Иә, спорт және дене шынықтыру саласына жаңа қарқын керек екенін жасыра алмаймыз. Кейінгі жылдары ел спортының жақсы нәтижелерге қол жеткізе алмай жүруінің басты себептердің бірі – білікті кадрлардың жетіспеуі және әр саладағы жүйесіздік. Мысалы, олимпиадалық спорт түрлері туралы айтқанда, бокстан басқа бірде-бір спорт түрі кейінгі жылдары төртжылдықтың басты додасы мен әлем чемпионаттарында тұрақты әрі жүйелі нәтиже көрсете алмай келеді. Әрине, біраз спорт түрінен Олимпия ойындары мен әлем чемпионаттарында жүлде алып, жанкүйерлерді қуанышқа бөлеген сәттер болды. Бірақ олардағы жетістік дәл бокстағыдай тұрақты емес. Мысалы, Дмитрий Баландин 2016 жылы Олимпиада чемпионы атанғаннан бергі алты жылда жүзуден әлем чемпионы болған бір спортшымыз жоқ. Дмитрийдің жеңісі мықты деген бір-екі бапкердің маңдай тері мен білім-білігінің нәтижесі деуге болады. Ал жүзу бойынша Олимпиада сайыстарында отыздан астам медаль жиынтығы сарапқа түседі. Яғни, медаль алуға мүмкіндігі мол жүзу спорты бойынша Қазақстанда әлі күнге дейін дәстүрлі әрі озық даму системасы қалыптасқан жоқ.
Жеңіл атлетикада да солай. Ольга Шишигина, Ольга Рыпаковалар Олимпия ойындарында медаль олжалап, бұл саланың жыртығын жамап отырды. Ал Олимпия ойындарының бағдарламасында жеңіл атлетиканың қаншама түрі бар. Біз әлі күнге дейін соның төрт-бес түрінен болсын, дәстүрлі мектеп қалыптастыра алмай келеміз. Жалпы орайлы жерде айтылғаны жөн, спорттық әлеуетіміздегі кезек күттірмейтін бір мәселе – спорттық резерв жасақтау. Айталық бірінші нөмірлі спортшыларымыз жарақат алған немесе басқа тосын оқиғалар кезінде, сондай-ақ спорттық мансабын аяқтаған жағдайда резервтік құрамның болуы аса қажет. Қазір Министрлік осы резервті арттыру бойынша жұмыс істеп жатыр.
Ал еліміздің барлық аймағында қанат жайған, әуелден жеңісті жолы, тамаша дәстүрі бар грек-рим, еркін және дзюдо күрестерінен ХХІ ғасырдың алғашқы жиырма екі жылында бірде-бір Олимпиада чемпионының шықпағаны, осы жылдары грек-рим мен еркін күрестен әлем чемпиондарын баптай алмағанымыз – спортшылардың нашарлығынан емес, бұл салалардағы сатылы, ғылыми даму жүйесінің жоқтығынан, кейінгі ширек ғасырдағы бапкерлік мектептің сапасы төмендеп, мамандардың білімсіздікке бой ұруынан деп ойлаймыз.
Қысқы спорт түрлерінің жағдайын да керемет деуге келмейді. ХХІ ғасырдың алғашқы жиырма екі жылындағы Олимпия ойындары мен әлем чемпионаттарының жүлдегерлерін саусақпен санап шығуға болады. Осы кезеңдегі алты бірдей қысқы ойындарда Қазақстан құрамасына бір алтын медаль бұйырған жоқ. 2022 жылғы Бейжің Олимпиадасынан да олжасыз оралдық. Жері алақандай ғана, халқы алты миллионға жетпейтін Норвегия спортшылары Бейжіңде 16 «алтынға» қол жеткізді. Алдағы уақытта біз осындай спорттағы табыстары толағай елдердің бай тәжірибелері мен озық технологияларын көбірек үйренгеніміз дұрыс.
Бізде қысқа спорт түрлері бойынша Олимпия ойындары мен әлем чемпионаттарында 40-50 орындарда жүретін спортшылар жетерлік. Ендігі жерде Спорт комитеті мұндай «кеңдікке» жол бермеуі керек. Дзюдошылар дүниежүзілік айтулы ресми жарыстарға рейтинг жүйесімен барады. Біздегі басқа спорт түрлері де осы тәртіпке көшкені дұрыс.
