Талант Мауқанұлы: Қазақстан секілді асқақ Отаны бар біз бақыттымыз!

– Талант Мауқанұлы, елор­даға қош келдіңіз, әңгіме­мізді өскен ортаңыздан бастасақ...

– Рахмет! Мен Қытайдағы Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданының орталығы Үрімжі қала­сында өмірге келдім. Мек­теп жасына келгенде қазақ мек­тептері жабылып, орта білім­­ді қытай тілінде алдым. Одан кейін Үрімжідегі Шыңжаң уни­вер­ситетінің шетел тілдері факуль­те­тінің ағылшын тілі бөліміне түстім. Осында ағылшынмен бірге жапон, орыс тілдерін меңгердім. Әкемнің мамандығы журналист, ұзақ жылдар Үрімжідегі «Халық» баспасында еңбек етті. Ол кісі негізі қазіргі Абай об­лысының Ақсуат ауданында туған. Отызыншы жылдардағы зобалаң кезінде, бір жасында ата-анасымен бірге Қытай жеріне ауып барған.

Жалпы, жас күнімнен түр­кология, оның ішінде түркітіл­дес халықтар тарихына қатты қызықтым. Жоғары оқу орнын бітірген соң «Халық» баспасының «Сөздік» бөлімінде екі жыл жұмыс істеп, Шыңжаң университетінің қытай тілдері факультетінің аспирантурасына қабылданып, қы­тайдағы түркітілдес халықтардың тарихы мен тілдік ерек­шеліктерін зерттеуді қолға алдым. Түркітілдес халықтар мекендеген өңір­лерді аралап, зерттеу жүргіздім. Сонда көптеген ерекшелікті бай­қадым. Оның ғылыми ең­бегіме көп әсері тиді. Сөйтіп, «Қы­­­тайдағы түркі халықтары тіл­дерінің салыстырмалы фонологиясы» атты кандидаттық диссертациямды сәтті қорғап шықтым. Бірақ онымен тоқтап қалғым келмеді. Докторантурада оқысам деп алдыма мақсат қойдым. Бір жағынан, докторлығымды осында қорғасам деген ойым болды, бірақ ол кезде Қазақстан тә­уелсіздігін алған жоқ еді. Сон­дықтан мұхит асуға тура келді. АҚШ-тың Оңтүстік Кали­форния университеті тарих факультеті док­торантурасының грантын ұтып алдым. Негізі, мен Аме­рикаға әлемдегі ең үлкен жоға­ры оқу орындарының бірі – Ин­диана университетін көздеп кел­дім. Өйткені бұл оқу орны – дүние жүзіндегі түркология ғылымының бірегей ор­талығы саналады. Онда атақты түр­кі­танушы ғалымдар қызмет істейді. Алайда бұған бірден келуге мүмкін­дігім болмаса да, бір жылдан соң өз қалауыммен осы Блумингтон қала­сындағы Индиана универ­ситетіндегі Еуразиятану факуль­тетінің докторантурасына түстім. 1999 жылы «Жоңғар-Ты­ва тілін фонологиялық және мор­фо­логиялық талдау» та­қы­рыбында докторлығымды қорғадым.

– Бұл тілді таңдауыңызға не себеп болды?

– Шынымды айтсам, док­тор­лық диссертациямды таңдау барысында өзім екі тақырыпқа қызықтым (Аме­рикада тақырыпты өзіміз таңдаймыз): біріншісі – «Қытайдағы қазақтардың тілдік қолданыстары» деп аталды. Бұл тақырып жаныма жақын бол­ғандықтан біраз зерттедім. Бірақ оның ептеп саясатқа қатысы барын ес­керіп, жоңғар-тыва тілдерінің тарихына үңілуді жөн көрдім. Түркітілдес халықтары арасында тыва тілі маған ерекше әсер етті. Неге дейсіз ғой, өйт­кені онда көне түркі тілі­нің элементтері көбірек сақталған. Түр­кі нәсілінің бір бұтағы саналатын тыва халқының көрмегені жоқ. Небір зұлматты басынан кешірген. Олардың діні бөлек болғанымен, тамырымыз, тіліміз бір екені аян. Бүгінде тыва халқының саны аз, олардың біразы Қытай мен Моңғолияны мекендесе, негізгі бөлігі  Ресейде орналасқан.

