ДАЛАНЫҢ ДАҢҚТЫ ДАНАГӨЙІ

(Еліміздің біртуар ұлы Бәйкен Әшімовтің дүниеден өткеніне 100 күн толуына орай) Өткен ғасырдың 60-шы жыл­да­ры. Ол кезде үлкен, ортақ Ота­ны­мыз – Кеңес Одағы, кіші ота­ны­мыз деп Қазақстанды ұғына­тын­быз. Сол жылдардың орта тұсында шаруашы­лы­қ реформа басталып, соның басы-қасында КСРО Ми­нис­трлер Кеңе­сі­нің төрағасы Алек­сей Николаевич Ко­сыгин  болды. Шаруашылық ре­форманың сәтті жүргізілгені сондай, ел-жұрты­мыз­дың еңсесі көтеріліп, әжептәуір қоң­данып қалды. Әсіресе ауылдағы ағайындардың мал саны өсіп, эле­ва­торлар салынып, қала­лар­да өнер­кәсіп жанданып еді. Кіші­гі­рім қа­ла­лар (Кентау, Жаңатас, Руд­ный, т.б.) бой түзеп, кейін олардың саны 47-ге жетті. 70-ші жылдары да А.Ко­сыгин тағы бір реформаны, яғни шаруашылық дербестікті, жеке маман адамды ынталан­ды­руды қол­дайтын үдерісті бастайын деп еді, алай­да сол кездегі Саяси бюрода бұл бастаманы жақтамай, сөйтіп одан әрі 80-ші “тоқырау жылдары” дегенге ұласты. Міне, сонау 60-шы, 70-ші ма­мы­ражай кезеңге келейік. Аға­ларымыз: – Халықтың әл-ауқаты жақса­рып, тойлар көбейіп келеді. Көңіл-күй­лері жақсы, бәрі де дүркіреп көте­­рілуде, – деп айтушы еді сол мезетте. Ал Қазақстан Үкіметін осынау жылдары халқымыздың данагөй ұлы, абызы, ардагер азамат, қажы­мас қайраткер Бәйкен Әшімұлы Әшімов  басқарған еді. Ол Ми­нистр­лер Кеңе­сін басқаруға 1970 жылдың көкте­мінде келді. Алдында Талдықорған облыстық партия ко­ми­тетін, ал оның алдында Қара­ғанды облыстық атқару комитетін басқарды. Ол жастайынан еңбекке, бей­нет­ке шыңдалған жан. Қан май­дан­да қан төккен жауынгер. Салиқалы ойлы, сарабдал мінезді азамат еді. Өзі сұлу Көкше жерінде 1917 жыл­дың 10 тамызында дүниеге келген. Бұл күн данышпан ақын-ойшы­лы­мыз Абай атамыздың да туған күні. Бәйкен аға байтақ жеріміздің, сайдақ еліміздің экономикасын бүге-шігесіне дейін бес саусақтай білді десек, артық болмас. Сол тұста Қара­ғанды металлургия комбинаты тұң­ғыш прокат болатын өндіріп, дүние жүзіне паш етті. Ермак жылу электр стансасы, Қап­шағай су элек­тр стансасы іске қо­сылды, кейі­нірек 80-ші жылдардың ба­сын­да Одаққа мәшһүр аса қуатты Екі­бастұз электр стансасының ал­ғашқы блоктарының генераторлары ток бере бастады. Ақтөбе, Ақсу фер­роқорытпа, Жаңа Жамбыл фос­фор зауыттары, Петро­павл, Орал мә­шине жасау өнеркәсіп орындары сапалы, тың өнімдер өндіріп шы­ғарды. Қазақстан ғылымы да қа­рыш­тап дамыды. Биотехнология өркен­деп, академик Мұрат Айтхожин бастаған ғалымдар Лениндік сый­лық­тың лау­реаты атанды, Мұхтар Өтелбаев атты математик өз жаңа­лықтарымен таң қал­дырды, Ғылым академиясында ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фараби мұраларын зерт­теу секторы ашылды, Есік қор­ға­нында “Алтын адам” киім-кеше­гі­мен, қару-жарағымен табылды. Әдебиет пен мәдениетіміз де кең қанат жайды. 1974 жылы халық әр­ті­сі Серке Қожамқұлов, 1976 жылы халық жазушысы  Ғабит Мүсірепов Со­циалистік Еңбек Ері атанды, көп­теген ақын-жазушылар, өнер қай­рат­кер­лері  КСРО, Қазақ КСР мем­ле­кет­тік сыйлықтарының лауреат­ты­ғы­на, КСРО халық әртісі атақтарына ие болды. Ол кезде бұл үлкен дә­ре­же, абы­рой еді. Кейін Халық Қаһар­маны атанған Әзір­байжан Мәмбе­тов­тің қойылы­мы­мен “Ана – Жер-ана”, “Қан мен тер” спектакльдері Мәскеу­де, шет елдерде аншлагпен көрсетілді. Осының бәрі бір жағынан эко­номикаға, әлеуметтік-мәдени салаға