Арғы атасы – Абсент
«Ат жетпейтін жер жоқ» дегенді бабаларымыз қалай тауып айтқан десеңізші. Тұяғының дүбірімен қара жердің үстін думанға бөлейтін тұлпарды дәл қазақтай жақын тұтқан халық жоқ та шығар. Жеті қазынаның ішіндегі ер жігітке ең жақыны да жүйрік тұлпар. Тарихқа көз жүгіртсек, Алпамыс батырдың «Байшұбары», Қобыландының «Тайбурылы», Исатайдың «Ақтабаны» қазақ батырларының айнымас серігіне айналған...
Аты «Самал» демесеңіз, заты желмен жарысқан нағыз жүйріктің өзі. Оны жұрт «Алтын тұлпар» аламанында екі дүркін топ жарған сәйгүлік ретінде біледі. Сартап дала, жусанды қырда еркін ойқастаған жүйріктің ұзаққа шабуы үшін жалы мен белі, тұяғындағы желіне атбегілер айрықша назар аударады. Тынысы ерек, шабысы бөлек қанатты арғымақ Самал сол додада көптің көзіне ілікті. Соншама қадалған көп көздің өзіне зиян шектірерін қайдан білсін...
Бәрін басынан бастайық. 2014 жыл болатын. Ұлттық спорт қауымдастығы сол кезедегі Nur Otan партиясының (қазіргі Amanat) қолдауымен «Алтын тұлпар» атты аламан бәйге ұйымдастырды. Құйрығын жел желпіген кіл жүйрік дала төсін дүбірге бөлеген алғашқы додада қарағандылық Бақторы атты жүйрік шашасына жаң жұқтырмай мәреге бірінші келеді. Айта кету керек, 75 қыл құйрықты бақ сынаған осы алғашқы аламанда аттар 43 шақырымға шапқан еді. Келесі жылы қашықтық 51 шақырымға дейін ұзартылды. Қатысушылар саны да 96-ға жетті. Бұл жолы Қордайдың «Самалы» мәре сызығын жеке дара кесіп өтеді. Желмен жарысқан Самалдың «Алтын тұлпардағы» табысы мен шабысына қалың ел қатты сүйсінді.
Араға жыл салып, яғни 2017 жылғы аламанда сол Самал тағы да топ жарады. Небір мықты атбегілердің сынынан өткен кіл жүйрікті жолда қалдырған Самалға бай-бағландар да, басқалар да қызыға қарайды. Бәрі осы жерден басталды. Ол туралы кейінірек...
«Тұлпар болар құлын желіде тұрып ойнайды» деген сөзде үлкен мән жатса керек. «Самалды» жұрттың бәрі «Қордайдың жүйрігі» деп танығанымен, жануар шын мәнінде Тұрар Рысқұлов ауданына қарасты Көкдөнен ауылында туған екен.
«Самал» – қолтума жүйрік. Ол «Қозыкүрең» атты айғырдың кіндігінен тарайды. Ал енесі «Шадияр» деген бие әлемге әйгілі Абсенттің тұқымы болатын. Бір Олимпиадада топ жарып, екі Олимпиадада жүлде алған «Абсентті» білмейтін қазақ жоқ... «Самалдың» қысқаша шежіресі осындай.
Әйгілі сәйгүліктің баптаушысы Есбол Жапбасовтың сотталып кетуіне байланысты, оның өзімен тілдесу мүмкін болмады.
