Технократтық дәуір аясындағы АЭС

Энергетика саласының сарапшысы Дэниел Ергиннің сөзіне жүгінсек,  энер­гетикалық геосаясаттың бүгінгі ашуы өте қатты. Ре­сейдің Украинаға қарсы әскери іс-қимы­лы әлемдік экономикадағы экожүйе үйлесімділігін бұзды. Ендігі бағыт – АЭС құры­лысын қай мемлекет салады, қай елдің реакторы тиімді деген мәселені пы­сықтау. Соңғы шешім мемлекеттік дең­гей­дегі байқауда анықталады. 2025 жылдан бастап құрылыс жобасы басталады. Ал пайдалануға беру мерзімі – 2035 жыл. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев таза атом энергиясы болмаса бүкіл экономикамызды жоғалтатынымызды жиі айтады.

Биыл қыркүйек айында «Самұрық-Қазына» қорының басқарма төрағасы Алмасадам Сәтқалиев энергетикалық балансқа жасалған болжам 2032 жылға дейін қуаты 2 400 мегаваттқа дейін атом электр стансасын са­лу қажеттігін көрсеткенін, сол себеп­ті қор Үкімет бас­шы­лығымен аталған жобаны іске асыруға кіріс­ке­нін хабарлады. Энер­гетика министрі Болат Ақшолақов осы­ған дейін Франция, Ресей, Оңтүстік Корея мен Қытайдың АЭС технология­лары қарастырылғанын, жыл соңына дейін аталған технологияның бірін таңдасақ, зерттеуге 1-2 жыл, құрылыс­қа 7-10 жыл уақыт қажеттігін жеткізді.Ал оған дейін қолда барды жара­туға, оның ішінде газға басымдық бері­леді. Ауқымды жобаны жүзеге асы­ру мәселесі тағы да халықпен келі­сі­леді. Демек мүмкіндіктер және ұсыны­латын жобалар тиянақты зерттелген соң ғана электр энергиясын өндіруге оңтайлы технология айқын­далады.

Жиынға қатысқан сарапшылардың сөзіне ден қойсақ, КСРО ыдырағалы тәуелсіз Қазақстанда мұндай ауқымды жоба жүзеге асырылмаған. АЭС жобасын технократтық дәуірге жол ашатын фактор деп бағалауға болады. Ядролық физикалық институтта зерттеу реакторында пульт басқаратын, ядролық реактордың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін мамандар бар. Олар теориялық жағынан да, практикалық жағынан сараптама жүргізіп, уранды реакторларға орналастыруға дайын.

Электрэнергетика және электр­техника институтының дирек­торы Жұбаныш Әбдімұратов солтүс­тіктен оңтүстікке жөнелтілетін энергияның біраз бөлігі қайта айдау кезінде техникалық себептерге байланысты жоғалып кететініне назар аударды. Одан бөлек ел ішіндегі жылу электр орталықтарының басым бөлі­­гінің қолдану мерзімі 40 жылдан асып кетті. Сарапшы АЭС жобасына қатысты көптің көңілінде қорқыныш барын, алдағы уақытта атом-сауаттылықты жобамен қатар алып жүруге тура келетінін жеткізді. АЭС-тың апатқа ұшырауы минималды, нөлге теңестірілген деңгейде екені халықаралық сарапшылар тарапынан мойындалған. «Біз де ғылымның жетістігін мойындауымыз керек. Кө­мірді көптеп қолданатын ЖЭО құрылысын қаржыландыруға инвес­торлар ықыласты емес, әлем инвес­торлары үшін ендігі тренд ЖЭК, жасыл энергетика, атом жобасы болмақ. Егер бәрі сәтті болса, қазақ экономикасының технократтық дәуірі атом электр стансасынан басталмақ», деді Ж.Әбдімұратов.

«Қазақстандық атом электр стансалары» ЖШС жаңа ядролық және энергетикалық технологиялар бо­йынша бас менеджері Асуан Сиябеков атом энергетикасы саласын дамыту келешегіне қауіппен қарайтындардың көп екенін, қорқыныш синдромы атом энергетикасы тарихында орын алған кейбір апаттарға, қауесеттер мен жорамалдарға байланысты екенін әңгімеледі. АЭС құрылысына 9 балдық жер сілкінісіне, цунами деңгейіндегі апаттарға, сағатына 300 шақырым жылдамдықпен келе жатқан ұшақ құлағанға, өртке төтеп беретіндей қауіпсіздік талаптары қойылады. Ғылымда бұған дейін болған апаттардың негізгі себептері зерттелген. Соның нәтижесінде 3+ буындағы жаңа реакторлар пайда болды. Бұл санаттағы реакторлардың қауіпсіздік жүйелері апатты жағдайда реакторды адамның қатысуынсыз да қауіпсіз күйге келтіре алатын қор­ғаныс қабаттары бар. Бұл реакторлар Фукусимадағы апаттан кейін шық­қан. Егер төтенше жағдай орын алса, радиоактивті заттардың АЭС алаңы­н­ан сыртқа шығуы мүмкін емес. Отқа балқымайды, радиоактивті қал­дықтардың сыртқа шығу қаупі жоқ.