біліктілікпен басшылық жа­сау­дың арқасы еді. Бәйкен Әшім­ұлы таб­и­ға­тынан мінезге бай, па­расатты, ақыл­ға кенен болғандық­тан әр мәселені байыпты, байсал­ды­лықпен шеше білді. Жанында жас­тай қосыл­ған адал жары Бақыт Әсетқызы әманда қайраткердің қа­сынан табы­лып, отбасының ұйыт­қысы, бала-шағасының қамқор жан­ашыры бол­ды. Екеуі Ұлы Отан соғысынан кейін қосылыпты. Содан санасаңыз, 65 жылдай бірге өмір сүріпті, бір ұл мен екі қыз тәрбиелеп өсірген. Қосағымен қоса ағарған, үлгілі от­басы деген осы да. Бәйкен аға 50-ші жылдары Көк­ше­тау облысындағы Зеренді аудан­дық партия коми­те­ті­нің екін­ші хат­шы­сы кезінде Зерен­діде менің қайын жұртым Әсеновтер отбасымен көр­ші тұрыпты. Сол кісілердің кейінгі бір қызы туғанда, Бақыт Әсет­қы­зының үлгілігі сондай, соның аты­на орай есімін Бақыт деп қойыпты. Сол жылдары Зерендіде Әшімовтің ұлы Оңдасын да туған. Қазір ол Петропавлдағы М.Қозыбаев атын­да­ғы мемлекеттік университет рек­торы, техника ғы­лым­дарының док­торы, профессор, ҰҒА академигі. Кезінде Оңдасынмен біз Қазақ политехникалық институтының (қа­зіргі Қ.Сәтбаев атындағы тех­ни­калық университет) энергетика фа­культетінде (соңынан Алматы энер­гетика және байланыс институты) бір курста бірге оқыдық. Бір ға­жа­бы, Оңдасын да салмақты, са­быр­лы, кескіні әкесіндей. Достыққа адал болды, сабақты жақсы оқыды. Ал­ғаш рет біз 1969 жылы Алматы­ның тү­біндегі Боралдай кентінде сту­дент­тік құрылыс отрядында та­ныстық. Нұрлан Рамазановпен, Кен­жебек Әкімқұлов атты бала­лар­мен бәріміз волейбол ойнайтын­быз. Менің әзіл-қалжыңы аралас “программа макси­мум-минимум” дегенімді екеуі әлі күн­ге еске алып күледі. Мені “мо­лодой” деп атап кетті, бұл лақап атты мен курстағы ең жасы бол­ғандықтан иелендім. 1971 жылы тағы да студенттік құрылыс отрядында бірге болдық. Бұл жолы Қапшағайға жақын “Шеңгелді” кеңшарында тұтастай Энергетиктер көшесін салдық. Отряд командирі – Нұрлан Рама­занов, комиссарымыз – Асқарбек Құ­сайы­нов, аудандық штаб ко­ман­дирі – Оң­дасын, комиссары Әлі­бек Сұл­тан­ғазин еді. Оңдасын мен Нұрлан үлкен мемлекет қай­рат­керлерінің ұлдары екенін білетінбіз. Бұл жерде бір оқиға еске түсіп тұр. Екінші курс басталғанда қарасақ, аудиторияда (дәрісханада) бір бөтен бозбала отыр. Бірінші курста оқығанда оны мүлдем көрмеппіз, бірақ бізбен бірге оқуға  (күндізгі бөлім) түскен екен. Сөйтсек ол да бір дөкейдің (Қазақстан Ком­пар­тия­сы Орталық комитетінің бюро мүшесі) ұлы болып шықты. Курс­тағы старостамыз деканатқа барып бүге-шігесін біле жаңағы “оқы­мыс­тының” қылығын әшкерелеп берді, сөйтіп ол кешкі не сырттай оқитын бөлімге ауысып кетті. Мен мұны неге қозғап отырмын? Салыстыру үшін. Манағы “блатноймен” біздің курстас Оңдасынды. Оңдекең болса сабақты да жақсы оқумен бірге қо­ғамдық жұмыста да белсенді болды, студенттік, мәдени-спорттық шара­лардан қалыс қалған жоқ. Міне, бұл әкесі Бәйкен Әшімұлы мен анасы Бақыт Әсетқызының үлгілі тәрбие­сінің жемісі еді. Бәйкен Әшімов Үкіметімізді ең ұзақ (14 жыл) басқарған басшылар санатынан. 1984 жылдан 1985 жылға дейін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңес Төралқасының Төрағасы болып, сол лауазым орнынан зейнеткерлікке бір-ақ шықты. 