Осыдан бір ғасыр ілгері біздің даламызға келген Поль Лаббе (1867-1943) жай адам емес еді. Ол лингвист, антрополог, этнограф, Француз географиялық қоғамының мүшесі, Сібір, Орталық Азия және Қиыр Шығыс халықтары бойынша үздік сарапшылардың бірі болатын. Біз үшін маңыздысы – ол сол реткі сапарында жинаған қазаққа қатысты материалдар Париждің бірнеше мұражайында сақтаулы тұр. Оның бірден-бір үлкен еңбегі саналатын 1897 жылғы Labbe фотоальбомын парақтап қарасаңыз, ішіндегі ескі фотосуреттер көзіңізге оттай басылады.
Оның «Еділден Оралға дейін» атты кітабы тарихшылар мен Орталық Азия даласын зерттеушілер үшін таптырмас оқулық іспетті. Осы еңбектен біз оның 1898 жылдың жазында Еділ бойына, Оңтүстік Оралға және Қазақстанның өзге өңірлеріне жасаған сапары туралы ақпарат ала аламыз. Сол кездегі қазақ даласының күнделікті тұрмысымен, құнды этнографиялық мұраларымен танысқан ол әрбір деректі көзінің қарашығындай сақтайды. Тіпті ол үшін сапарда кездескен әрбір адам, ат ізін салған әр елді мекеннің өзіндік сыры бар сияқтанған.
Бала жасынан жетім қалған ол Франциядағы Мишелет лицейінде, содан кейін заң факультетіне түсіп оқиды. Тарихқа деген құштарлығы оның Шығыс тілдері мектебінде оқыған кезінде басталса керек, сондағы ұстаздарының бірі оның тілге деген ерекше дарындылығын байқап, оны орыс тілін үйренуге бағыттайды. Ол осы бағытта 1896 жылы диплом алады.
Лаббе кейіннен Ресейдегі өзге халықтардың этнографиялық ерекшелігін және діни сенімін зерттеумен айналысады. Біздің даламызға сапары осы сәтте басталса керек.
Поль Лаббе «Ресей жолдарында» атты кітабында Еділ бойындағы қалалардың тұрғындарымен, башқұрттар және Жайық казактарымен қарым-қатынасын суреттейді. Оның бұл жазбалары тез оқылатын, ұғынықты тәсілмен жазылған жеңіл жазбалар. Лаббе жергілікті тұрғындармен болған әңгімелерін кірістіріп, олардың әдет-ғұрыптарын оқырманына түсіндіреді. Тіпті ол статистиканы өте қысқа қорытындылайды, мұның бәрін фотосуреттермен көрсетеді.
Француз саяхатшысы Поль Лаббе Ресей империясының көп бөлігін аралайды: Сібірде, Түркістанда, Қазақстанда, Сахалинде, Моңғолияда, Маньчжурияда болды. Оның сол сапары бес кітапқа жүк болды, әрбір деректі жіті зерттеген ол бес кітап жазып, Орталық Азия туралы құнды мәліметтерді еуропалық оқырманмен бөлісті. Ол еңбектерде ХІХ ғасырдың аяғындағы Ресей империясында өмір сүрген халықтардың ішкі өмірі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері өте дәл, кейде тіпті аздап ирониямен сипатталған. Оның осы зерттеулерінің нәтижесінде Ресей бодандығындағы аз санды халықтардың географиясы мен этнографиясы әлемге кеңінен танымал болды.
Орал мен Еділ бойының зерттеушісі Лаббе өз саяхатын 1898 жылы маусымда Ярославль мен Костромадан бастады, ол Еділ бойымен Астраханға, одан кейін кемемен Қазанға жетіп, әрі Уфаға қарай бет алады. Саяхатшы-этнографты ең алдымен Ресейдің байырғы халықтарының өркениетке қолы жетпеген өңірлері қатты қызықтырды.
