Өнер • 09 Тамыз, 2022

Дүниесі түгенделмеген дүр-мәдениет

302 рет
көрсетілді
10 мин
оқу үшін

Қазақ қоғамындағы оң өзгеріс оның заманауи мәдениетіне де жаңа көзқарастың қажет екенін аңдатып отыр. Ал сапалы адам капиталын қалыптастыратын сан-салалы мәдениеттің эстетикалық керек-жарағы ешқашан түгенделіп бітпейді. Республика аумағында Мәдениет үйлерін, театрлар мен музейлерді есепке алғанда 7000-нан астам өнер ошағы бар. Бірақ атауы бір болса да, бұл мәдени мекемелердің бәрінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы бірдей емес. Республикалық маңызы бар өнер ұжымдары Мәдениет және спорт министрлігіне қараса, жергілікті деңгейдегі Мәдениет үйлерінің жұмысына облыстық, аудандық әкімдіктер жауапты. Шекарасы айқындалғанымен, шенеуніктері бір-біріне сілтеп, ақыр аяғы шешілмеген шаруасы шаш-етектен болып, мойнынан малтығып қалатын мәдениеттің өзі.

Дүниесі түгенделмеген дүр-мәдениет

Мәдениет саласындағы мұң-мұқтажға дер кезінде назар ауда­рылмайтыны, жалақысының аз­ды­ғы бұрыннан белгілі жайт, бірақ Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жастар театрында, Ә.Қастеев атындағы мемлекеттік өнер музейінде, Құрманғазы атын­дағы мемлекеттік академия­лық халық аспаптары оркестрі ғимаратында өткен мәдениет саласы мамандарының пленарлық мәжілістері бұл саладағы кем­ші­ліктің тереңдеп кеткенін көр­сетті. Көпшілік көңіл жадыратар кон­церттер мен рухани өрісі кең кеш­терді қол соғып тамаша­ла­ға­нына риза, ал сахна сыртын­дағы жылдар бойы үсті-үстіне жамалып келе жатқан келеңсіздіктен көпшілігі бейхабар.

Аймақтардағы жергілікті мә­де­ниет саласының көшін сүй­реп келе жатқан тәжірибелі мамандар мәселені ішінен білетін­дік­тен шындықты бүркемелеп әуре­ге түспеді. Қарағанды қала­сы Кеншілер мәдениет сара­йы­­ның көркемдік жетекшісі Саят Әбдіғалидің айтуынша, Мәдениет үйлері мен Мәдениет сарайларында сала жұмысын реттейтін бірқатар құжат отыз жылдан бері өзгермеген. Мә­дениет үйлерінде ансамбль, ән­шілер, бишілер, хор секілді көр­кемөнерпаздар ұжымы қам­ты­латыны белгілі. Бірақ осы мә­дениет мекемелерінде, көр­кем­өнерпаздар ұжымында, шы­ғармашылық орталықтарда штат­тық кесте бойынша қан­ша адам болуы керек деген сұрақ нор­ма­тивті құжатпен бекі­тіл­ме­ген. Ендеше, ала-құлалығы басым бұл ұжымдардың кейбірі құ­жатсыз жұмыс істеп келе жа­тыр дегенді білдірмек. Бір ауданның шығармашылық ұжымында екі адам жұмыс істесе, басқа аудан­да­ғы тап осындай ұжымда жиыр­ма адам жұмыс істеуі мүм­кін. Тап осы Қарағанды қала­сын­дағы Е.Рахмадиев атын иеленген академиялық симфониялық оркестрінің атынан келген өкіл де жалақының мардымсыздығынан маман тапшылығы өткір сезіле­ті­нін айтты. Музыканттар тұрақ­тамайды. «Мамандарды ұс­тап қалу үшін оқу орнын бітірген­нен кейін қолына жолдама беріп, барған жерінде үш жыл­ға дейін тұрақты жұмыс іс­теуді міндеттейтін бұ­рын­ғы тәр­тіпті қайта жаңғырту керек болар» деген ұсыныс айтылды. Сондай-ақ «академиялық» деген мәртебе үшін министрлік тарапынан беріліп, кейін тоқтатылған қосымша 20 пайыз үстемеақыны да қайта жаңғыртса, келген маманды ынталандыруға игі ықпалы болар ма» деген ұсыныс та мәдениет қызметкерлерінің көңілінен шық­ты. Бұл жанайқайын өңірге келген Президенттің кеңесшісіне де, бұ­рынғы Мәдениет министр­ле­ріне де жеткізген. Бірақ ешкім естімейді.