– Жалпы, өзіңіз қызмет іс­теген жоғары оқу орында­рын­­­дағы студенттер мен ма­гис­­­транттардың түр­кі ха­лық­­­тарының тіліне қызығу­шы­­лығы қандай?

– Қызығушылық дейсіз бе?! Бір мысал келтірейін. Док­торлығымды қорғаған соң Уискон­син-Мадисон университетінде бір-екі жыл студенттер мен магистранттар және докторанттарға қазақ тілі мен Орталық Азияны мекендеген ұлттардың тілі мен мәдениеті пәнінен сабақ бердім. Сонда олардың қазақ тіліне ғана емес, жалпы түркі халықтарының тілдеріне зор қызығушылық та­нытқанын көрдім. Одан кейін осы оқу орнында «Түркі­тілдес халықтар тілдерін онлайн оқыту жүйесін» жасап, қазақ және өзбек тілдерін үйретудің әдістемесін әзірледім. Осы тарапта Қазақстан мен Өзбекстандағы тілші ғалым­дардан онлайн арқылы жанды сұхбат алып, тығыз байланыс орнатып, нәтижесінде, шә­­кірттерім қазақ және өзбек тілдерін тез меңгеріп алды. Бұдан соң мені Индиана университетіне қызметке шақырды. Осында да «Түркі халықтары тілдерін екінші тіл ретінде оқыту» атты ауқымды жобаны қолға алдым. Бұл бағытта студенттер мен магистранттар және докторанттарға дәріс оқи жүріп, қазақ және ұйғыр тілдерінің оқу­лығын жаздым. Жалпы, Америкада гу­манитарлық салада жұмыс істеу өте қиын.

– Не себепті?

– Өйткені бәсеке күшті. Кілең өз саласының шашасына шаң тимес жүй­ріктері жиналған. Сон­дықтан үнемі ізденісте бол­масаңыз, көш соңында қала­сыз. 2008 жылы конкурстан өтіп, Вашингтон университетіне қыз­метке алындым. Бұл менің өміріме ғана емес, ғылыми ең­бегіме де тыныс берді. Қазір осын­дағы Таяу Шығыс тілдері және мәдениеті факультетіндегі Түркі және Орталық Еуразия зерттеулер орталығының басшысымын. Бұған дейін осы оқу орнында өзбек тілі мен мәдениетін оқыту басым болған, қазақ және басқа түркі тілдерінің онша маңызы болмапты. Содан оқу бағдарламасына өзгеріс енгізіп, жаңадан оқу жүйесін құрдым. Одан қазақ тілін жылдам меңгеру үшін оны ор­таша және жоғары деңгейге бөлдім. Жүйелі қазақ тілін онлайн оқитын сабақ бағдарламасын жасадық. Сонымен қатар қазақ, ұйғыр, өзбек, қырғыз мәдениетін оқытуды бір ізге түсірдім. Бүгінде Вашингтон уни­верситетінде қазақ тілін оқытудың сапасы артып, қазақша оқитын магис­транттар мен докторанттардың саны өсті. Олардың арасында Қазақстаннан келген жастар да кездеседі. Айтпақшы, Америкада қазақ тілінің фонологиясын, грам­­матикасын зерттеп, диссер­тация қорғаған ғалымдар бар еке­нін айтуға болады. Олардың дені қазақ тілін оқып үйренген. Кей­біреулері Қазақстанға келіп, бір жыл тұрып, тілді меңгеріп алған.

– Танымал түркітанушы Ал­тай Аманжолов «Көне түркі жазбаларын оқу үшін адам бү­кіл өмірін арнауы керек» деп­ті. Сіз енді түркологсіз, көне түркі тілін үйрену өте қиын ба?