Бір ғасыр бұрын кең даламызды аралап, ұлттық салт-дәстүрлерімізді насихаттауға үлес қосқан ғалым туралы қазақ тілінде бірде-бір еңбек, зерттеу жұмысы жоқ екені қынжылтады. Ал Францияның өзі Лаббені әлдеқашан ұмытып кеткен сияқты.
Енді оның ғасыр бұрын түсірген фотосуреттері туралы сөйлейік. Семей өңіріндегі бір реткі көштің суреті ең алдымен көзге түседі. Суретте көшеміз деп әбігер болған ауыл тұрғындары бейнеленген. Ауыл, түйелер және көшке керекті ағаш жабдықтар да аппарат көзінен тыс қалмаған.
Ал келесі бір сурет Ертіс өзенінің көрінісін, кемеге шыққан әртүрлі киінген адамдарды және бірнеше жылқыны көрсетіп тұр. Шамасы өзеннің бір жағасынан келесі жағына қарай өтіп бара жатқан тұрғындар сияқты. Кеме үстінде тағы екі офицер бар, ақ түсті форма киген екеуі алыстан менмұндалайды. Одан кейінгі фотоларда ат жетелеген ауыл адамдары, оларға ерген балалар және үш ақбоз ат көрініс тапқан. Киіз үй алдында түскен топтық суретке «Сұлтан Шезманов» деп ат қойылыпты. Орта жастағы жігіт ағасы қолына бүркіт ұстап, асқақ қалыппен тұр. Қасында ақ шылауыш тартқан әжелер мен әйелдер көзге шалынады. Тарантастың үстінде тұрған қазақ балалары фотосуретке алғаш рет түсіп тұрған сияқты. Таңғалып, тіпті күдіктеніп те тұрғандай. Бірақ қимылдары ширақ көрінеді.
«Киіз үйдің құрылысы» деп француз тілінде түсініктеме берілген фото қазақ халқының сол кездегі өмірін айнытпай беріп тұрғанын байқайсыз. Ал қолына кітап ұстап тұрған ауыл балаларының бейнесі тіптен тамаша шыққан. Үмітті, жігерлі жас өркендер киіз үй алдында ауыл молдасымен бірге фотоға түскен. Ар жағында ақ шаңқан боз үй, шамасы дала мектебі сол болса керек. Басына ыңғай бөрік киген ақсақалдарды автор «Қырғыз билері» деп түсіндірген. Төрт ауыл тұрғыны би десе дегендей сергек қалыппен аппарат көзіне тураланыпты.
Поль Лаббе «Saba» деп ат берген фотода жайлау өмірі, қымыздың иісі, ауыл тірлігі қаз-қалпында берілген. Атқа арба жегіп, саба толы қымызды әлдебір жаққа апара жатқан ауыл азаматтарын Лаббе жол үстінде кездестірген болуы мүмкін. «Сұлтан Ақбай» делінген фотода екі кісі аппаратқа тесіліп тұр. Мойнына медаль тағып, басына тақия киген сақалды кісі мен аппақ киім киген ат жақты қарт даланың көне көз қарияларын көз алдымызға елестетеді.
Қапал жақтағы бекет те Лаббенің назарынан тыс қалмаған. Арбаға жеккен аттарын шылбырынан ұстап, «ал түсір бізді» деген қазақтардың тұрысы мен әлдебір салтанатқа жиналған ауыл адамдарының қуанышты сәті, Қапал беткейлерінің бірінде өгізбен жүк тасып жүрген жігіттердің бейнесі, «Верный өңірі» деген топтамадағы керуен жетелеген қос қазақтың шаң сорған жүзі тарих бетінде қалыпты.
Күллі Еуропа оқырманына жеткен аталған еңбектің айтары бөлек, берер тағылымы мол бола бермек. Кейінгі жылдары Париж коммерциялық география қоғамының содан кейін Француз альянсының бас хатшысы болған Поль Лаббе өзі көрген өмірді, ұлттар тіршілігін мәңгілік еңбек етіп жазып кетті. Ал сол еңбектердің ішінен біз өзімізге керектісін тауып алып, мұрағат қоржынымызды толтырсақ дегіміз келеді.
