Көктемде Премьер-Министрдің орынбасары Ералы Тоғжановтың төрағалығымен Мұхтар Әуезовтің 125 жылдық мерейтойын мерекелеуге дайындық жөніндегі жұмыс тобының отырысы өткен еді. Оған бірқатар мемлекеттік орган өкілдері мен өңір әкімдері, Жазушылар одағы мен М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының басшылығы, тарихшылар мен әдебиеттанушылар қатысқан болатын. Жазушы мерейтойын атап өту жөніндегі жалпы республикалық жоспарға сәйкес биыл 4 бағыт бойынша 82 іс-шара ұйымдастырылады деп көзделді. Атап айтсақ, М.Әуезовтің әдеби-мемориалдық үй-мұражайы ғимаратына ғылыми-реставрациялау жұмыстары жүргізіліп, Шолпан-Атада жазушының бюсті орнатылады. Мектеп оқушыларына арналған «Әуезовтану» бейнедәрістер циклы әзірленіп, әдеби подкастар жасалады. Халықаралық театр фестивалі өткізіліп, «Ақан-Зайра» трагедиясы алғаш рет сахналанатын болады. Сондай-ақ «Қилы заман» повесінің желісімен телехикая түсіру қолға алынбақшы. Шетел архивтерінде М.Әуезовке қатысты құжаттар зерделеніп, тың материалдар іздестіру қарастырылған. Бұдан бөлек жоспардан тыс өңірлік деңгейде 500-ден аса мерекелік іс-шара өткізіледі деді.
Жұмыс тобының сол отырысында вице-министр Мәдениет және спорт министрлігіне Жоспар мен мерейтой логотипін барлық мемлекеттік органдарға уақтылы жолдауды және оның іске асырылуы туралы есептік ақпаратты тоқсан сайын Үкіметке енгізіп отыруды тапсырған еді. Сондай-ақ мүдделі мемлекеттік органдар мен ұйымдарға Жоспардың сапалы орындалуын қамтамасыз ету қажеттігін ескерткен болатын.
Аталған жоспарлардың біршамасы іске асырылса, дені дайындалып жатыр. Мәселен, Мемлекет басшысы Әуезовтің таяуда ғана Шолпан-Ата қаласындағы музей-үйіне барып, бюстін ашып қайтты. Сәтті шыққан бұл бюстті қырғыздың талантты мүсіншісі Тамила Маматова жасады.
Айта кетейік, Мұхтар Әуезовтің Шолпан-Атадағы үйі 1959 жылы салынған. Қаламгер бұл үйде 1959-1961 жылдары тұрып, жазу жазды. Соңғы романы «Өскен өркенді» осы үйде бастады. Алайда аяқтап үлгермеді деседі.
1970 жылы қыркүйекте мұнда Мұхтар Әуезовтің кітапхана-музейі ашылды. Қазір мұражайда жазушының жеке заттары: үстел, орындықтар, тербелмелі кресло, үстел сағаты, киім ілгіш, кітап шкафы, кітаптар сақталған. Ләйлә Мұхтарқызының бастамасымен кітапханаға алғаш 5 000 дана кітап жиналған. Ал бүгінде кітап қоры, шамамен 12 000-дай. Әлқисса.
Әуезов тойын атап өту жөніндегі жалпыреспубликалық іс-шаралар жоспарынан (ұйымдастырушылық, ғылыми-зерттеу және ағартушылық, мәдени-көпшілікке арналған һәм қоғамдық-маңызды, ақпараттық-имидждік жиындар бағытында 86 ауқымды іс-шарадан тұрады) бөлек мерейтойдың логотипі де бекітілді.
Сонымен жоспарланған жобаларды жалғастырсақ, «Қазпошта» АҚ «М.Әуезовтің туғанына 125 жыл» тақырыбында «Атаулы және мерейтойлық даталар» сериясының пошта маркасын (номиналы 20 теңге, перфорациясы жоталы, екі бояулы офсетті баспа, мөлшері 26 х 18 мм. құрайды) 3 миллион дана мөлшерінде басып шығарды. Сондай-ақ Ұлттық банк басқармасының қаулысына сәйкес MUHTAR ÁÝEZOV. 125 JYL коллекциялық монеталарын биыл айналымға шығару жоспарланып отыр.