1977 жылы ересен ерен еңбегі үшін Қазақстанның миллиард пұт астық тапсырғанына және өзінің 60 жыл­дығына орай Социалистік Еңбек Ері атанып, кеудесіне Алтын Жұл­дыз тағылды. Зейнеткерлік кезінде де ширек ғасыр – 25 жыл бойы Бәйекең қоғамдық жұмыстардан қол үзбей, кейінгі тол­қын жастарға ақылшы, Ардагерлер кеңесінің, сан алуан ұлағатты ұйым­дардың мүшесі болып қызмет істеді. Осы еңбегі үшін және 90 жылдық құрметіне байланысты оның кеуде­сі­не Елбасының өзі 2007 жылы жо­ғары марапат – “Отан” орденін тақты. Өзінің асқан ақылымен және кең­пейілділігімен Бәйкен аға бәрі­мізді баурап алатын. Ондай көзі де, сөзі де ойлы, салмақты, пара­сат­ты жан кемде-кем. Әр сөзін без­бендеп, лайықтап айтатын. Бұған өзі­мен қызметтес, ағайын-жұрағат­тас  бол­ған көптеген жандар куә шығар. Бәйкен аға ұлағатты ұстаздай адам еді. Жүріс-тұрысымен, істеген ісімен, айтқан сөзімен барша қауым­ға Темірқазық жұлдызындай жол сілтеді.  Ол кісінің батасын алу қан­дай ғанибет. Марқұм Жамбыл көке­міз үлкендерге асқан кіші­пейіл, жаны жомарт, дастарқаны кең  еді ғой. Қаныш Имантайұлы Сәтбаев­тан кейін Ғылым академия­сының президенті болған академик Шапық Шөкиннің  “Халық Қаһар­маны” ата­ғын иеленгеніне орай 1996 жылы Жәкеңнің үйінде Шә­кең ақсақал, Бәйкен аға, Кәкімбек аға, достары Советхан  Нұрпейісов (Жоғарғы Кеңес Төралқасының хатшысы, кейін Энергетика ми­нистрінің орын­басары), Әнуарбек Тілеулесов (“Дәуір” баспасының директоры), Рахымжан Елешев (ауыл шаруа­шы­лығы саласының академигі) жұбай­ларымен бірге бас қосты. Ой, сонда Жәкең аға­мыз­дың көңілінің көл-көсір бір асып-тасып, шалқығаны-ай! Ағаларының батасын ала оты­рып өзінің тұжы­рым сөзінде ол бы­лайша толқып те­бірене айтты: – Қараңдар, жарандар, менің шаңырағымда қандай ұлағатты, бір­туар жандар отыр деп қазір шат­тық­тан далаға шығып бар дауы­сыммен айғайлағым келеді. Бақыт­тан басым айналғандай! Ағамыз өзімен аралас-құра­лас­қан ел-жұрттың  пайымдауынша, ешкім­ді ұлтына, руына бөле алалап  бөл­меген. Тек азаматтың біліктілігі мен біліміне, іс-тәжірибесіне, адам­гер­шілігіне қарайтын. Алайда сол кез­де бірен-саран өзімшілдік, өр­көкі­ректік, төрешілдік үрдістер байқа­ла­тын. Мәселен, айтулы ака­де­миктер Ебіней Бөкетовтің, Шаһ­мар­дан Есеновтің, Төрегелді Шар­мановтың нақақтан, себепсіз қуда­ла­нуы халық­тың наразылығын тудырғаны шын­дық еді. Қазақтың ауруы – осындай көреалмау­шы­лық пен қызған­шақтық, іштарлық, етектен тарту­шы­лық. Бәйекең мұн­дай қылық­тар­дан ада болды. Ал 90-шы жылдарда  біліктілікке, ең­бек жолына қарамай жоғары лауа­зым орынтақтарына тәжірибесіз, можантопай жас, тиісті саланы білмейтін, мүлдем басқа саланың адам­дарын қонжиту етек алды. Мұны Елбасы да кейінгі кездері сынады. Біліксіздігіне, мем­лекеттің тілден мақрұм болғанына қарамай, бесіктен белі шықпаған олардың кланшылдығына,  топшыл­ды­ғына не жорық десеңізші?! Міне, жастар алдыңғы буын ағалардан тәлім алсын дейтініміз де сондықтан. Өзі 93 жыл ғұмыр сүріп, жан жарымен 64 жыл отау тігіп, өнегелі ұр­пақтар тәрбиелеп, жас кезінде толарсақтан саз, тобығынан су ке­шіп, республиканың халық ша­руа­шылығын дәргейлі биікке дейін өр­кендетуге бар қажыр-қай­ратын ая­май жұмсап, тектілермен тең болып, кектілерге кең болып, ар­тын­да өшпейтін атын, көшпейтін даңқын қалдырған абыз ақсақал Бәйкен Әшімұлының күн дидарлы мейірімді жүзі, әманда тік жүретін тұлғасы, сабырмен, баппен айтқан сөзі  біздің мәңгі есімізде қала бермек... Бақытжан ТОБАЯҚОВ, ҚР Ұлттық Инженерлік академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.