Әрине, олқылықтың орны бірден тола қоймайды. Кейінгі жарты жылдан астам уақыт ішінде біршама ауқымды жұмыс қолға алынды. Айталық, Олимпиада, Паралимпиада және Сурдлимпиада ойындары мен әлем чемпионаттарында жеңімпаз және жүлдегер атанған спортшылар мен олардың жаттықтырушыларының өмір бойғы жәрдемақысы айына 73 мың теңгеден 300 мың теңгеге көтеріледі.
Сондай-ақ 2022 жылдан бастап 2024 жылға дейін спорт төрешілерінің базалық лауазымдық жалақысы кезең-кезеңімен 10 пайыздан 100 пайызға дейін өсетін болады. Бұдан былай халықаралық дәрежедегі төрешілердің базалық лауазымдық айлықақысы 2 мың теңгеден 17 мың теңгеге дейін артады. Осылайша біз аталған мамандыққа деген сұранысты жоғарылатып, әділ төрелік ететін төрешілер қатарын көбейтеміз деп сенемін. Аталған мамандыққа деген сұранысты көбейтіп, сапалы төрешілер қатарын молайтсақ, бұл өз кезегінде төрешілерді ынталандырып қана қоймай, ел спортының ілгері қадам басуына да соны серпін береді. Әйпесе, азғантай ғана ақшаға жұмыс істейтін төрешіге жоғары талап қою қиын. Одан бөлек, спорттың айналасындағы жершілдік, өз өңірінің ғана спортшысын алға шығару жағы да осы олқылықтардан туындайды. Бір сөзбен айтқанда, болашақта төрешілерімізге таңдау да, талап та күшейеді.
Токиодағы жазғы және Бейжіңдегі қысқы Олимпия ойындарынан кейін ұлттық құраманың 28 бапкерін өзгертуге тура келді. Жаңадан тағайындалған бас жаттықтырушылармен кездесу кезінде олардың өз міндеттеріне аса жауапкершілікпен қарауы тапсырылды. Ендігі жерде бас бапкерлер әрбір әлем және Азия чемпионаттарынан кейін Спорт комитетінің алдында жүйелі түрде есеп беретін болады.
Ақиқатын айтсақ, бізде білікті кадрлар тапшылығы негізгі проблеманың бірі болып отыр. Спорт саласын жүйелі даму жолына салу үшін кадрлардың кәсіби дәрежесін көтеруге, кейінгі толқын жастардан білімді, білікті мамандар дайындауға кірісуіміз керек. Бұған мемлекеттік мәні зор мәселе ретінде қарауға тиіспіз.
Республика бойынша спорт түрлерін саралаудың да маңызы ерекше. Еліміздің жастары спорттың 172 түрімен шұғылданады екен. Жалпы Олимпия ойындары мен әлем чемпионаттарында табысты өнер көрсету үшін әрине, спорттың барлық түрін назарда ұстауымыз керек. Сәйкесінше, көбірек медаль әкелетін спорт түрлеріне деген қатаң талап бәсеңдемеуі қажет.
Жалпы алғанда, кез келген спорт түрі бойынша ең әуелі мықты кадрларды іріктеп алсақ, сондай-ақ ғылыми-кешенді топтар құрылып, даму бағдарламалары жасалса, алдағы үш-төрт жылда республика спорты бір арнаға түсуі тиіс. Озық елдердің қайсының спорт саласын алып қарамайық, ғылымсыз көзге елестете алмайсыз. Біз болашақта осы жағына баса мән бергіміз келеді.
Жалпы, ғылым спорттың іргетасынан бастап барлық сатысын қамтуы керек. Ол үшін білікті кадрлар даярлау ісіне барынша күш салуға тиіспіз. Бүгінде тек дене шынықтыру пәнінің мұғалімдерін даярлап, ел спортының көшін алға жылжыту мүмкін емес. Кәсіби жаттықтырушылар мен әдіскерлерге деген сұраныс күн санап артып келеді. Біз бұл мәселені де ерекше назарда ұстағанымыз жөн.
Сонымен бірге министрлікке спорт интернаттарының күн тәртібін өзгерту туралы ұсыныстар көптеп түсіп жатыр. Себебі, интернаттардың күн тәртібі тым тығыз. Күніне екі жаттығу, таңертең басталып кешкісін аяқталатын сабақтар оқушыларға ауыр соғады. Осының салдарынан интернат оқушыларының басым бөлігінде білім сапасы мен спорттық нәтижелер ойдағыдай емес. Осы мәселені ұзақ жылдан бері зерттеп, қадағалап жүрген мамандар интернаттағы таңертеңгі 1,5 сағаттық жаттығуды 40-50 минуттық жеңіл жаттығумен алмастырып, үнемделген уақыт есебінен оқушылардың еркін демалғанын қалап отыр. Себебі интернат оқушылары күн тәртібінің тым тығыздығынан зорығады. Мемлекет үшін ең алдымен, жастардың денсаулығы мен болашағы маңызды.