«Біз бұл жылқыны Тұрар Рысқұлов ауданына қарасты Көкдөнен ауылында тұратын иесінен сатып алғанбыз. Шын жүйрікті қолға түсірмес бұрын оның әлеуетін бәйгелерде байқадық. Қайбір жылы Қарағандыда өткен үлкен тойда біздің «Титан» деген тұлпарымыз топ жарды. «Титанымыз» жол талғамайтын көлік ұтқан аламанға бізге дейінгі иесі осы «Самалды» да қосып, үшінші болып шылбыр ұстатты. Сол жарыста «Самалға» бірден көзіміз түсті. Бұдан кейін Құланда өткен аламанда «Титан» тағы да бірінші орын иеленді, «Самал» осы жолы екінші орын алды. «Самалға» екінші орын бұйырса да, біз оның шын жүйрік екенін таныдық. Тыныс алысы, құйрық қағысы, әрбір қимылы тым ерекше көрінді. Ойланбастан ат иесімен сөйлесіп, қолқа салып, сатып алдық. Қателеспеппіз. «Самалымыз» жиырма бірінші ғасырдың тұлпары атанды. Екі рет «Алтын тұлпарда» топ жарды. Ұлы аламанда өзге тұлпарларды маңына жуыт-
пай, мәре сызығын бірінші болып кесті. Одан басқа қаншама додада топ жарды десеңізші? Үздік тұлпарды анықтауға арналған онлайн дауыс беру рәсімінде 46 мың отандасымыздың таңдауы «Самалға» түскенінің өзі көп нәрсені аңғарта түссе керек», дейді Есболдың нағашы ағасы Әділхан Шынтасов.
Оның айтуынша, Есболдың «Самал» сәйгүлікке деген адалдығы оны жазықсыз жаламен темір торға тоғытуға себеп болған...
«Досыммен бәстесуге шақ қалдым»
Осы сәйгүлік туралы жазуға ізденіп, жақын тани бастағалы бері, айтулы ақын Светқали Нұржанның мына бір алапат шумақтары ойға орала беретін болды:
«Кездерде кейде қара бұлт
айды бүктеген,
Үйіме үнсіз тұнжырап
қайғырып келем.
Талықсып жатып содан соң кетемін
ұйықтап,
Ұйықтап кетсем, түсімде
сәйгүлік көрем...»
деген жолдар сана төрінде жаңғырып тұрып алады.
Расында да, «Самалдың» тұрысы да, шабысы да, тіпті осқырынуы да бөлек осы шумақтар арқылы суреттеліп тұрғандай. Жоғарыда «Самалдың» Тұрар Рысқұлов ауданындағы Көкдөнен ауылында туғанын айттық. Алғашқы иесі – Думан Мақұлбаев. Ғасыр тұлпарын құлын кезінде баптаған Думан дара жүйрікті неге сатты? Осы сауалды Думанның өзіне қойған едік.
«Негізі «Самал» Құланда емес, Таразда өткен додада екінші орын алды. Шабандозым қателікке бой алдырмағанда бірінші орын бұйырып тұрған. Оны Есболдың өзі де біледі. Мойындаған. Осыдан кейін «Самалды» кім сатып алғысы келмеді!? Жол талғамайтын «Тайота» көлігін ұсынғандарға да айырбастамадым. Бірақ Есбол екеуміз бірге өскен доспыз әрі бауырмыз. Сол бәйгеден кейін Есбол «Самалды» өзіне сатуымды қиылып өтінді. «Думан, бірге жүрген доспыз ғой. Маған сатшы», деп әбден қиылды. Ойласа келе, 30 мың АҚШ долларына Есболға бердім. Есбол қатар өскен бауырым болған соң ғана «Самалды» соған саттым. Әйтпесе, сол кезде басқа жүйріктерімізге де 50 мың доллардан ұсынып жатқандар болды ғой. Бұл жерде бәрін достық шешті», деді сәйгүлікті құлынынан бағып-қағып өсірген Думан.
