Аққуларды билеткен күй

Сөзіміздің айқын дәлелі болса керек, бүгінде Ғ.Мүсірепов, Н.Тілендиев, Қ.Мыр­­залиев, А.Тоқмағамбетов, С.Қо­жы­қов бастаған таутұлғалар қолтаңбасы қал­ған фильмінің айналасынан тарқа­тылатын қызықты әңгіме де, аңызға бер­гісіз ақиқат та көп. Соның бірі – Нұрғиса Тілендиевтің «Аққу» күйі.

Ақпарат үшін айта кетсек, дәулес­кер домбырашы, КСРО Халық әртісі, Халық Қаһарманы Нұрғиса Тілен­диевтің 400-ге тарта әні бар. Сондай-ақ күйші-ком­позитор 50-ден астам дра­малық қо­йылымға, 19 көркем фильм­ге, 17 муль­типликациялық фильмге музыка жазды. Оркестрге ар­налған поэма, «Ата толғауы», «Ақсақ құлан», «Ар­ман» сын­ды күй мен поэмалары өз алдына бір төбе. Соның ішінде, әсі­ресе «Қыз Жі­бекке» жан бітірген «Ақ­­қудың» орны тіптен ерек. Туынды түсі­­рілместен бір­неше жыл бұрын, яғни 1944 жазылып қойған сценарий бойынша «Қыз Жібек» фильмінің ал­ғашқы атауы «Аққу» болған. Кейін араға жылдар са­лып, шығар­ма­шылық процесс нақты өндіріске ұласқанда «Аққу» атауын «Қыз Жібек» алмас­тыр­ған. Алайда әу баста фильм өзе­гіне айналған махаббат символы – Аққу бастапқы мұратынан айнымай, Нұрғиса Тілендиевтің әйгілі күйі ар­қылы тұтас фильмнің лейтмотивіне ай­налды. Ал аққудың бейнесін, оның әрбір қимылын күй арқылы дәл суреттеген композитор қайталанбас туындыны фильмде өзі орындап және бір төңкеріс жасады.

Таңғаларлығы – ол кездегі дыбысты сапалы жазатын студиялардың бол­мағанына қарамастан, фильмде күйдің үні жақсы сақталған. Мұның сырын дыбыс режиссері Қадыр Қосай Нұрғиса Тілендиевтің шеберлігімен байланыстырады. Сол сәт туралы: «Нұрекең «Аққу» күйін әр кезде әрқалай орындайтын. Жеті-сегіз дубль жаздым. Сондағы 8-9 дубльдің бірі екіншісіне ұқсамайды. Нұрғиса – арқалы адам еді. Өзі виртуоз, өзі композитор, өзі орындаушы. Бір-екі орындағаннан кейін-ақ, арқасы қара терге түсіп, киімдерін шешіп тастайды. Күй­ді қос домбырамен күмбірлеткенде, күйшінің ерекше қолтаңбасын да көруге болады», – деп еске алыпты Қадыр Қо­сай өз естелігінде.

Рас, «Қыз Жібектегі» аққуларға қа­тысты әңгіме көп айтылады. Сұлулық символы аталып кеткен кербез кұстың түсірілім алаңындағы машақаты да талай әңгімеге арқау болды. Фильм үшін арнайы қырғыз елінен әкелінген аққулар сценарий бойынша билеуі керек тұсында талапқа бағынбай, жос­пардың быт-шытын шығарып, жұмысты алға бастырмай қойыпты. Әсіресе опера­торлардың қырағы камерасы өздеріне қарай бұрылғанда, сезімтал тіршілік иесі ырыққа көнбей, түсірілім тобын біраз әбігерге салғаны және бар. Аққудың биін таспалау үшін режиссерлер екі тәулік бойы тапжылмай күтіп отырды дейді фильмнің басы-қасында жүргендер. Сонда шығармашылық топты бұл тығырықтан алып шыққан «Аққу» күйі екен. Осылайша, Қаршыға мен Шеге­нің күй жарысында билей жөнелетін аққулардың көрінісін кеш батып бара жатқанда түсіріп үлгерген. Дәл осы эпизодта Әнуар Молдабековтің де Шегенің кейпіне енгені соншалық, дайындық барысында домбыра үйренемін деп сабалап, төрт бірдей домбыраны сындырыпты. Түк шығара алмаған соң дайындыққа Нұрғиса Тілендиев араласып, домбыралардың «жаны қалған» көрінеді.

Сонымен қатар сценарий бойынша Төлеген мен Жібектің некесі қиылған соң, махаббат нышаны ретінде айдында жүзіп жүрген аққуларды көрсетеді. Алайда ол кезде де аққулар бір-бі­рі­не жақын­да­майды. Су астындағы сүң­гуір мамандар аққуларды қосуға ты­рысып бақса да, екеуі екі жаққа жү­зіп кетеді.

Осы кезде фильм режиссері Сұлтан Қожықов пен Нұрғиса Тілендиев ақыл­дасып, алдын ала таспаға жазылып алын­ған «Аққу» күйін қосады. Күйді естіген бой­да екі аққу бір-біріне жақындап келіп, бастарын түйістіріп, ырғалып билей жө­неліпті. Осылайша, түсірілім тәртібіне бағынғысы келмеген ерке құс, күй құді­ретіне елітіп, таспада тамаша кадр туды­рыпты. Фильмнің тұтас лейтмотивіне қызмет етіп қана қоймай, аққуларды билет­кен Тілендиев туындысын құбылыс демей көріңізші енді! Сөз жоқ, Тілендиев – талант, ал «Аққу» – шедевр!