Еске салсақ, аталған мерейтойдың салтанатты ашылуы 26-27 сәуір күндері жазушының туған жері Семей топырағында Мәдениет және спорт министрі Дәурен Абаевтың қатысуымен басталған еді. Ал 27-28 мамыр күндері «Астана Опера» мемлекеттік опера және балет театрында Л.Хамиди мен А.Жұбановтың «Абай» операсының қойылымы өтті.
Сондай-ақ Халықаралық Түркі академиясы Қазақстанның Түркиядағы елшілігінің қолдауымен Анкара қаласында, одан бөлек Әзербайжан Республикасы Ұлттық ғылым академиясымен бірлесіп Бакуде халықаралық конференциялар өткізді.
Мәдениет және спорт министрлігі Мәдениет комитетінің Музейлер мен кітапханалар басқармасының басшысы Гүлзейнеп Пазылованың айтуынша, жазушы мерейтойын атап өту іс-шаралары еліміздің білім беру орындарында да жүзеге асырылған. Мәселен, жыл басынан бері республика бойынша 958 іс-шара (127 әдеби кеш, 158 дәріс, 149 дөңгелек үстелдер мен 28 семинар, 65 эссе жазу байқауы, 258 кітап көрмесі, 173 сыныптан тыс іс-шаралар) 667 585 оқушы, 17 685 педагогтің қатысуымен өткізілген.
«Еліміздің барлық өңірінде жазушы есімі берілген көшелердің, скверлер мен ескерткіштердің аумақтарын абаттандыру жұмыстары жүргізілуде. Соның ішінде, Нұр-Сұлтан қаласы М.Әуезов көшесіндегі №19-21 тұрғын үйлердің ауласында футбол алаңын жөндеп, тренажерлер орнатты. Отандық музейлердің биылғы жұмыс жоспарларына сәйкес жыл басынан бері «Әуезов әлемі» тақырыбында музейлік дәрістер ұйымдастырылып келеді. Театрлардың репертуарлық жоспарларына сәйкес жазушы шығармаларынан театрлық қойылымдар көрермен назарына ұсынылуда. Мәселен, есепті кезеңде 5 өңірдегі (Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Түркістан, Қызылорда облыстары мен Нұр-Сұлтан қаласы) 8 театрда автор туындылары сахналанды, ал жыл соңына дейін 7 өңірдегі (Алматы, Шымкент, Талдықорған және Атырау, Арқалық, Қостанай, Ақтөбе облыстарында) театрлар мен мәдениет ошақтарында Әуезов шығармаларының премьераларын ұсыну жоспарланған», дейді Г.Пазылова.
Одан бөлек мәдениет саласындағы көпшілікке арналған кітапханалар қорындағы жазушы шығармаларының электрондық деректер қоры әзірленіп, оқырмандарға әдеби подкаст түрінде ұсынылды. Мәселен, кітапханалар 27 сериядан тұратын 15 – әдеби және әдеби-көркем подкасттар (әрқайсысы 2-3 минуттық роликтер), 3 – деректі, 5 – аудио, 5 – сериалдық көркем подкасттар әзірлеп, әлеуметтік желідегі парақшалары мен сайттарда жариялаған.
Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі де Әуезовтің 125 жылдығына арналған медиажоспар әзірледі. Министрліктің мәліметінше, 1 шілдеге дейін отандық БАҚ-та Әуезовтің өмірі мен шығармашылығын насихаттайтын 800-ден аса материал, соның ішінде, республикалық телеарналарда 44 сюжет, республикалық газеттерде 150 мақала, өңірлік телеарналарда 85 сюжет, өңірлік газеттерде 490 мақала, интернет-ресурстарда 120 материал жарияланған.
Айта кетейік, Әуезов жылында жоспарланған негізгі іс-шаралар жазушының туған күніне орай қыркүйек айынан бастап өткізіледі.