«Алтын тұлпарға» қатысты бір қызықты айтып берейін. Жұрт асыға күткен алғашқы «Алтын тұлпар» аламаны басталмай тұрып, Арман деген досым: «Сен бәлесің ғой, «Самалды» 30 мың долларға өз досыңа қымбатқа сатып жібердің», деп қағытты. Мен оған бұл бағаның еш қымбат емес екенін, оның бұдан әлдеқайда бағалы жануар екенін түсіндіріп, сол бәйгеде Самалдың бірінші орын алатынын айттым. Ол сеніңкіремей күлді. «Бәстесейік» дедім. Қомақты қаражатқа бәстесетін кезде ол қолын кері тартып алды. Айтып айтпай, «Самал» сол «Алтын тұлпарда» жеңіске жеткен кезде, әлгі Арман досым үйіне қонаққа шақырды. Дастарқан басында: «Сәл болмағанда жеңіліп қала жаздадым. Дәл айтыпсың», деп ризашылығын білдірген болатын. «Самал» туралы асықпай әңгімелессек, тағы бір көлемді мақала жазуыңа тура келеді. Осы мақалаңды маған хабарласпай жазғаныңда ренжитін едім», деп күлді ол өз ойын түйіндеп.
Иә, кейде екі адамның достығы көп мәселені шешіп жататыны бар. Думан Мақұлбаевтың сөзінен де соны түсіндік. Жақын досы сұрамағанда ол «Самалды» саудаламайтын еді ғой...
Ат иесі арқалаған жаза
Біз «Самалдың» қазіргі иесін әбден іздедік. Бір-екі білетін азаматқа хабарласқанымызда: «Есболға не болғанын білмейтін бе едің?» деп өзіңе таңырқап қарайды да, артын жұмбақтап жауапсыз қалдыра берді. Содан кейін Жамбыл облыстық дене шынықтыру және спорт басқармасы басшысының орынбасары Нұржан Жолдасбековке хабарласқан едік. Ол Жеңіс деген қордайлық атбегінің нөмірін беріп, сол азамат арқылы табуымызға болатынын айтты. Жеңіс бізге жағдайды түсіндіріп, Есболдың нағашы ағасы Әділхан Шынтасовтың дерегін берді. Осылайша, «Самалдың» қазіргі иелеріне айдың-күннің аманында, адамнан адам жалғап әзер шықтық. Сөйтсек, бекер емес екен.
«Самалдың» ақы иесі Есбол Жапбасов деген менің жиен інім ғой. Оның атақты атбегі екенін жұрт жақсы біледі. 2017 жылы ең беделді «Алтын тұғыр» сыйлығын алған болатын. Ұлттық спортқа сіңірген еңбегі аз емес. Есболға қауіпсіздік комитетінің адамдары жоқ жерден жала жауып, түрлі әрекетті қолдан ұйымдастырды. Ел танымайтын депутаттың қасына қосып, үйіне өздері қару лақтырып, оны тінту кезінде тауып алған болып, ақыры қамап тастады. Одан кейін де құзырлы органның бір топ қызметкері атқораға келді. Қызметтік куәліктерін көрсетті. Кілең полковниктер екен. Қара түсті жол талғамайтын көлікпен келгендердің ішінде бір әйел адам болды. Олар «Самалды» алып кетуге келгендерін айтты. Не үшін ондай қадамға баруға бекінгендерін сұрадық. Ішінде бір-екі мал дәрігері бар екен. Олар: «Ешқандай вакцина алмаған, заң талабын бұзған» деген сияқты сылтауларды айтты. Ол жерде тағы бес-алты жүйрік ат бар болатын. Біз: «Иесі қамауда отыр, біз бере алмаймыз», деп айқау-шу шығардық. Олар соттың шешімін алып келетіндерін айтып, кетіп қалды. Әлгі адамдардың сол келісінен қорықтық. Сөйттік те, «Самалды» және өзге аттарды шарасыздықтан Өзбекстан аумағына уақытша өткізіп жібердік. Бұл жақтан тауып алатынын анық білдік», дейді Әділхан Шынтасов жағдайды түсіндіріп.
Оның айтуынша, «Самал» бастаған санаулы тұлпарды Өзбекстандағы таныс бауырларының қолына қарай тұруға берген. Кейін кері қайтарып алған екен. Осылайша, әйгілі жүйрік ала шапанды ағайын елінде біраз уақыт бас сауғалап жүріпті...