Аудандық, ауылдық жердегі Мәдениет үйлерінің жұмысын бір ізге түсіруді өтінген тек Қарағанды қаласынан келген қызметкер емес, Түркістан облысындағы 250-ге жуық Мәдениет үйінің кейбірінің басындағы ахуал да Қарағандыға қарайлас. Мұнда да ансамбль, оркестр, би ұжымдарының штаттық кестесі қарастырылмаған. Жиыр­ма жыл бұрын Шардара аудандық Мәдениет үйінде спектакль қойы­лып, оны бүгінгі М.Әуезов атын­дағы Ұлттық театрдың директоры, сол жылдары жаңадан та­ны­лып келе жатқан өнер зерт­теушісі Еркін Жуасбек барып көріп, кәсіби сын айтып, қойылымға жан-жақты баға берген жақсы кезең болған. Ал қазір халық театрларының репертуарына зер салып, олардың әр жаңа қойылымын Алматы мен елорданың қай өнер сыншысы арнайы барып тамашалап, пікір білдіріп жатыр? Халық
театрлары болса, кәсіби сын мен қолдауға зәру. Тап қазір сусап отыр. Кез келген ауылдың әлеуеті мен мәдениеті әкімдігінен емес, тап осы Мәдениет үйінен басталады. «Халық» деген мәртебе иеленіп отырған осы ауылдардағы халық театрлары, халыққа маңызды, мазмұнды кеш ұйымдастырумен айналысатын Мәдениет үйлерінің рөлі мен жауапкершілігі кеңестік кезеңдегіден кем болмауға тиіс. Өзге өңірлерде сахнаны 70-80 өнерпаз дүбірлетіп отырғанда, Павлодар қаласындағы халық аспаптар оркестрі 30 адамды қанағат тұтуға мәжбүр. Аз. Алайда бұдан артық ауқымды жергілікті бюджет көтере алмайтын көрінеді. Бұл саладағы жағдай осыдан он, жиырма жыл бұрын қалай болса, әлі күнге ілгерілеудің, дамудың ізі байқалмайды. Айтпақшы, мұндағы облыстық симфониялық оркестр мүшелерінің саны да отыз.

Аймақ болған соң ахуалы осылай болар дейміз, қалада, Алматы­ның төрінде қазақ өнерінің алтын қазығы болып отырған Абай атындағы Ұлттық опера және балет театры да қиындықтан ада емес. Әріптестерімен бірге сөз алған театрдың бас дирижері Ерболат Ахмедияров қынжыла тұрып жеткізген бір шындық – аспаптың жетіспеушілігінен Абай атындағы Ұлттық опера театрының музыканттары жеке өз аспабымен ойнауға мәжбүр. Мысалы, шет мемлекеттерде музы­кант театр сахнасында өт­кен спектакль, концерттерде өз аспабымен шығып ойнаса, ол үшін өтемақы төленеді. Мекеменің меншігінде тұрған аспаптар уақыт өте келе тозады. Театр көрерменге аптасына екі опера, екі балет ұсынады, төрт спектакльдің күндіз репетициясы, кешке сахналық қойылымында дамылсыз ойналатын музыкалық аспаптар тез ескіреді, әрі олардың бағасы да арзан тұрмайды.