Мерейтой қарсаңындағы басты жаңалық – Әуезовтің музей-үйіне қайта жаңғырту жұмыстары жүргізілді. Ширек ғасыр бойы мұражайға күрделі жөндеу жұмыстары жасалмаған еді. Соңғы рет Әуезовтің 100 жылдық мерейтойы кезінде, яғни 1995-1996 жылдары толық күрделі жөндеуден өткен. Еске салсақ, 2019 жылдың аяғында «Қазреставрация» мемлекеттік мекемесі музейді арнайы сараптамадан өткізіп, күрделі жөндеу қажеттігін растап, 110 миллион теңгеге смета жасаған еді. Кейін бұл бастаманы Мәдениет және спорт министрлігі қолдап, қаржыландырды. Былтыр бір жыл бойы қайта жаңғырту жұмыстарына байланысты жұмыс істемеген мұражай бүгінде ашық.
Музей-үйге жауапты М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры Кенжехан Матыжанов жазушының 2014 жылы жарық көрген 50 томдық толық шығармалар жинағына енбей қалған қолжазбалары толықтырылып, академиялық 55 томдығы дайындалып жатқанын айтты.
«Бұл академиялық жинақ тек электрондық нұсқада ұсынылады. Институттың сайтына салынады. Мұнда бұрын 50 томдыққа сыймай қалған жаңа мұрағат материалдары қосылып, толықтай барлық томға текстологиялық жұмыстар жүргізілді. Мәселен, «Абай жолының» бірнеше нұсқасының қолжазбалары салыстырылып беріліп отыр. Одан бөлек Әуезовтің Жапонияға барған сапарындағы күнделіктері де енгізілді. Кейінгі екі жыл бойы М.Әуезов ғылыми-зерттеу орталығының ғалымдары осы жобамен айналысты. Бұл 55 томдықты басында баспадан шығарамыз деп ойлағанбыз, бірақ мүмкіндік болмады», дейді Кенжехан Матыжанов.
Сондай-ақ ол Әуезовтің 5 томдық таңдамалысы да дайын тұрғанын атап өтті. «Мәдениет және спорт министрлігі басып шығаратын бұл жинақта жазушының көркем шығармалары мен публицистикалық еңбектері қамтылған. Жалпы, Әуезовтің феномені аяға сыймайтын феномен. Тіпті социалистік заманның қақпайына да көнбеген. Сондай қиын заманда «Абай жолын» өз ойындағыдай жазып шығу – үлкен еңбек. «Абай жолы» романының бірнеше нұсқасы бар. Соның бәрін салыстырып, алғашқы нұсқасы қалай, ол кейін қалай өзгерді, неге өзгерді –
мұның бәрі 55 томдықта толық жазылған. Әуезовтің «Өскен өркен» деген оңтүстік өңір туралы жазылған романы бар. Сол шығарманы осы уақытқа дейін аяқталмаған деп жүрдік. Ал қайта оқыған кезде жазушының астарлап, көп ұлттың мәселесін айтқан тұстары бар екенін байқадық. Сондықтан әуезовтану мәселесіне қайта қарауымыз қажет. Ол, әрине, мерейтой кезінде ғана жасалатын дүние емес. Ол ұзақ жылдармен келетін дайындық пен ғалымдардың жаңа көзқарасынан туады. Яғни әлемдік әдебиеттану ғылымының соңғы жетістіктерін пайдалана отырып, Әуезов феноменін жаңаша қарастыруымыз керек», дейді Кенжехан Матыжанов.
Институт директорының айтуынша, музейде Әуезовке арналған экспозициялық залға белгілі бір себептерге байланысты жөндеу жұмыстары жүргізілмеген. «Бұл мәселе енді қозғалып жатыр. Жоғары білім министрлігі уәдесін берді, қаражат бөлінгенін күтіп отырмыз», дейді.
Айта кетейік, Әуезов музей-үйі мемлекеттік жобалармен күн көріп отыр. Мәселен, 2018-2020 жылдар аралығында музейде гранттық қаржыландыру аясында Мұхтар Әуезовтің «Қазақстандағы әдебиеттану және әдеби сынның дамуы мен қалыптасуындағы рөлі» атты іргелі ғылыми-зерттеу жұмысы орындалды. Ал 2021 жыл конкурстан тыс қаржыландырылған нысаналық бағдарлама арқылы бір жобасы қолдау тапты. Биыл да бір гранттық жоба ұсынылып отыр. Қазіргі таңда ұлттық ғылыми кеңестің қарауында жатыр.