«Әлгі азаматтар қайта келген кезде «Самалдың» жоқ екенін көріп, бұлқан-талқан болды. Ішіндегі бір полковник Есболдың ағасын шақырып алып, аттардың қайда екенін сұраған. Тіпті кейіннен қайсыбір бап бойынша қылмыстық іс ашқан. Бұл жерде үлкен адамдардың тапсырмасы тұрғанын бірден білдік. Кейін 5-6 тұлпарымыз Өзбекстанда қалғанымен, «Самалды» қайтадан алып келдік. Басқа жерде бабына келтіріп, 2020 жылы Ақшиде өткен 41 шақырымдық ұлы аламанға құпия түрде қатыстырдық. Абырой болғанда ешкім білген жоқ. Ал сол жарыста «Самал» тағы да бірінші орын алды.
Уақытында жүйріктің жүйрігіне баланған «Самалға» бір беделді адамдар «құда түсті» деген әңгіме тараған болатын. Бірақ әртүрлі себеппен бұл әңгіме жабылып қала беретін, атбегілер білсе де, айтуға құлықсыз сияқты көрінетін еді. Есбол Жапбасовтың нағашы ағасы сол сөзді растады. «Белгілі кісілер тарапынан «Самалға» деген қызығушылық болғаны рас. Беріктаста өткен аламанда Есболды шақырып алып құшақтап: «Нағыз жігіт екенсің», деп жақсы сөйлеп тұрған. Сол жерде Есболдың жақын досы, атбегі жігіт інімді шақырып: «Атты осы кісіге сыйласаңшы», дейді. Есбол болса «Самал» десе ішкен асын жерге қоятын. Жүрегі зырқ еткен бойда ештеңе айтпай кетіп қалды. Мұны кейін Есболдың өзі айтып берді. Атты суытып, көлікке салар кезде әлгі ағамыздың оққағарлары келіпті. Есболды асқа шақырғанын жеткізді олар. Есбол әңгіменің «Самал» туралы болатынын біліп, бармай қойған еді. Тұлпарды көлігіне салып, ол жерден тайып тұрды. Кейін әлгі атбегі досы арнайы ат басын бұрып жағдайды түсіндіріп, мәселенің арты ушығып кетуі мүмкін екенін айтқан. Досы әбден ескертсе де, Есбол «Самалды» бере алмайтынын айтып шығарып салады. Дәл ол кісінің қатысы бар-жоғын білмейміз ғой, бірақ осы оқиғадан кейін әртүрлі түсініксіз әрекеттер басталып кетті. Ауылға құзырлы орган адамдары келе бастады. Бауырыма шабуыл басталғанын түсіндім. Осылайша, «Самалдың» да тағдырына қауіп төніп тұрғанын да ұқтық. Қазір бәрі есіме түссе жылағым келеді», дейді ол өткен шаққа көз жүгіртіп.
«Қандықол қастандықпен ұруын-ай»
Әділхан Шынтасов баяндаған оқиғалардың бәрі 2017 жылы бастау алған екен. Сол жылы өткен «Алтын тұлпар» аламанына «Самал» екінші рет қатысып, тағы да топ жарады. Бір қызығы, ол бәйгеге ауыр жарақатымен қатысыпты. Дәл осы аламан басталар тұста айналымда суытылып жүрген қас жүйрікке қаскөй біреу келіп, құлақ-шекеден дырау қамшымен аяусыз тартып кеткен. «Самалды» соққыға жыққан кім?