Еліміз әзірге 13 реактор техно­ло­гиясының жұмысымен таны­сып, шорт-параққа Қытай Ха­лық Республикасының CNNC, Оң­түс­­тік Кореяның KHNP, Ре­сей Феде­рациясының «Росатом», Фран­цияның EDF компания­ларының реакторлары енгізілді. Жұ­мыс тобы сарап­шылармен бірге Корея, Фран­ция, Түркиядағы «Ак­кую» және Венгриядағы «Пакш» АЭС тәжі­рибе­сімен танысты. Түркия үкіметі атом электр стансасының құры­лы­сын бастамас бұрын қазіргі АЭС пен 30-50 жыл бұрынғы реактор­лар­дың айырмашылығын, оң-теріс әсерле­рінің бәрін алдын ала саралады.

«Қазақстанның қазіргі қажеттілігі – 15,8 ГВт энергия. 2035 жылы бұл көрсеткіш 23 ГВт-қа жетеді деген болжам бар. Көмір жағатын ЖЭС құбырларының, жабдықтарының 70 пайызы тозған. 2035 жылға дейін 8,1 ГВт энергияны жоғалтуымыз мүмкін деген болжам бар. АЭС-тың жарамдылық мерзімі 60 жыл екенін айтқан сарапшының пайымдауынша, сұраныс болса оны тағы 20 жылға ұзартуға болады. Жиынға қатысқан сарапшылар айтқандай, алдағы уақыт­та «АЭС бізге қажет пе?» деген мәселе өзектілігін жоғалтады. Шегінерге орын жоқ», деп түйіндеді А.Сиябеков.

Осы жиынға сарапшы ретінде қатысқан халықаралық экономи­ка PhD докторанты, зерттеуші Амал­бек Өміртай уран өндірісінің эколо­гиялық зардаптарын басынан ке­шір­ген адам санасына атом энер­гетикасының артықшылықтарын дәлел­деу өте қиын екенін қаперге салды. Себебі АЭС – стратегиялық нысан. Қарулы қақтығыстар кезінде АЭС қауіпсіздігі мемлекет үшін №1 мәселе ретінде қарастырылады. Сондықтан қауіпсіздік мәселесі мемлекеттік дең­гейде пысықталуға тиіс. АЭС қуатты­лығына қарай ха­лықтың, өнеркәсіптің тұрақты, ұзақмерзімді энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Яғни электр энер­гия­сының импортына тәуелділікті азайтады. Атом энергети­касының артықшылықтарымен қатар, кемшін тұстары да талай айтылды. Соның ішінде ең бастысы, қоршаған ор­таға тигізер зардаптары толық дәлел­денбеген. Радиоактивтік қалдықтарды көму мәселелері, апатты жағдайдың орын алуы үлкен тәуекелдерге алып келуі мүмкін. Бұл фактор да АЭС құры­лысы басталмай тұрып ма­ман­дар тарапынан зерттелуге тиіс. Келесі кемшілік – ядролық держа­валардың атом энергетикасын игеруге ұмтылушы елдерге қысым көрсе­туі. Әлемдік қауымдастық күр­де­лі кезеңді бастан кешіп жатыр. Еуропа елдері сияқты одаққа бірі­­гіп, ортақ энергетикалық саясат қабыл­дауға орналасқан жеріміз бен саяси жағдайымыз келмейді. Қазақ­станда атом өнеркәсібінің толық ке­шенін қалып­тас­тыруға толық мүмкіндік барын сарап­шылар да жоққа шығармайды. Электр энергиясын өндіру индустрия­сында көмірдің үлесі 80 пайыздан жоғары.

«Қазақстанның әлемдік қауым­дастық алдында ауаға шығаратын көмірқышқыл газын 2-3 есеге азайту туралы міндеттемесі бар. АЭС бізге осы тұрғыдан керек. АЭС жобасы туралы бір мемлекет жеке-дара шешім қабылдай алмайды. АЭС құрылысына, жұмысына қойылатын стандарттар мен талаптар бар. Оның барлығы сақталмай еш мемлекет АЭС құрылысын бастауға құқы жоқ. Біз бірінші кезекте атом энергетикасымен байланысты заңнамаларды күшейтуіміз керек», дейді сарапшы.

Елімізде АЭС салу біраз кешеуілдеп қалды. Себебі Қазақстанның оңтүстігі – Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстанға ортақ үлкен тұтынушылық орталыққа айналып келеді. Егер құрылысты қаржыландырудың оңтайлы жолын тапсақ, АЭС Қазақстанға техно­логиялық ынтымақтастық алып келеді. «Әлемнің жиырмадан астам елінде болдым. Сол елдердегі АЭС-тардың тәжірибесін зерделеп жүремін. Еліміздегі ірі өндіріс орындарын, жылу орталықтарын аралап, бірнеше уран кенішінде болдым. Өзгермелі әлемде энергетикалық қауіпсіздікті азық-түлік қауіпсіздігімен қатар қоюға болады. Энергияны алу көздерін тиімді стратегиялау, комбинациялау атомдық энергетикамен тығыз байланысты. Біз қазір саяси және энергетикалық тәуелсіздік бір ұғымға айналған әлемде өмір сүріп жатырмыз», деп түйіндеді А.Өміртай.

АЛМАТЫ