Ал опера театрының оркестр­де ойнайтын музыканттары отыз жылдан бері киім ауыстырмаған десе, кім сенеді? Ұлттық статус алдық деп бөркін аспанға атып қуанып жүрген әртістер әлі күнге 1980 жылдары тігілген костюммен сахнаға шығады. Рас, әйелдердің киімі 2000 жылдары жаңартылды, бірақ ер адамдардың иініндегі кос­тюмдер ескі. Осы отыз жылда бұл театрда бірнеше директор ауысты, жаңа басшылар келді. Бірақ костюм жаңармады, аспап ауыстырылмады. Уақыт болса өтіп жатыр, музыканттар айтқан өтінішті құлықсыз тыңдап, орындауға құрғақ уәде беріп құтылатын басшылар жылы орын тауып, жылыстап кете барады. Мұқтаж музыкант мұңына сүйеніп қала береді. Ал білген адамға Қазақстанның нағыз ұлттық бренді – Абай атындағы Ұлттық опе­ра және балет театры, ол – ұлттық мәдениеттің мақтанышы ғана емес, мемлекетіміздің бет-бейнесі. Ар-ождан, айбыны. Ұлт өнерін таныстыру үшін шетел көрерменінің алдына шығатын музыканттарымызды ескі костюммен сүмірейтіп шығарғанның орнына ине-жіптің көзінен жаңа шыққандай жұтындырып қойған әлдеқайда жарасымды емес пе?

Биылғы 2022 жылға Мәдениет және спорт министрлігіне ел бюд­жетінен 46,6 млрд теңге бөлін­ген. Соның өзінде мәдение­тіміздің беделін көтеретін ең сәтті жобалар жеке тұлғалардың демеушілік қаржысымен жүзеге асырылып жататыны өтірік емес. Тіпті ауылды жердің мәдениет қызметкерлері шағын мерекелік мәдени іс-шараны ұйымдастыру үшін жергілікті кәсіпкерлердің көмегіне жүгінеді. Мәдениет форумында сала министрі Дәурен Абаев «аспандағы айды» әпере алмайтынын, тек нақты қолынан келетін шаруаны шешуге уәде ететінін айтқан болатын және қор­даланған мәдениет мәселелері форумда емес, нақ осы «Қазіргі заманауи жағдайда музыканттың жеке бренді» деген тақырыпта өткен панельдік жиындарда айтылған-ды. Осының бәрін мұқият тыңдап, қойындәптеріне түртіп алған орын­басарлары министрге айна-қатесіз жеткізіп, ендігі шешу жолдарын қарастырып жатқанына еш күмән тудырғымыз келмейді.

Қазақстан ұлттық мәдениеті әлемдік пандемия әлегінің салдарынан, тіпті одан бұрын да иек­теген көңілсіз кезеңінен арыла алмай келеді. Халықтың бір­лігі мен мәдени құндылықтың құрдымға кетуіне дейін апаратын мұндай қолайсыз бағыттың салдары ауыр болмақ. Әр адам өз есімін өзі қалыптастыратын еңбек нарығында, бәсекелестік дәуі­рінде жеке брендке айналу маңызды болар. Бірақ бренд қатардағы қызметкердің қара­пайым мәселесінің шешім табуынан басталады. Бренд деген киімдегі жарқын стиль немесе әлеуметтік желідегі жеке қолтаңба емес. Өзегінде, ең алдымен, кәсібилік, танымалдылық, бедел деген сипаттары жатуға тиіс брендке айналу үшін оны өмір бойы табыстарға жетелейтін ерекше кәсіби формулалары болуы маңызды. Сондықтан мемлекет қолдап отырған мәдени саясаттың жүйелі жұмыс істеуінің бір тетігі өңірлерде өз қазанында қайнап жатқан мәдени ошақтардың бел­сен­ділігіне тікелей байланысты екенін жадыдан шығармаған жөн болар.

 

АЛМАТЫ

Соңғы жаңалықтар

Су үнемдейтін қондырғы

Технология • Кеше