Шынтасов былай дейді:
«Есбол 2017 жылы Самалды сұраған адамдарға бермей қойған болатын. Сол жылы елордада «Алтын тұлпар» додасы ұйымдастырылды. Бәріміз сол жерде жүрдік. Бәйгенің алдында ат суытылатын арнайы алаң бар. Сонда «Самалдың» үстінде шабандоз баламыз Ақжол отырған. Елдің бәрі көріп тұр. Саптама етік киген, қапсағай денелі жігіт шауып келіп, күтпеген жерден «Самалды» жуан қамшымен қос құлағының ортасын көздеп ұрып, қашып кеткен. Бір қарасақ, атымыз теңселіп, алдыңғы екі аяғы бүгіле құлап барады. Жабылып орнынан тұрғыздық. Сол кезде Есбол әбден ашуланды. «Енді бұл аламанға қоса алмаймыз ғой. Құлағының артынан қан ағып тұр», деді. Ақжол жылап жіберді. «Аға, мен бекер келдім бе? Шабайыншы, көрейінші, әлсіреп бара жатса, шығара саламыз жарыстан», деп қиылды. Ақылдаса келе, жарысқа қостық. Одан әрі өзің білесің, текті жануар ғой, соққы алса да сыр бермей бірінші болып келді. Әлгіндей көкпаршыны жай адам жібермейді ғой. Артында үлкен адам тұрған болар деп топшылаймыз.
Есболға жабылған жала, контрабанда деген әңгіме, қырғыз депутатпен өтірік байланыстыру, қасақана қару лақтырып кету секілді жағдайларды айтсам, сериал сияқты. Оның бәрін сұхбат алсаң, кейін айта жатармын. Себебі бұл бөлек әңгіме. Бауырым әлі абақтыда отыр. Ал біздің Есболмен бірге соттаған қырғыз депутаты болған Дамир Асылбекулуу бүгінде бостандыққа шықты. Тіпті оны Садыр Жапаров арнайы марапаттады. Біз де Есболдың жаладан арылып, бостандыққа шығатынынан үмітімізді үзбейміз», дейді Әділхан Шынтасов.
Батыраштар әлі бар екен...
Талайларға арман болған «Самал» тек тірі қалды демесек, тағдыры әйгілі «Құлагерден» еш кем емес. Құлақтан тиген соққыдан аман қалғаны ғана қуантады. Осындайда белгілі ақын Бақытжан Алдиярдың:
«Өмірім өмір емес, сұрақ белгі,
Көңілім көп кещеден жырақта өлді.
Уақыттың бәйгесінен Құлагерім,
Құдай-ай, құлап келмей,
жылап келді.
Құлагер құламады, жылады кеп,
Құдайдың қандай қиын сынағы деп.
Тұнжырап көз алдымда тұрады көп,
Тым құрыса жұбатсамшы
бір-ақ рет.
Тұрады тұлпар Құла тұралаған,
Туатын жан едік қой бір анадан.
Жануар, сен жылқы едің,
мен жалқы едім,
Көп кеще жүйріксің деп кінәлаған», деп келетін өлең жолдары ойға орала берді.
Осындай қаскөй келіп, дырау қамшысымен бастан ұратындай, жануардың не жазығы бар еді? Қойнына балтасын жасырған Батыраштар жиырма бірінші ғасырда да бар екен ғой дейсің...
Әділхан Шынтасов Жаңа Қазақстанның жаңа билігі бірге сотталған қырғыз депутаты сияқты Есболды да ақтап, бостандыққа шығарғанын көргісі келеді. Солай болатынына сенгісі келеді. «Уақытында Есболды аяқтан шалғандардың бәрі істі болды. Уақытында бейнеүндеу жасағанымда ескі билік назар аудармап еді. Енді жаңа билік жаңаша қадам жасайтын шығар», дейді ол.
Бір жақсысы, бүгінде «Самалдың» кіндігінен тараған бірнеше құлын құлдыраңдап өсіп келеді. «Құлагерден» қалмаған құлын «Самалдан» қалды. Бәйгеге шаба алмайды демесеңіз, «Самал» Қордайдың қоңыр желіне жалын таратып жүр.
Неге екенін қайдам, менің құлағыма соққыға жығылған «Самал» мен уақытында «Самалды» мінген шабандоз Ақжолдың зарлы даусы келе берді. Ащы үн...
Жамбыл облысы,
Қордай ауданы