– Әрине, қиын. Сіз айтып отыр­ған Алтай ағаны жақсы білемін. Қазақ­станға келгенде ол кісімен кездесіп, кең отырып әңгімелескем. Ғылыми ең­бек­терімен де жақын таныспын. Шы­нында, түркология – өте күрделі ғылым. Ол үшін көне түркі тілі мен көне ұйғыр және шағатай тілін жетік білу керек. Әйтпесе, екі қолы байлаулы адамның күйін кешесің. Сондай-ақ түркі халықтарының тарихы мен мә­де­ниетін де білуіңіз қа­жет. Көне тіл­дер­ді үйрену оңай емес, оған уақыт қа­на емес, біраз күш керек. Марқұм Ал­тай Аманжоловтың айтқаны өте орын­ды.

Қазір Батыс пен Америкада түрко­логия ғылымының дамуы әлсіреп барады. Өйткені осы са­ланы оқыған магистранттар мен докторанттардың өз маман­ды­ғымен жұмыс табуы қиын. Сол себепті түркология ғылымы бір­неше түрге бөлінді. Мысалы, мен өзім­ді түрколог дегеніммен, негізі маман­дығым – әлеуметтік лин­­гивист және мәдени антрополог.

– Мәдени антрополог деге­німіз не?

– Жұртшылық көбінесе антропологты адамның тегі мен дамуын, дене құрылысын зерттейтін ғылым деп тү­сінеді. Негізі солай. Бірақ уақыт ағымына сай бұл ғылым түрі өзгерген. Амери­ка­да антропология ғылымы бір­неше бөлімнен тұрады. Мәсе­лен, мәдени антропология, меди­ци­налық антропология деп те айтады. Мен – әлеуметтік антропологпін. Біздің міндетіміз – бір ха­лықтың мәде­ниеті мен тілін зерт­теу. Осы бағытта көп­теген жо­баны іске асырып жүрмін.

Мысалы, адамзат қоғамының дамуына тың серпін берген Ұлы Жібек жолын көзіқарақты қауым жақсы біледі. Осы керуен жолының бойында ор­наласқан халықтардың мәдениеті, тілі, әлеуметтік-саяси жағдайы әлі то­лық зерттелген жоқ. Айталық, сол дәуірде соғды дейтін сауда-саттықпен айналысқан халық болған. Бүгінде олар жер бетінен жойылып кеткен. Бірақ тілінің сарқыншақтары Өзбекстанда сақталған деп естимін. Сон­дай-ақ Ұлы Жібек жолы бойында қоныс тепкен халықтардың му­зыкалық мәдениеті де жоғары деңгейде дамыған. Қазір солар­дың қолданған музыкалық ас­пап­тарының тарихынан са­бақ беремін. Сонда көптеген қы­зық дерекке тап болдым. Мә­се­лен, орыстардың бала­лай­касы татар­лардың музыкалық аспабы деген пікір бар. Сонымен бірге көшпелілер мен отырықшы халықтардың музыкалық аспаптары да бір-біріне мүлде ұқсамайды. Өйткені көшпелілер үнемі далада көшіп жүргендіктен олардың аспаптары қолға ұстауға жеңіл, ықшам келеді. Ал отырықшы жұрттың аспабы ауыр, оны оңай көтере алмайсыз.

– Қазақтың тарихы туралы көне деректердің дені шағатай тілінде жазылған. Ал оны оқи­тын мамандар тапшы, осы көне тіл туралы не айтасыз?

– Кеңестік кезеңде Орталық Азия­ны мекендеген халықтарды оты­рықшы және көшпелілер деп екіге бөлді. Қазақ халқы көшпелі болғандықтан бізде ауыз әдебиеті өте жақсы дамыды. Ал жазба әдебиетін Абай атамыздан бас­таймыз. Осы пікір кейде мені ойландырады.

Шағатай тілі XIII-XIX ға­сырлар аралығында қол­да­нылды. Тіпті әріге бармай-ақ XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ хандары мен сұлтандары Ресей мен Цин империясына жолдаған хаттарын шағатай тілінде жазған. Бір тарихшылар оны «көне қазақ тілі» десе, мен «Қазақ даласындағы шағатай тілі» деп жазып жүрмін. Қазақ тілі тарихында көне түркі тілі мен ортақ түркі тілі туралы айта келеміз де, бірден қазіргі қазақ тіліне бір-ақ секіреміз. Ал екі ортада бір бос кеңістік қалып қойды. Оны қалай толтырамыз, ол үшін тың зерттеулер қажет.

Ақиқатында, Қазақстанда кеңес заманында шағатай тілін білетін ғалымдар болған жоқ. Тіпті осы салаға маман да даярланбады. Бұл жағынан келгенде, Өзбекстан мен Татарстан бас­­­қалардан көш ілгері болды. Оларда шағатай тілін оқитын ға­лым­­­дардың іргелі мектебі қалып­тасты.

– Сонда шағатай тілі Орталық Азия көлеміне ортақ болды ма?

– Мысалы, арабтың жазба тілі араб тілінде сөйлейтін ха­лық­тарға бірдей болғанымен, оның айырмашылықтары бар. Сол се­кілді шағатай тілінің қып­шақ тіліне тән ерекшелігі бар дер едім. Көне түркі тілдерінің өзі бір­неше түрге бөлінеді. Айталық, оғыз тіл­деріне түрік, түркімен және әзер­байжан тілдері енсе, қарлұқ тілдеріне өзбек, ұйғыр тілдері жатады. Ал қыпшақ тілдеріне қазақ, қырғыз, татар, башқұрт тілдері кіреді. Сонымен бірге қып­шақ тілінің Мысырдағы мәмлүк қыпшақтардың тілі­мен де ұқ­састықтары бар екенін ға­лымдар дә­лелдеді. Менің ата­жұртқа келгендегі бір мақсатым – қазақстандық тілші ғалым­дармен шағатай тілін бірлесіп зерттеу.

– Қазақстан тарихшыларымен бір жобаны қолға алыпсыз, соған тоқталсаңыз?

– Қытайдың көне мұрағат­та­рында қазақ хандары мен сұл­тан­дарының XVIII-XIX ға­сыр­ларда Цин патшалығына жаз­ған хаттары сақталған. Қазір осы тарапта Халық­аралық Түр­кі академиясының қызмет­кері, белгілі ғалым Бақыт Ежен­хан­ұлы мен Л.Н.Гумилев атын­­дағы Еуразия ұлттық универ­сите­тінің профессоры Дүй­сен­әлі Әбділ­әшімұлы секілді ғалым­дармен бірлесіп, осы хаттарды қайта сараптап, оның мазмұны мен тілдік құрылымын зерттеуді бастадық. Қазақ хандары мен сұлтандарының хаттары туралы жұртшылық жақсы хабардар. Оларды көбінесе тарихшылар аударып, халыққа жеткізді.

Алайда кейбір ғалымдар шағатай тілін білмегендіктен Ре­­сей архивіндегі хаттардың орыс­­ша нұсқасын ғана аударды. Шынтуайтына келгенде, бұл хаттардың түпнұсқасы мен аудар­масында біраз айырмашылық бар. Әсіресе көне қолжазбаларда бір сөз ғана емес, тұтасымен сөйлемдер алынып тасталған. Енді солардың сырына үңіліп жа­тырмыз. Қазір осы бағытта екі монографиялық еңбек дайын болып қалды.

– Алдағы жоспарыңызбен де бөлісе кетсеңіз...

– Шынымды айтсам, Амери­када жүргеніме отыз жылдан асты. Біраз ғылыми жұмыстармен айналысып, мол тәжірибе жинадым. Енді соны Қазақстандағы жас ғалымдармен бөлісіп, соларды ғылымға тәрбиелесем деп ойлаймын. Сондықтан осын­дағы жоғары оқу орындарымен жа­қын байланыс орнатуды көз­деп келдім. Бұл ой маған кеше ғана келген жоқ. Осы көктемде Ва­шинг­тон университетіне Қазақстанның АҚШ-та­ғы елшілігінің өкіл­дері келіп, өз ұсыныстарын айтты. Бір жағынан, сол да қамшы болды.

Бұл сапарымының басты мақсаты да осы. Сондықтан осы тарапта Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Абай, Маңғыстау, Ақтөбе, Атырау облыс­тарындағы жоғары оқу орындарында болып, ғалымдармен, студенттер­мен кездесіп, жылы әсер алдым. Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық универ­ситеті мен Назарбев универ­­сите­тінің ғалымдарымен де пікірлестім. Осындай кездесулер Алма­тыдағы

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық уни­вер­ситеті мен Ахмет Бай­тұрсынұлы атын­дағы Тіл білімі институтында да өтті. Мұнда да көптеген тың ой айтылды.

– Біраз өңірді аралапсыз, сонда нені байқадыңыз?

– Қазақстанда ғылым сала­сын­да көптеген игілікті дү­ние­ жа­салып жат­қанын көр­дім. Архео­логия­лық жаңа­лық­тар да баршылық. Әсі­ресе Сарайшық қаласынан та­был­ған археологиялық жәдігерлер мен зерттеулердің жаңа­лығы мені таң­ғалдырды. Бірақ содан сырт жұрт бейхабар секілді. Қазақ­стан­дық ға­лымдардың жа­рыққа шыққан ғылыми кітап­тарының таралымы тым аз. Кітапханаға да жетпейді екен. Қа­зір ғаламторды кеңірек пайда­ла­ну­ға болады. Соған кітаптың элек­трон­­дық нұсқасын салып қойсаңыз, оны әріптестеріңіз ғана емес, әлем ға­лымдары да көріп, оқиды дер едім. Бұл ғылымның өрістеуіне кең жол ашады. Қазақстанның Еуразия көлеміндегі орны үл­кен. Оны шетелдік ғалымдар да мойындайды. Осындағы жас ға­лымдармен кездескенде олардың бойынан ғылымға деген ықылас пен ынтаны көріп қуан­дым. Оттай жанып тұрған жігерлі жастары бар Қазақ­стан­ның ғылымы әлі талай биікті б­ағындырады деп сенемін.

Тағы бір байқағаным, ғылыми кон­ференцияларға жасы үлкен ғалым­дарды, профессорларды көбі­рек ша­қырады екен. Ал Аме­рикада кері­сінше, ондай мазмұнды іс-шараларға жас ғалым­дарды тәжірибе жинауы үшін жиі тартады.

– Мектепті қытайша оқып­сыз, отыз жылдан бері Аме­ри­када тұ­расыз, бірақ қазақ­ша­ңыз жатық...

– Ол отбасыма, өскен ортама байланысты деп ойлаймын. Әкем зиялы адам еді. Қытайдағы көптеген қазақ оқығандарының кітап­тарын шығарған. Бірақ өзі қы­тайша сөйлемегенімен оқи білді.Үйде бәріміз таза қазақ­ша сөйледік. Кириллица жазуын мектепке бармай тұрып әкем үйретті. Бала күнімнен «Шал­қар» радиосын тыңдап өстім. Қа­зақстанды көз алдыма қия­лым­мен келтіріп, қатты көргім келетін. Америкаға барғанда да қазақ­тығымды ұмытқан емеспін. Америкада әрбір ұлт өз тілінде сөйлеуге тырысады. Мысалы, қазақтардың осында орысша шүлдірлеп, ол жақта бір-бірімен қазақша тіл қатысып жүргенін көрдім. Кеше үй ауласында бір-бірімен қазақша сөйлесіп, ойнап жүрген балаларды көріп, біртүрлі кеудемді мақтаныш кернеді. Сіз Қазақстанда тұрғандықтан оны сезінбеуіңіз мүмкін. Ал мен оны жан-жүрегіммен сезінемін. Отан деген сөз ыстық. Қазақстан секілді асқақ Отаны бар біз бақыттымыз!

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен

Азамат ЕСЕНЖОЛ,

«Egemen Qazaqstan»