Кеңес өкіметі кезінде спорттық бағыттағы интернаттар арасында одақтық біріншіліктер, спартакиадалар ұйымдастырылатын. Кейінгі жылдары біздің елде мұндай жарыстар тоқтап қалды. Мәдениет және спорт министрлігі биыл бокс, дзюдо, грек-рим және еркін күрестен интернат оқушылары арасында командалық жарыс өткізді. Республикалық және облыстық интернаттар арасындағы бәсекеде Қажымұқан Мұңайтпасұлы және Қаркен Ахметұлы атындағы республикалық, Жалаңтөс Баһадүр атындағы Қызылорда облысының интернаттары озып шығып, жүлделі орындарға ие болды. Өкінішке қарай, бұл жарыста Ақмола облысының, Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарының интернаттары өте төмен нәтиже көрсетті.
Енді бұқаралық спорт туралы сөз қозғасақ. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың: «Денсаулық кілті – дене шынықтыру. Бұқаралық спортқа, балалар спортына барлық жағдайды жасау қажет. Облыс әкімдері спорт инфрақұрылымының кезең-кезеңімен құрылуын қамтамасыз етуі керек», деген сөзінің қоғам үшін маңызы айрықша. Биыл Алматы, Атырау, Қарағанды, Қызылорда, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында 10 дене шынықтыру-сауықтыру кешенін салу жоспарланып отыр. Сонымен қатар мемлекеттік меншіктегі спорт ғимараттарын жекешелендіруге тыйым салу туралы заңнамаға түзетулер енгізу мәселесі пысықталуда. Министрлікке бағынысты Республикалық оқу-әдістемелік және талдау орталығының қызметкерлері биылғы ақпан айынан бастап Алматы облысы мен Алматы, Шымкент қалаларындағы дене шынықтыру мен спорттың даму барысына, Алматыдағы Республикалық спорт колледжінің, Ақмола, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарындағы спорттық интернат-колледждердің жұмыстарына талдау жасап, жергілікті мамандармен тілдесіп, пікірлесіп қайтты. Бұл Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасымен үндесіп жатқан жұмыс. Сондай-ақ осы орталықтың қызметкерлері белгілі мамандар мен атақты спортшылардан топ құрып, Шымкент қаласында және Түркістан облысының бірнеше ауданында жұртшылықпен тартымды кездесулер ұйымдастырды. Жүздесулер барысында мамандар мен спортшылар дене шынықтыру және спорттың маңызы мен пайдасы туралы келелі әңгіме қозғады. Бұл шараларға, әсіресе жас өскін спортшылардың көптеп қатысқанын, олардың мамандар мен чемпиондарға көкейдегі сұрақтарын төпелеп қойғанын баса айтуымыз керек. Алдағы уақытта белгілі мамандар мен чемпиондардың аймақтардағы жұртшылықпен, жас спортшылармен кездесулерін жалғастыруды көздеп отырмыз.
Сонымен бірге «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасына орай күзде өңірлердің спорт нұсқаушылары мен әдіскерлерінің қатысуымен елордада үлкен жиын өткізу жоспарымызда бар.
Қорыта айтқанда, бұқаралық спортқа байланысты Министрліктің алдағы уақытта атқаратын шаруалары аз емес.
Қазіргі аса маңызды міндеттің бірі – 2024 жылы Парижде өтетін жазғы Олимпия ойындарына тыңғылықты әзірлену. Ыждаһатты ізденіс пен тынымсыз еңбегіміз арқылы жоғары нәтиже көрсетіп, миллиондаған тілеулес отандасымыздың сенімін ақтағымыз келеді.
Біз – ежелден жігерін ту етіп, намысын құлатпаған ержүрек халықпыз. Әрқашан сол ерекшелігімізді сақтай отырып жоғары жетістіктерге жетуге тиіспіз. Талабы зор, таланты айқын ұл-қыздарымызды барынша қолдауымыз қажет. «Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады» деп дана бабаларымыз айтып кеткендей, білегіміз бен білімімізді қатар шыңдасақ, біз бағындырар биіктер, біз алар асулар әлі алда деп сенемін.
Дәурен АБАЕВ,
Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрі
