма?
- Екі фактор да маңызды, ал екіншісін елестету қиын. Бірақ, әрине, жергілікті нарыққа қол жеткізу маңызды. Мемлекеттік қолдау – бұл тамаша, экспорт та өте жақсы, дегенмен, жергілікті нарық басым болып табылады. Әрине, біздің ет саласы үшін қолайлы табыстылықты қамтамасыз ететін Қазақстанда тұрақты өткізу өте маңызды.
Ірі супермаркеттер мен бөлшек сауда желілері сапаға ұмтылатын ірі өндірушілер үшін негізгі сату арнасы болып қала береді. Көп нәрсе олардың ұстанымына, қарым-қатынасына байланысты. Жоғарыда атап өткеніміздей, қазақстандық жеткізушіге ірі сауда желісіне кіру өте қиын – супермаркеттердегі сөрелер резеңке емес, ал ұқсас импорттық тауарлар көп. Жергілікті және импорттық өнімдердің ассортименті айтарлықтай кең, бірақ егер сіздің өніміңіз бәсекелес тауармен бір сегментте болса, онда ешқандай мәселе болмайды. Мәселе алаңдарда болып отыр. Ретейлерлер ессіз ретробонустарды алып отырғаны бекер емес: біз ол жаққа жай ғана сыймаймыз, ал сөрелерді шексіз кеңейтудің мәні жоқ – мұндай көлемдегі өнімді тез сатып алмайды, ал сақтау мерзімі шектеулі. Нарық молыққан. Сондықтан, егер сөрелерде орын алғың келсе – желі иелерімен келісіп, өте көп мөлшерде ретробонус төле. Ретробонусты төмендетуді сұрағанда, сөредегі орның пропорционалды түрде азаятынын түсінуің керек.
Сол дөңгелек үстелдегі сарапшылар Қазақстанның сауда желілері отандық өндірушілерді неге қолдамайды деген сұрақ қойды. Мысалы, отандық кәсіпорындардан біздің мәліметтеріміз бойынша 24%-ға жететін ретробонустар алынады, іс жүзінде барлық акциялар немесе жеңілдіктер өндіруші есебінен сатылады, өндірушілерге төлем жасау үшін өте қатаң шарттар қойылады. Әрине, бұл шығындар біздің тұтынушымыздың мойнына түседі немесе өндірушінің шығындарына жатады, өйткені өнімнің бағасын шексіз көтеру және тұтынушылар есебінен бәрін шешу мүмкін емес және дұрыс емес. Отандық компаниялар мұндай шарттармен өз өнімдерін қалай сатады?
- Әлемдік тәжірибеде, мысалы Еуропада, әрқашан жергілікті өндірушіге басымдық беріледі. Яғни, сауда желілері сауда алаңдарына ең алдымен жергілікті өндірушілерді іске қосады, содан кейін қалған орынды импорт алады. Бұл тәжірибені муниципалитеттер реттейді. Неге Қазақстанда жергілікті билікке өз өндірушісін қолдамасқа?
- Біз мемлекеттік шенеуніктерге осындай сұрақтар қойдық. Бізге әдетте не деп жауап беретінін білесіз бе? Сауда желілері сіз сияқты кәсіпкерлер, олар да ақша табуы керек. Басым жеткізушілерді таңдау – бұл сауда желісінің ішкі мәселесі, мұнда мемлекет бизнеске бірдеңе айтудан, қандай да бір талаптар мен шектеулер қоюдан өздігінен шеттеледі.
Біз түсінеміз – желілер де ақша табуы керек, бірақ азық-түлік өндірісіне елдің ұлттық қауіпсіздігімен тікелей байланысты салаға қысым жасау есебінен емес!
Бүгінгі таңда желілерде қолданыстағы сату жүйесі ірі жеткізушілерден арзан өнімдерді сатуға бағытталған, олар көлемге де, нақты баға деңгейіне де, сапаның қолайлы деңгейіне де кепілдік береді. Мұндай жеткізушінің рөлін көбінесе ресейлік өндіруші ойнайды. Алайда, бүгінде әлемде тұрақсыздық көп, және ішкі мәселелерге байланысты ертең азық-түлік Қазақстанға жеткізілмей қалатынына ешкім кепілдік бермейді. Мемлекет мұны есте сақтап, отандық өндірушілерді дамыту үшін жағдай жасауы тиіс. Сол ет өнімдерінің, «сүт өнімдерінің», басқа да қажетті азық-түлік тауарларының нарығы импортқа соншалықты тәуелді болмауы керек.
- Жалпы, отандық азық-түлік өндірісі шетелдік бәсекелестердің қыспағына ұшырамай, ел экономикасы үшін дамып, жұмыс істеуі үшін не істеу керек?
- Мемлекеттің, өндірушілер мен ретейлерлердің қатысуымен отандық өндірушілер үшін басым жағдайлар жасау, отандық тауарларды ілгерілету және тұтынушылық патриотизмді дамыту жөнінде кешенді тәсіл қажет. Бұл міндеттерді іске асыру бизнестің жекелеген субъектілерінің ғана емес, сондай-ақ тұтастай алғанда елдің экономикасы мен әрбір қазақстандықтың оң әсеріне алып келеді.
Иә, сауда желілері – өндірушілер сияқты кәсіпкерліктің субъектілері болып табылады және оларға қандай да бір қаржылық шығындар әкелетін міндеттер жүктелмейді. Алайда, өндірушілер сауда желілерінің талаптарына тікелей тәуелді болатын жағдайларды ұстану да жол бергісіз. Өнімнің көп бөлігін біз жергілікті өндірушілерге кіру және айтып өткеніміздей жұмыс істеу өте қиын болатын сауда желілері арқылы сатамыз.
Біз қазақстандық өнімді өткізу үшін басым жағдайлар жасау қажет деп санаймыз. Бұл сөрелердегі ең тиімді орындар, төлеу және ілгерілету бойынша анағұрлым бейілді шарттар, қазақстандық өнімді танымал етуге назар аудара отырып, іс-шараларды ұйымдастыру. Жергілікті өндірушілердің мүдделерін қорғау және олардың басымдығын құру құқығы барлық деңгейлерде қорғалуы және бекітілуі қажет.
- Мемлекет өндірушілер мен сауда субъектілері арасындағы қарым-қатынасты шынымен реттемейді ме?
- «Сауда қызметін реттеу туралы» Заң сауда желілері мен азық-түлік тауарларын жеткізушілер арасындағы қатынастардың кейбір аспектілерін, мысалы, тауар үшін төлем мерзімдерін, жеткізушіден белгілі бір тауар көлемін сатып алғаны үшін сыйақы мөлшерін қозғайды. Кейбір нормалар бар, бірақ іс жүзінде олар қазақстандық жеткізушілер үшін жағдайдың жақсаруына әсер етпейді.
Мұнда шаблон бойынша ойламау керек, тек виртуалды халықаралық нормалар аясында. Біреуді мәжбүрлеу, бір нәрсеге тыйым салу міндетті емес екенін түсінеміз. Отандық өндірушіге басымдық беру үшін сауданы ынталандыратын белгілі бір жағдайларды жасауға болады. Мемлекетте мұндай тетіктер, әсер ету әдістері жеткілікті. Кейбір көршілеріміз сияқты импортты қысу керек деп айтпаймыз. Біз отандық өнімді ілгерілету үшін ынталандыратын жағдайлар туралы айтып отырмыз. Мысалы, мемлекет қосымша жеңілдіктер беруі үшін, нарықта осындай саясатты жүргізетін сауда желілеріне қолайлы режим құру керек.
Мысалы, жергілікті билік сауда желілерінің иелерін отандық өнімге көбірек сауда алаңын ұсынуға ынталандыру – оларға қоғамдық және медиа қолдау көрсету, осындай сауда компанияларымен мемлекеттік-жекеменшік серіктестік аясында бөлек келісімдер жасау сияқты идеяны ұсынуға болады. Мұндай ынталандырушы тәсіл сауда бизнесінің иелері арасында «өнімдік патриотизм» деңгейін арттыруға көмектесер еді деп ойлаймын.
- Ал қазақстандық өнімдер барлық қазақстандықтарға жете ме?
- Бұл үшін белгілі бір уақыт пен жағдайлар қажет. Бірақ мен отандық тамақ өнеркәсібі қазақстандық тұтынушылардың қажеттіліктерінің басым бөлігін қамтамасыз ете алатынына сенімдімін. Мысалы, Қазақстанның ет өңдеу саласындағы өндірістік қуаттар қазір жартылай жүктелген. Сала жарым күшпен жұмыс істейді. Егер нарықта бұл үшін жағдай болса, біз жеткізілімдерді көбейтіп, көбірек өндіре алар едік. Бірақ ішкі нарық импортпен молыққан және бұл өздігінен, мемлекеттің ықпал ету аясынан тыс жүреді. Отандық өнімді қолдаудың нақты саясаты жоқ. Азық-түлік өнімдерінің көлемін арттыруға нарықта ынталандыру болған кезде дүкен сөрелерінде қазақстандық өнім көбірек болады. Бұл біздің ішкі нарығымыздың азық-түлік қауіпсіздігіне де, тұрақтылығына да оң әсерін тигізетін болады.
- Біздің жағдайда өнімдік патриотизм туралы айтуға бола ма? «Қазақстандық өнімді сатып ал» деген ұран есіңізде ме? Біздің тұтынушылар өнімді тек отандық болғандықтан сатып алуға дайын ба?
- Патриотизмді арттырып, дамыту керек. Тұтынушы тауарларды отандық болғандықтан ғана сатып алмауы керек, бірақ тұтынушы отандық тауарларды сатып ала отырып, ол импорттық өнімнен еш кем түспейтін сапалы өнім сатып алып қана қоймай, еліміздің экономикасы мен дамуына үлес қосып жатқанын білуі тиіс.
